Sərinlik səpən ünvanın isti xatirələri

İndinin söhbəti deyil, 10 ildən də bir az əvvəl baş verən hadisədir. Dərnəgül səmtindəki bir mətbəəyə yolu axtarırdım, orada kitabım çıxacaqdı, soraqlaşa-soraqlaşa gedirdim və bir payız günü idi. Oralar elə düzənlik kimi boşluq idi, sağda-solda saralan tikanlıqlar, gendəki tək-tük ağacın yarpaqları tökülmüş yalın budaqları elə bil ki, bütün bu gördüklərimə əlavə bir qüssə, darıxqanlıq qatırdı. Gendəki suyu sovulmuş dəyirmana oxşayan nimdaş binanın həzin görkəmi bu solğun mənzərəylə çox oxşar idi. Bir zamanlar sevilmiş, əzizlənmiş, indi tək qalıb kimsənin yadına düşməyən adam necə olar, o bina da həmin təhər.

Bir vaxtlarsa həmin bina barmaqla göstərilərdi, adı dillərdə əzbər idi, şöhrəti Azərbaycandan çox uzaqlara da yayılmışdı. Haçansa bura Azərbaycanın fəxr etdiyi bir məkan idi. Bura Heydər Əliyevin şah əsərlərindən biri sayılmalı Bakı Məişət Kondisionerləri Zavodu idi. O zavod ki, bir insan taleyinə oxşayan macəralı ömür yolu varmış və yazan olsa, çəkən tapılsa, həmin zavodun həyatı elə qurulu film kimidir.

İndi, üstündən xeyli vaxt ötdükdən sonra olub-bitmişləri hafizədə cərgəyə düzərkən, ümumittifaq əhəmiyyətli bu zavodun məhz Azərbaycanda, Bakıda tikilməsinə qərar verilməsinin, tikintinin hansı ağlasığmaz sürətlə aparılmasının, qarşıya çıxan maneələrin birbaşa Kremllə, Sovet İttifaqının birinci şəxsi ilə həll edilərək işlərin yoluna qoyulmasının təfərrüatlarını araşdıranda bir daha əmin olursan ki, bunun öhdəsindən Heydər Əliyevdən başqa heç kəs gələ bilməzdi.

Mübaliğəsiz! Olmuşları bir-bir sadaladıqca özünüz şahid kəsiləcəksiniz ki, məhz belədir və bu, hər çiyinin daşıyacağı yük deyilmiş. Məhz Heydər Əliyevin məqsədyönlü inadkarlığı, sözükeçərliyi, sovet lideri Leonid Brejnevlə qarşılıqlı hüsn-rəğbəti, nəhayət, adilikdən uzaq təşkilatçılıq gücü, təpəri və dəmir iradəsi səbəb oldu ki, o vaxt belə mühüm layihə gerçəkləşdi. Bakı Məişət Kondisionerləri Zavodu sovet dönəminin vacib tikinti və sənaye uğurlarından biri idi. Zavod ömrünü yaşadı, vaxt onu da qocaltdı, bu müəssisə vəzifəsini ləyaqətlə yerinə yetirərək getdi. Bu zavodun istehsal etdiyi sərinliksəpərlər - kondisionerlər sovet istehsallı digər texnikalar kimi yekəpər idi, səsli-küylü idi, amma həm də dözümlü, etibarlı idi. Bugünəcən Azərbaycanda da, vaxtilə keçmiş SSRİ-nin tərkibində olub indi müstəqil yaşayan neçə respublikanın şəhərlərində, kənd-kəsəyində də Bakı istehsalı həmin köhnə və qocalmış, ancaq xidmətini göstərməkdə davam edən kondisionerlərdən qalanları var. Əlbəttə, sərhədlər açılandan, dünya dəyişməyə başlayandan etibarən ölkəmizə ayaqları açılan bir-birindən cazibəli, zərif, sərinlik yayma gücü də çox, üstəlik, yalnız soyuq deyil, istilik də verə bilən növ-növ kondisionerlərlə bizim o köhnə sərinliksəpərlər heç müqayisəyə gəlməz, daha müasir texnologiyalar əsasında hazırlanmış bu təzələr, təbii ki, üstündür. Ancaq XX əsrin son onillərində bizim kondisionerlər insanların, idarə və müəssisələrin həyatında əvəzsiz rol oynadı, yayın qızmarlarında bağışladığı rahatlığa görə bu gün də isti xatirələrlə anılmaqdadır.

Sənə yaxşılığı dəymiş köhnə dostları unutmaq rəva deyil!

Azərbaycanın sənaye həyatında, Heydər Əliyevin dövlətçi tərcümeyi halında parlaq izi ilə qalan bu Əsərin taleyi əvvəldən-sonacan Azərbaycana həmişə xüsusi qayğıkeş münasibət bəsləmiş Leonid Brejnevin adı ilə birbaşa bağlıdır. Gərək bu xeyirxahlıq da yaddan çıxarılmaya. Ümumən SSRİ-də belə bir zavodun yaradılmasının təşəbbüskarı da, tarixi həqiqətə riayət naminə deyilməlidir ki, elə o özü imiş. Başqa istəkdə olanlar az deyilmişsə də, canfəşanlıq edənləri mağmın qoyaraq zavodun məhz Azərbaycanda yaradılmasının qəti hökmünü də o verib, zavodun müasir tələblərə uyğun qurulması üçün zamanına görə fantastik hesab edilən vəsaitin ehtiyac yaranarkən təcili olaraq ayrılmasını da hansısa uzun müzakirələrdən sonra deyil, şəxsi qərarı ilə təmin edən də məhz o olub.

...Əhvalat sanki bir təsadüfdən başlayıb. 1972-ci ildə o vaxtlar SSRİ-də "ağ qızıl" istehsalında birinci olan Özbəkistanda pambıqçılıq üzrə ümumittifaq müşavirəsi keçirilirmiş. Pambıqçılıq respublikalarının hamısının rəhbərlərinin qatıldığı bu önəmli toplantıya Baş katib Leonid Brejnev də gəlibmiş. Təbii ki, dövlətin başçısı üçün hər şəraiti olan iqamətgah ayrılmışdı, amma Daşkənd də Daşkənd idi. İstilər yaz gəlcəyin başlayar, elə digər, "günəşli" Orta Asiya respublikalarında və Azərbaycanda olduğu kimi, burada da yayda hərarət xeyli şiddətlənərdi. İnsanlar sovetlər ölkəsinin əsas strateji məhsullardan sayılan pambığı göydən od ələndiyi həmin aylarda becərib toplayardılar. Və onların arasında sovetin ən ali fəxri nişanı - Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülənlər az deyildisə, bu, əlbəttə ki, qul əməyi qədər çox ağır zəhmətə verilən haqlı dəyər kimi qavranılmalıdır.

Hələ SSRİ-nin kondisionerlərsiz vaxtı idi. Yayın günəş şaxıyan günlərində iş yerlərində, mənzillərdə çarə pəncərələri taybatay açmağa idi.

Leonid Brejnevin yerləşdirildiyi iqamətgahda kondisioner olmağına varmış. Bəs SSRİ-də kondisionerlərin istehsal edilmədiyi vaxtda bunu haradan tapıblarmış? Ehtiyac adamı tezdüşünən, yoltapan edir. Bakıdakı kiçik aviasiya sənayesi zavodunda tez qızan müəyyən texniki avadanlığı soyutmaq üçün istifadə olunan detallardan yararlanmaqla məişətdə də tətbiq olunması mümkün kondisionerlər bəsit üsullarla düzəldilirmiş. Yəni bunların adı kondisioner idi, onlar nə satışa çıxarılırdı, nə respublikadan kənara göndərilirdi, amma hər halda kara gəlirdi. Yay günlərində əldən tuta bilən bu cür qurğuların Bakıda olmasından xəbər alınca barı ən hörmətli qonaqların yerləşdirildiyi iqamətgahı yayın qızmarında azacıq da olsa sərinlətməkçün belə əldəqayırma kondisionerlərdən birini nə təhərsə tapıb aparıblarmış Daşkəndə. Müşavirənin keçirildiyi günlərdə Daşkənddə dözülməz isti varmış, bərk bürküymüş. Hava limanından iqamətgaha gətirilən Brejnev bir neçə saat dincələndən sonra müşavirəyə yollanacaqmış. İşin tərsliyindən (bəlkə də avandından) iqamətgahda kondisioneri işə salır.

Və az sonra müşavirəyə gəlib rəsmi yığıncağın başlanmasından əvvəl respublika rəhbərləri ilə söhbətləşən Brejnev sözarası gülə-gülə Özbəkistanın rəhbəri Şərəf Rəşidova sataşır ki, bu nə qonaq qarşılamaqdır, otağımdakı kondisioneri qoşdum ki, bir az sərin vursun, əksinə, istilik gəldi. Şərəf Rəşidov da Heydər Əliyevi göstərərək zarafatla qayıdır ki, bizlik deyil, onluqdur, bunu Azərbaycan düzəldib.

Sonralar Heydər Əliyev onunçün xüsusilə əziz olan Bakı Məişət Kondisionerləri Zavodu hekayətini hər dəfə şövqlə nağıl elədikcə bu əhvalatı da yada salar, deyərdi ki, mən dərhal irada cavab verdim. Söylədim ki, biz kondisioner istehsal eləmirik, öz daxili ehtiyaclarımız üçün tək-tək düzəldirlər, o da respublikadan kənara verilmir, çünki gərək bunların üstündə daimi nəzarət ola, lazım gələndə əl gəzdirilə, bu, necə olub ki, buralara gəlib çıxıb, bilmirəm.

Ancaq əsl dövlət düşüncəli Leonid Brejnev zarafatı ciddiyə çevirir ki, axı niyə də bizdə məişət kondisionerlərinin istehsalı olmasın, bu qədər isti iqlimli respublikamız var, gərək Moskvaya qayıdandan sonra SSRİ-də ayrıca məişət kondisionerləri zavodunun tikilməsi məsələsinə baxım.

O belə deyəndə Heydər Əliyev sözü göydə tutur ki, gözəl fikirdir, Leonid İliç, ancaq mən də təklif edirəm bu zavodun inşasını Azərbaycana tapşırasınız, ən qısa vaxtda tikib təhvil verərik.

Xoş ovqatla, deyə-gülə keçən bu bir neçə dəqiqəlik söhbət elə qəfilcə, təsadüfən başladığı kimi, müşavirə başlanınca sanki yaddan çıxır. Amma görünür, həmin məram Leonid Brejnevdə çoxdan varmış, Daşkənddə, iqamətgahdakı kondisioner qəziyyəsi təkana çevrilərək fikrini bir az da cəmləyibmiş ki, çox kecmədən Siyasi Büroda məsələni qoyur, ölkə əhalisinin ehtiyaclarını ödəyə biləcək məişət kondisionerləri zavodunun tikilməsi qət edilir.

Siyasi Büronun həmin iclasından çox illər ötəndən sonra, 1995-ci il dekabrın 25-də Bakı Məişət Kondisionerləri Zavodunun 20 illik təntənələrində iştirak edərkən Heydər Əliyev hamının bayram içərisində olduğu dəqiqələrdə bu günün təməlinin necə çətinliklə qoyulmasını xatırlayırdı: "1960-cı illərin sonunda, 1970-ci illərin əvvəllərində mən müasir tipli maşınqayırma zavodlarının yaradılması haqqında məsələlər irəliyə sürərkən - bu məsələlərsə o vaxtlar Moskvada, Sovet İttifaqının rəhbərliyində həll olunurdu - Azərbaycana inam olmadığını müşahidə edirdim. Təkliflərimi qiymətləndirirdilər, mənə çox hörmətli münasibət göstərirdilər, ancaq daim sübut etmək istəyirdilər ki, sizin respublikanın kadrları, mütəxəssisləri bu cür müəssisələrdən istifadə etməyə hazır deyillər, çünki keçən illərdə belə təşəbbüslər olub, ancaq bu cür zavodların tikilməsi, başa çatdırılması çox gecikdirilib, yaxud da ki, səviyyəsiz olub. Ona görə də Sovetlər İttifaqının mərkəzi planlaşdırma orqanlarında, yüksək səviyyələrdə Azərbaycan haqqında, respublikamızın kadrları, elmi-texniki səviyyəsi barədə belə fikir var idi ki, biz geridə qalmış millətik, geridə qalmış respublikayıq və belə müəssisələrin yaradılıb istifadə olunması səviyyəsinə gəlib çatmaq üçün bizə hələ çox vaxt lazımdır. Mənim qarşımda çox ağır və çətin vəzifə dururdu. Mən bir tərəfdən sübut etməliydim ki, Azərbaycan xalqı yüksək səviyyəyə qalxmış bir xalqdır. Azərbaycanın kadrları, mütəxəssisləri, mühəndisləri müasir səviyyədədirlər və bizə inanmaq lazımdır. İkinci tərəfdən, mən bu bəyanatlarımı həyata keçirməliydim.

Nəhayət, mənə və mənim sözlərimə olan inam Azərbaycanda bu tipli müəssisələrin yaranması üçün yol açdı. Biz bunu birinci növbədə Bakı Məişət Kondisionerləri Zavodunun tikilib başa çatdırılması ilə sübut etdik. Biz bu zavodu 2 il müddətində yaratdıq və bunu bütün dünyaya bildirdik. Mən 1975-ci ilin dekabrında Moskvaya, bütün dünyaya bəyan etdim ki, Azərbaycan xalqı nəyə qadirdir və necə böyük imkanları var".

Qazanılmış uğur 20 yaşına çatanda bunları ürək dolusu, fərəhlə deyə bilməkçünsə gərək gərgin mübarizəli, iş-güclə dolu illəri yaşamış olaydın. Və belə bir yol da keçilmişdi...

Siyasi Büro 1972-ci ildə İttifaq əhəmiyyətli məişət kondisionerləri zavodunun tikintisinə başlamaqçün qərar qəbul etmiş, bu tapşırığın icrası SSRİ Elektrotexnika Sənayesi Nazirliyinə həvalə olunmuşdu.

Dövlətin rəhbəri Siyasi Büroda məsələ müzakirə edilərkən dilə gətirmişdi ki, Azərbaycan bu zavodu tikmək təşəbbüsünü öhdəsinə götürür. Amma bununla belə, aşağı qatda olan Kreml məmurları və işin icrasının tapşırıldığı nazirlik zavodun Azərbaycanda deyil, Zaporojyedə tikilməsi üçün tədarükə başlamışdılar.

Heydər Əliyev 1975-ci ilin 25 dekabrında Bakı Məişət Kondisionerləri Zavodunun açılış lentini SSRİ-nin elektrotexnika sənayesi naziri Aleksey Antonovla birgə kəsəcək. 3 il əvvəlsə vəziyyət tamam başqa idi.

Heydər Əliyev illər sonra belə yada salırdı: "Eşitdim ki, Sovetlər İttifaqının Elektrotexnika Sənayesi Nazirliyi, bizim hörmətli dostumuz Aleksey Antonov qərar çıxarıb ki, bu zavod Bakıda yox, Ukraynanın Zaporojye şəhərində tikilsin. Bunu biləndə dəhşətə gəldim. Mən xeyli vaxt idi mübarizə aparıram, bu zavodun tikilməsi haqqında qərarlar çıxartdırmışam, indi isə bu zavodu Ukraynada tikmək istəyirlər. Mən onunla mübahisəyə girdim ki, siz bunu nə üçün edirsiniz? Yenə həmin sözləri eşitdim: "Siz bunu bacarmazsınız. Elektrotexnika Sənayesi Nazirliyinin Azərbaycanda bir-iki zavodu var və onlar yaxşı işləmir. Ona görə bu zavod da o günə düşəcək". Dedim ki, yox, düz demirsiniz. Sonra o dedi ki, Zaporojyedə buna bənzər bir zavodumuz var, bunu onun yanında tikəcəyik və onu istismar etmək də asan olacaqdır. Dedim, doğru demirsiniz. Mübahisəmiz nəticə vermədi, mən yenə də Nazirlər Sovetinin sədri Kosıginin və Sovetlər İttifaqının rəhbəri Brejnevin yanına getməli oldum. Bu zavodun Zaporojyedə tikilməsi haqqında artıq qərar qəbul edilmişdi. Brejnevin göstərişi ilə həmin qərar ləğv edildi və yeni qərar qəbul olundu ki, bu zavod yalnız Azərbaycanda, Bakıda tikilsin.

Siz bunları bilməlisiniz, bunlar tarixdir".

Həqiqətən tarixdir və şərəfli tarixdir. Bu, mühafizəkar sovet dövlətinin oçağkı idarəçiliyini göz önünə gətirərkən ölünü diriltməyə bənzər bir hadisədir.

Sovet lideri ilə ikilikdə söhbətlərinin bu məqamı da Heydər Əliyevin yaddaşına həmişəlik həkk olunmuşdu: "O vaxt rəhmətlik Brejnev məndən soruşdu ki, vaxt keçib, ancaq lazımdır ki, bu zavodun tikintisi 1975-ci ildə başa çatdırılsın, siz bunu təmin edə biləcəksinizmi? Mən ona dedim ki, Sovetlər İttifaqının heç bir yerində bu zavodu 1975-ci ildə tikib təhvil verə bilməyəcəklər. Ancaq biz verəcəyik və mən buna söz verirəm".

...Hətta Baş katib səviyyəsində müsbət rəy olanda belə bizəxeyir məsələlərin həllinin Kremldə büsbütün başqa səmtə yönəldilə bilməsinin adi hal olduğu şəraitdə Heydər Əliyevin istər kondisioner zavodu ilə bağlı, istərsə də digər məsələlərlə əlaqədar əl altından, səsə salmadan görülən işlərdən daim xəbər tutaraq qabaqlayıcı addımlar atmağı bacarması çox layihələrimizi, o sıradan elə bu zavodu da bizimçün xilas etmişdi. Bu cür öncədən duyuq düşmənin ardında isə Heydər Əliyevin incə tədbirliliyi dayanır. O, dövlət təhlükəsizliyi şəbəkəsindəki köhnə işindən mənimsədiyi vərdişlə Kremldə də, ayrı-ayrı nazirliklərdə də "öz adamlarımızın" olmasını təmin edə bilmişdi və məqamı yetdikcə həmin xeyirxahlarımız lazımi xəbərləri anındaca Bakıya ötürürdülər.

Kondisioner zavodunun bizə deyil, Zaporojyeyə yönəldilməsi hərəkətlənmələrindən xəbər tutunca Heydər Əliyev Moskvaya uçur, əvvəlcə Nazirlər Sovetində işi yoluna qoymağa cəhd edir, ancaq birmənalı "Bu iş sizinçün çətin olar, yarıtmazsınız" cavabını alınca burada inadın əbəs olduğunu, sözün keçməyəcəyini anlayır, üz tutur Brejnevə, onu mətləbdən hali edir. İzah edir ki, Baş katibin iradəsinə məhəl qoymadan belə hərəkətlər edirlər, artıq layihələndirməni də başlamağa hazırlaşırlar.

Brejnevin telefon zəngi bu mərhələdə, elə ilk addımdanca yaranmış təhlükəni aradan qaldırır. O, bütün başqa səbəblərdən əlavə, gələcəkdə bu zavodda istehsal ediləcək kondisionerlərin ən əvvəl Sovet İttifaqının daha isti bölgələrinə yönəldiləcəyini, buna görə də Azərbaycandan həmin respublikalara daşınma və çatdırılma xərclərinin də xeyli az olacağını əsas gətirir.

Heydər Əliyev bu işə də və bütövlükdə həmin dövrdə gerçəkləşdirdiyi oxşar təşəbbüslərinin heç birinə yalnız istehsalat hadisəsi kimi yanaşmır, ilk növbədə milli nüfuz, xalqın və respublikanın şərəfi, İttifaq müstəvisində daha aparıcı, seçkin mövqelərə çıxmaq məsələsi kimi yanaşırdı. Sübutu yenə onun illər sonra söylədiyi bu sözlərdən çıxan nəticədir: "O vaxt təkcə Sovetlər İttifaqında yox, bütün Yaxın Şərqdə, yəni bizi əhatə edən başqa ölkələrin heç birində bu cür məhsul, cihaz istehsal edən zavod yox idi".

Demək, Azərbaycan birinci olacaq, digər yaxın ölkələrin və sovet respublikalarının da ehtiyac duyduğu kondisionerlər oralara da bizdən gedəcək və bununla da Azərbaycanın boyu bir az da uca görünəcək.

Hədəf - bütün istiqamətlərdə Azərbaycanı qaldırmaq!

1972-ci il oktyabr ayının 13-ü, Azərbaycan KP MK-nın Büro iclası gedir. Bakıda məişət kondisionerləri zavodunun tikilməsi haqqında qərar, iş planı bu gün təsdiq ediləcək, başlıca vəzifələr müəyyənləşdiriləcək. İlk geniş müzakirə keçirilir. Tikinti məsələləri ilə bu və ya digər dərəcədə bağlı olan nazirliklərin hamısının rəhbərliyi buradadır. Moskvadan da qonaqlar var. Amma bu yığıncağa təhsil naziri də, Texniki Peşə Təhsili Komitəsinin sədri də, Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti də, Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinin sədri də, Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsinin sədri də, mədəniyyət naziri də çağırılıblar. Zahirən bunların bu işə nə dəxli sualı doğur. Xeyr, heç bir dəvət səbəbsiz, təsadüfi deyildi. Gələnlərin hər birinə aid bu toplantıdan çatacaq söz, tapşırılası vəzifə vardı.

Çevrənin belə gen götürülməsinin özü açıqca söyləyir ki, respublika rəhbərliyi bu tikintiyə sadəcə zavod inşası kimi deyil, ümummilli bir layihə kimi baxır və mahiyyətcə də məhz elə belə idi.

İldə 400 min kondisioner buraxması nəzərdə tutulan tayı olmayan bu zavod 2 ilə tikilib istifadəyə verilməlidir. Hələ nə belə tikintinin təcrübəsi var, nə bu işi belə ifrat qısa zamanda görə biləcək qədər mütəxəssis. Ortada olan əzmdir, istəkdir və əslində bu layihə respublikaya yenicə rəhbərliyə başlayan Heydər Əliyevin böyük riskidir. Axı bu işin nə şəkildə yerinə yetiriləcəyi tək ondan asılı məsələ deyil, buradakı qarşıya çıxa biləcək onlarca bürokratik barıdan savayı, inşaatı yerinə yetirəsi yüzlərlə insanın nə qədər məsuliyyətli, nə qədər qabil olacağı amili də qaçılmazdır.

"Bizdə elektrotexnika sənayesi üzrə 17 zavod var. Onlardan hər biri öz vəzifəsini yerinə yetirir. Amma ümumi istehsal həcminə görə onların hamısı bu bircə zavod qədər olmayacaq. Hələ mən texniki səviyyəni və digər göstəriciləri bir kənara qoyuram. Biz inanaraq ki, bütün respublikamız, layihə təşkilatlarımız, tikinti-quraşdırma müəssisələrimiz 2 il ərzində belə bir zavodu istifadəyə buraxa bilər, həmin yəqinliklə, həmin inamla da insanlarımıza cəsarətlə müraciət etmişik, istədiyimizə də nail olmuşuq. Bu zavodun Azərbaycanda tikilməsi haqqındakı qərar zavodun vəd edilən vaxtda inşa edilərək istifadəyə verilməsi niyyətinin bünövrəsindəki ilk təməl daşı kimi qəbul edilməlidir. Hesab da edirəm ki, bu işi vaxtında yerinə yetirməyə imkanımız vardır. Həm də burada söhbət bircə gün belə ləngiməməkdən gedir. Biz hansısa işi, - bu, layihələndirmə olsun, ya digər məsələ, - beşcə gün gecikdirsək, bu, bütövlükdə işimizi çətinləşdirəcək. Elə dəqiq, operativ iş aparmalıyıq ki, heç bir sahədə heç bir yubanmamız olmasın. Və bəri başdan elan edirəm ki, Sərdarov kimi ovqatda olan yoldaşlara biz heç bir iş tapşırmayacağıq. Belə nəcib işi lap başlanğıcdan belə süngüylə qarşılamaq və bu cür çıxış etmək - bu, siyasi kallıqdır. Bizsə siyasi cəhətdən yetkin olmayan insanlara tapşırıqlar verməyəcəyik!"

Məhz belə! Bu boyda işə bu müddətdə əncam çəkməyin tək yolu elə bu cür hərbi intizamdır. Başlanğıcda bunları bir nəfərə deməklə bütün iştirakçılara dərs verir ki, hansı iş rejimində çalışacağıq.

...Bu sınaqdan zavod mütləq üzüağ çıxmalı idi. Bu, Heydər Əliyevin də, Azərbaycan xalqının da nüfuzu məsələsi idi. 2 il sonra gedişat kimin haqlı olacağını göstərəcəkdi. İmkan vermək olardımı ki, kimlərsə rişxəndlə "Biz demirdikmi Azərbaycanın bu işin öhdəsindən gələcək heyi yoxdur" desin?"

...Əməyin romantikasını nümayiş etdirən köhnə sovet filmlərinin kadrlarını gətirin göz önünə. Elə əsl o cür zərbəçi tikinti sahəsi idi. Zavodun salınması üçün ayrılmış yerdə saat anlayışı yox idi, iş gecə-gündüz gedirdi. Siyahılara baxıram. Tikintiylə əlaqədar nazirliklərin hər biri ayrı-ayrı inşaat birliklərindən müəyyən edilmiş say üzrə ən püxtə mütəxəssisləri bura ezam ediblər. Mərkəzi Komitənin Büro iclaslarında, Nazirlər Sovetində Heydər Əliyevin birbaşa göstərişi ilə mütəmadi diqqətdə olan daha bir mövzu zavodu tikib-quran işçilərin məişət qayğılarına həssas münasibətdir. Onlarçün yaxşı təminatlı yeməkxana, həkim məntəqəsi, yataqxana təşkil edilib, xüsusi imtiyazlı müəssisələrdən gəlmişlərin məvaciblərində hər hansı itkinin olmamasına qədər zahirən xırda görünə biləcək məsələlərə də MK Bürosu səviyyəsində baxılır, danışıqsız həll edilir.

Fəqət Moskvadan gələn növbəti bəd xəbər yenə qan qaraldır, ümidsizlik oyadır və belə coşqunluqla davam etdiyi halda işin nəinki ləngiməsi, yaxud boyun olunan vaxtda yerinə yetirilməməsi hürküsü yaranır, daha artıq, ümumiyyətlə zavod xülyasından əl çəkmək ehtimalı meydana çıxır: xaricdən alınası avadanlıqlarçün dövlətin planla nəzərdə tutduğu vəsaitdən 20-30 faiz deyil, 5 qat artıq valyuta tələb olunurdu.

Moskvadan zavodun tikintisinə bilavasitə cavabdeh Elektrotexnika Sənayesi Nazirliyi də, SSRİ Nazirlər Soveti də "Mümkün deyil, nə qədər vəsait ayrılıb, odur" cavabı ilə bədbinliyi daha da qatılaşdırırlar. Nicat yeri yenə şəxsi qərarı ilə bu çarpaz düyünü çözə biləcək yeganə şəxsə idi. Rəqəm fərqi isə elə idi ki, müsbət həll ümidi ilə hətta ona müraciət etmək belə ağlabatmaz görünürdü: rəsmən ayrılan məbləğ 25 milyon, əlavə tələb olunansa nə az, nə çox - daha 100 milyon dollar.

"Avadanlıq alınması üçün xarici ölkələrin firmaları ilə danışıqlar aparılırdı. O vaxt Amerikanın, Almaniyanın, İtaliyanın, Yaponiyanın şirkətləri ilə danışıqlar gedirdi. Biri 150 milyon dollar, biri 140 milyon dollar, biri 130 milyon dollar istəmişdi. Amma qəbul edilən qərarda cəmi 25 milyon dollar vəsait ayrılmışdı. Mənə dedilər ki, bilirsiniz, 25 milyon dollar ayrılıb, amma bunu 120 milyon dollardan aşağı qiymətə almaq olmaz, ona görə də bu zavodu tikmək mümkün deyil. Dedim ki, gedin, sübut edin, ölkənin rəhbərlərinə deyin ki, bu həcmdə valyuta çatmır, 120 milyon dollar lazımdır. Dedilər ki, biz bunu edə bilmərik. Çünki qəbul edilmiş qərarı dəyişdirmək olmaz. Bu vəzifə yenə də mənim üzərimə düşdü. Mən bunun üçün Moskvaya, rəhmətlik Brejnevin yanına getdim. Ona dedim ki, sizin göstərişiniz yerinə yetirilmir. Təəccüb etdi ki, nə üçün? Dedim, qərar çıxardınız, göstəriş verdiniz, amma yerinə yetirmirlər. Səbəb də budur ki, 25 milyon dollar ayırmısınız, mənə deyirlər, daha 100 milyon dollar lazımdır. Məndə isə bir dollar da yoxdur, bunu siz verməlisiniz, ona görə də qərarı dəyişməlisiniz.

Onun göstərişi ilə bir günün içərisində, 1973-cü ildə bu avadanlığı Yaponiyadan "Toşiba" firmasından almaq üçün valyuta ayrıldı. Bundan sonra işlər hərəkətə gəldi".

...O vaxt - Heydər Əliyevin xoşbəxtlərin xoşbəxti olduğu 1975-ci ilin 25 dekabrında zavodun açılış mərasiminə Tokiodan "Toşiba"nın prezidenti Doko Tosionun rəhbərlik etdiyi böyük nümayəndə heyəti də gəlmişdi. Təqvimin dövranı elə gətirmişdi ki, Bakı Məişət Kondisionerləri Zavodunun açılışı ilində həm də 1875-ci il iyulun 1-də təsis edilmiş "Toşiba"nın 100 yaşı tamam olurdu.

Cənab Doko bu zavodun cəmi-cümlətanı 2 ilə tikildiyini öyrənəndə heyrətlənmişdi ki, şirkətimizin bir əsrlik varlığı ərzində dünyanın bir çox ölkələrində böyük zavodlar tikmişik, lakin birinci dəfədir ki, belə son dərəcə qısa müddətdə belə irilikdə və bu gücdə olan zavodun inşa edildiyini görürəm.

...1974-cü il yanvarın 7-sidir. Sabah Mərkəzi Komitənin Büro iclası keçiriləcək və orada müzakirəyə çıxarılacaq əsas məsələlərdən biri tikilməkdə olan kondisioner zavodu ilə bağlıdır. Ancaq Heydər Əliyev bürodan bir gün öncə də həmin məsələ ilə bağlı müşavirə təyin edib. Ancaq bundan əvvəl, ötən həftənin şənbə günü də indi Heydər Əliyevin topladığı şəxslər Nazirlər Sovetində yığışıblarmış. Yəni eyni məsələyə bu minvalla üç dəfə baxılır. Ehtiyac vardımı buna? Onsuz da həmin dövrə aid büroların, müşavirələrin, görüşlərin arxivdəki izlərini araşdırdıqca görürəm ki, iş başdan aşır, hər gün Birinci katibin gündəliyində bir yox, bir neçə günə sığacaq qədər tədbirlər var, ancaq bu yandan da eyni məsələni, sanki cavabları tam aydın olan sualları üç dəfə dalbadal müzakirəyə çıxarır.

İliyinə qədər işləmiş cavabdehlik, sözünə sadiqlik hissinin diktəsidir bunu etdirən. Belə olmasaydı və belə etməsəydi, o qədər böyük işləri bunca inanılmaz müddətlərdə də yerinə yetirə bilməzdi: "Şənbə günü indi burada olan bütün yoldaşlar Mərkəzi Komitənin sənaye üzrə katibi Həsən Seyidovun yanında yığışaraq sabah büronun müzakirəsinə çıxarılacaq layihəni müfəssəl şəkildə müzakirə ediblər. Mənə dedilər ki, bütün irad və qeydlərə baxılıb, bütün fikir ayrılıqları nəzərə alınıb, hər şey cilalanıb, nizamlanıb, başqa əlavə qeydlər də yoxdur. Sanki bu gün sizi narahat etməmək və sabah büroda bu sənədi hətta sizin iştirakınız olmadan qəbul etmək mümkün idi. Ancaq məsələnin mühümlüyünü nəzərə alaraq biz qərara aldıq ki, sabah büroya çıxaracağımız layihənin sizinlə tam razılaşdırıldığına əminlik hasil etməkçün bir də görüşək, ikincisi də, sizə MK Bürosu adından bir daha bu işin vacibliyi və mənası haqqında mövqeyimizi bildirək".

Zavodun tikintisi ilə bağlı cari problemlərdən danışa-danışa sabahın da qeydinə qalır və sabah da uzaqda deyil. Zavod tikilib qurtaracaq, istehsal başlanacaq və zavod inşaatçılardan, quraşdırıcılardan artıq bilavasitə burada daimi çalışacaq insanların ixtiyarına keçəcək: "Bizim qarşımızda zavodu işlədəcək kadrların hazırlanması kimi mühüm vəzifə dayanır. Bu məsələ ilə gündəlik məşğul olmaq lazımdır. Zavodu istehsalata buraxana kimi bizim tələb olunan miqdarda mühəndis-texniki heyətimiz, ixtisaslı fəhlələrimiz, zavodun tam gücü ilə işləməsindən ötrü bütün istiqamətlər üzrə fəhlələrimiz olmalıdır. İstehsalın həcminin artacağı 1977-ci ildə tələb olunan qədər həm sayca, həm keyfiyyətcə yüksək kadr ehtiyatına biz artıq 1975-ci ildə sahib olmalıyıq. Bu, mürəkkəb, ağır vəzifədir. Yəqin ki, həmin kadrların bir hissəsini biz mövcud müəssisələrimizdən bura cəlb edəcəyik. Amma başqa imkanlardan da yararlanmalıyıq, yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanması üçün ciddi iş aparılmalıdır. Bu, bizim ikinci imtahanımız olacaq. Bunu ona görə deyirəm ki, respublikamız bu baxımdan bir-iki dəfə axsayıb, ayrı-ayrı İttifaq nazirliklərində bizim böyük, müasir müəssisələri işlədə bilməyimizlə əlaqədar inamsızlıq vardır. Məsələn, Sumqayıtdakı kompressorlar zavodu. O da Yaponiya avadanlığı əsasında quraşdırılıb, ancaq artıq görün neçə ildir ki, biz nəinki tam güclə işləyə bilirik, heç imkanlardan əlli faiz də istifadə edə bilmirik. Nazirlər Sovetinin sədri Əli İbrahimov xatırlayar, biz SSRİ Nazirlər Sovetində, Novikovun yanında olanda o, xəbər aldı ki, siz Sumqayıtdakı yeni zavodu necə işlədəcəksiniz, iş ondadır ki, o cür kompressor zavodlarından daha ikisi Krasnoyarsk və Litvada inşa edilib, hər iki zavod artıq tam həcmdə işləyir, Azərbaycandakı zavodsa yox.

Bu sözün müqabilində nəsə demək çətin idi. Bu, haqlı irad idi, bu haqda hamınıza da açıq deyirəm. Mən orada söylədim ki, biz belə halın təkrarlanmasına bir daha yol verməyəcəyik. Biz elə edəcəyik ki, kondisioner zavodu elə əvvəldən sabit, ahəngdar işləsin və tezliklə tam gücü ilə istehsalata keçsin.

Xahiş edirəm bütün məsələlərə ciddi yanaşasınız. Kadr hazırlığı işi kiməsə böyük görünməyə bilər. Ancaq bu işin öz meyarları var. Hər ay üçün kadr hazırlığı üzrə aydın, dəqiq plan tərtib edilməlidir. Bilməliyik ki, hər ay nə qədər kadrımız olacaq, Yaponiyada neçə kadr, başqa respublikalarda, vilayətlərdə neçə kadr təcrübə keçəcək - bütün bunlar kompleks halında işlənməlidir. Əgər biz 1975-ci ildə bütün tikinti-quraşdırma işlərini başa çatdıraraq zavodu hazır vəziyyətə gətirsək, kadrlar isə olmasa, bu o deməkdir ki, işi zavala uğratmışıq".

Xətt həmin xətt, üslub Heydər Əliyevə ömrü boyu xas olan həmin üslubdur. Yenə məsələlərə bir sabah qurucusu, memar kimi yanaşır. Yenə sabahkı irəliləyişlərin rəhnini qabiliyyətli insanlarda görür...

...1975-ci ilin 24 dekabrında bu təbrik məktubu əvvəlcə Ümumittifaq televiziyasının "Vremya" proqramında oxunacaq, sabahı günsə həm o mətni SSRİ-nin bir nömrəli qəzeti "Pravda" dərc edəcək, həm də Azərbaycan qəzetləri təbrikə ilk səhifələrində ən başda yer ayıracaq. Məktubun altında Baş katibin imzası idi: "Bakı Məişət Kondisionerləri Zavodunun inşaatçılarına, quraşdırıcılarına, istismar işçilərinə, layihəçilərinə, tikintinin bütün iştirakçılarına.

Ölkədə məişət kondisionerləri istehsal edən ən iri zavodun buraxılış kompleksinin başa çatdırılması münasibətilə sizi səmimi qəlbdən təbrik edirəm".

Bu sözləri mən indi oxuyuram, riqqətə gəlirəm. SSRİ böyük, əzəmətli dövlət idi, dünyanın iki supergücündən biri idi və bütün İttifaqa, dünyaya onun Birinci Şəxsinin dili ilə car çəkilirdi ki, bu ölkənin əhalisi üçün yeni məişət texnikasının irimiqyaslı istehsalının mərkəzi indi Azərbaycandır!

Azərbaycanın adı orta əsrlərdə yazıb-yaratmış klassik şairinin, kənd təsərrüfatındakı, ya xalçaçılıqdakı nailiyyəti ilə deyil, yeni texnika istehsalındakı hünəri ilə vurğulanırdı.

1975-ci il dekabrın 25-i. Bu tarixi yadda saxlayın. Həmin gün Sovet İttifaqında Azərbaycanın bir respublika və xalq olaraq çəki dərəcəsinin dəyişən günü idi.

Bu, bir dönüş nöqtəsi idi və həmin hünərin əsas müəllifi Heydər Əliyev idi.

Tarixin istənilən dönəmində Azərbaycanın böyüklüyünü aləmə göstərməyə müvəffəq olmuş hər kəs qarşısında mən özümü borclu sayıram və belə insanlara qaibanə də olsa, daimi minnətdarlığım var!

Bu, Bakı Məişət Kondisionerləri Zavodunun hələ olmadığı vaxtları, gələcək zavod üçün ayrılan sahəyə baxmağa gəlmiş anları yada salan Heydər Əliyevin artıq zavodun 20 yaşına dolduğu günlərdən gələn səsidir: "Bu yer mənim yadımdadır. Mən ilk dəfə bura gələndə bu yerlər çöllük-biyabanlıq idi. Bura boş bir yer idi. Bu zavodda işləyənlər bilirlər ki, burada yerin üstündə nə qədər cihazlar varsa, altında da bir o qədər cihazlar yerləşdirilib. Bunların hamısını mən inşaat vaxtı görmüşəm. Mən bunların hamısını müşahidə etmişəm. Ona görə də bu, bizim üçün böyük sərvətdir".

...O zavodu vaxtın ehtiyacı yaratmışdı və işlədiyi onillər boyunca zavod ona çəkilən zəhmətin də, sərf edilən vəsaitin də qat-qat artığını ödədi, insanlara faydasını verdi. Başqalaşan zaman onun da taleyini dəyişdi. Günlərin birində o da "təqaüdə" çıxası oldu, keçdi ayrı əllərə, yerin altındakı cihazlarını da, yerin üstündəki qurğularını da işbazlar xırıd elədilər, metal qırıntısı kimi bir vaxtlar işğal altındakı ərazilərimizi ermənilərin icarəyə verdikləri müştərilərə satıb sərvətləndilər.

Bizə qalan sərvətsə, o zavodun mübarizəli yaranış tarixcəsi, 20 ildən artıq müddətdə insanlara göstərdiyi xidmət haqqında yada düşdükcə köks qabardan isti xatirələr, bir də böyük Heydər Əliyevin bu Əsərini araya-ərsəyə gətirərkən Azərbaycanı daha artıq tanıtmaq və yüksəltmək yolunda fədakar çalışmalarının hekayəti oldu.

17 sentyabr 2023

Rafael HÜSEYNOV, akademik

525-ci qəzet 2023.- 20 sentyabr.- S.10.