Güney Azərbaycanda ana dili məsələsinə bir baxış

YAXUD ŞAİR HADİ QARAÇAYIN DİL VƏ ƏLİFBA MÜCADİLƏSİ

I YAZI

Çağdaş Güney Azərbaycan poeziyasını yaradanlardan, türk dünyasında tanınıb-sevilən, ədəbiyyatımızın güclü şairlərindən biri olan Hadi Qaraçay 1966-cı ildə Güney Azərbaycanda, Suyarı (rəsmən Siyəhrud) kəndində doğulub. 1990-cı illərədək Arazın güney sahilində dayanıb həsrətlə baxdığı Naxçıvanın Ordubad şəhəri ilə üz-üzə olan Suyarı kəndində yaşayıb. 1976-cı ildə ilk dəfə Suyarı məktəbində I sinfə gedib. Tam orta təhsilini isə Ələmdar şəhərində fars dilində alıb. Çox istəsə də, Hadiyə ali təhsil almaq, hansısa bir sahənin kamil bir mütəxəssisi kimi yetişmək nəsib olmayıb. Hüquqları əlindən alınıb haqqı tapdalanan milyonlarla soydaşı kimi, ali təhsil almaq istəyi onun da qəlbində əlçatmaz arzuya, bütün ömrü boyunca heç əskilməyən nisgilə dönüb və o, çox gənc yaşlarından işləmək məcburiyyətində qalıb. Öncə Təbrizdə, daha sonra Vətənin bu tayında - Quzey Azərbaycanda fəaliyyət göstərməli olub, burada ömrünün beş-altı ilini Qızıldaş daş karxanasında fəhlə işləməklə keçirib...

Bir çox soydaşları kimi, onun da taleyinə Vətəndən didərginlik, mühacirlik həyatı yazıldığından Hadi Qaraçay bu gün yurdundan xeyli uzaqlarda, soyuq Skandinaviya ölkəsi Norveçin Sandnes şəhərində yaşayır. O, Sandnes şəhərində taksi sürücüsü işləyir, halal zəhməti ilə dolanır. Ticarətlə uğraşan babası Cəfərqulu bəy Şərqi Azərbaycanın Culfa mahalının siyasi və mədəni həyatında fəal iştirak edən şəxslərdən biri olub. Suyarı kəndinin, eləcə də bütün mahalın ilk məktəbini məhz Cəfərqulu bəy öz pulu ilə tikdirib. Sonralar bu məktəbin adı dəyişdirilsə də, nə xoş ki, hələ də fəaliyyətini davam etdirir. 21 Azər hərəkatının öncüllərindən olan atası Səlim bəy isə 1945-ci ilin 9 aprelinə kimi hərbçi, ordu zabiti vəzifəsində olub. Lakin Tehran Universitetində Nasir Mir Fəxrayı tərəfindən Məhəmməd Rza Pəhləvi şaha qarşı terror aktı törədiləndə onun da taleyi dəyişir. Uğursuzluqla sonuclanan terror hadisəsindən sonra keçmişdə müxalifətçi olan bütün zabitlər işdən azad edilir. Hadinin atası Səlim bəy də terrorla bağlı günahlandırılaraq ordu sıralarından çıxarılır. O, düz on il Suyarı kəndində işsiz-gücsüz yaşadıqdan sonra, Culfa gömrüyünün arxiv idarəsində işə götürülür və ömrünün sonunadək burada çalışır. Anası Mədinə xanım isə evdar qadın olub. "Öz dilimdə oxul görmədim, kino görmədim, kitab görmədim. Öz dilimdə yalnız anamın nağıllarını dinlədim bütün uşaqlığım boyunca. Gəncliyimdə Ana dilinin gözəlliklərinə vuruldum. Qoşuğun axıcılığı, səslərin uyuşumu, ahəngi məni özünə çəkdi və şeir yazmağa başladım. Öz dilində yazmağın dadına vardım. Bu dili, bu yazını, bu ədəbiyyatı sevdim, sevdim, sevdim..." - deyən Hadi Qaraçay qarşısına qoyduğu hədəfə çatmaq, qutsal amaca yetmək istəyindən bircə anlıq da vaz keçməyib... Ana dilini, Azərbaycan ədəbiyyatını digər qələmdaşları kimi sərbəst şəkildə öyrənib. Radio dalğalarında səsləndirilən Quzey Azərbaycan ədəbiyyatı örnəklərini, ədəbi dildə yayımlanan proqramları dinləyib, çətinliklə əldə etdiyi kitabları oxuyub və dilini gəlişdirib... Beləliklə də, şeirlərini dünyada hər şeydən çox sevdiyi, ən yüksək dəyər verdiyi ana dilində - Azərbaycan türkcəsində yazmağa başlayıb. Ana dilinin şirinliyini dada-dada zaman-zaman qələmə aldığı şeirlərini iyirmi dörd yaşında ikən bir araya gətirmək qərarına gəlib və "Beçələr banlayanda" adlı ilk şeirlər kitabı 1990-cı ildə Tərbizdə əlyazma şəklində basılaraq yoldaşları və yaxın dostları tərəfindən xalq arasında yayılıb. 1995-ci ildə həmin kitabı bir sıra yeni şeirlərini də əlavə edərək eyni adla Almaniyanın Kempler şəhərində təkrar çap etdirib.

"Badamlıqlar" adını verdiyi ikinci kitabı 2005-ci ildə yenə də Almaniyanın Köln şəhərində nəşr olunub. Ulusal savaşın sevimli adı olan milli fəal Səid Mətinpura sunduğu şeirlərinin də yer aldığı "Tamudan gələn səslər" adlı üçüncü kitabı isə bütün çap işlərini üstlənən yetənəkli şair-publisist Ramin Cabbarlının köməyi ilə Təbrizdə gizli şəkildə basılaraq yayılıb.

Təəssüflər olsun ki, Güney Azərbaycanda ana dilinin - türkcənin uzun illər boyu yasaqlanması, məktəblərdə təhsilin fars dilində olması öz fəsadlarını verib, ədəbi dilin inkişafını büsbütün ləngitmişdir. Rza şah Pəhləvi hakimiyyətə gəldikdən, yəni 1925-ci ildən sonra Azərbaycan türkcəsinin rəsmi şəkildə qadağan olunmasının, xalqın milli haqq və hüquqlarının əlindən alınmasının əsas səbəbi hakim rejimin və tərəfdarlarının başlatdıqları iranlılaşma - farslaşdırma siyasətində idi. Bu antibəşəri siyasət Hadi Qaraçayın da ana dilində təhsil almaq arzusunu gözündə qoyub və könlündə heç vaxt sönməyən, alovu bütün varlığını qarsalayan bir həsrət ocağı çatıb. Gəldiyi haqlı qənaətə görə, İranda türkcə yazmaq və ədəbi əsərlər yaratmaq özü-özlüyündə siyasi fəaliyyətdir. Eyni zamanda siyasi görüş və düşüncələrin ədəbi əsərlərin məzmununa daxil edilməsinin Güneydə bir problem olmadığını da vurğulayan şair əsərlərində siyasi mövzulara toxunmağı pis və ya yaxşı bir hal kimi qabartmır, ancaq siyasi motivi necə işləməyin, ədəbi müstəviyə hansı səviyyədə gətirməyin, hansı söz və kəlmələrlə ifadə etməyin önəmli olduğuna özəlliklə diqqət çəkir. Yaranmış vəziyyətdən çıxış yolunu isə dünyanın harasında yaşamasından asılı olmayaraq hər bir türkün anlamaqda çətinlik çəkməyəcəyi ortaq türkcənin yaradılmasında görür.

Vətənpərvər şair: "XX əsrdə elin, ulusun dilində olan sözlərlə yetinmək olmaz, ona görə də yeni sözlərin yaradılmasını sağlayacaq bir dil qurumu yaratmalıyıq. Dil qurumu dilimizin köklərinə, özəlliklərinə dayanaraq yeni anlamlara, yeni nəsnələrə uyğun ad qoymaqla ilgilənməlidir. Günümüzdə belə bir qurumun yaradılma olanağı olmadığı üçün dilimizdə gedən dəyişmələr olağanüstü çalışmalara, bir neçə aydının özəl çalışmalarına, başqa sözlə, örgütləndirilməmiş bir biçimdə gedir. Bunun da verdiyi sonuc çox azdır" - deyir və V.Humboldtun "Dil xalqın ruhunun təzahürüdür; dil onun ruhu, ruh isə onun dilidir" tezisinə önəm verir.

Əlbəttə, danılmaz bir gerçəkdir ki, dil bir xalqın, millətin varoluşunun əsasıdır. Bir milləti məhv etmək üçün onun dilini əlindən almaq kifayətdir. Tarix bu acı gerçəyi çoxdan sübuta yetirib. Söz yox ki, bu gün Güney Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımızın üzləşdikləri çətinliklərin bir çoxu, o cümlədən, ana dilindən istifadə hüququnun məhdudlaşdırılması ilə bağlı reallıqlar siyasi motivlidir. Ümumiyyətlə, İran dövlətinin dil siyasətinə uyğun gəlməyən kitabların bu ölkədə nəşri qadağandır və latın əlifbası da Güneydə yasaq əlifbadır. Odur ki, burada latın əlifbasında yazıb-oxumağı bacaranları barmaqla saymaq olar. Toplumda nüfuz sahibi olan bir sıra adamların ərəb əlifbasına məlum səbəblərdən rəğbəti də bu işə öz təsirini göstərir. Bu baxımdan ədəbi ictimaiyyət çaşqınlıq içərisindədir. Latın əlifbasına keçilsinmi, keçilməsinmi? Bu suala cavab tapmaq onlar üçün müşgülə çevrilib, Hadi Qaraçay kimi qəti fikir söyləyənlər isə demək olar ki, azdır. Onun üçün ən önəmlisi ana dilində düşünmək, bu dildə danışmaq və yazmaqdır. Ana dilinə, latın əlifbasına bu qədər önəm verib üstündə əsməsi, bəlkə də dilin bir xalq kimi varolmanın, millət-ləşmənin çox mühüm amili olduğunu dərindən anladığına görədir: "Tarix boyunca yalnız Azərbaycan türkləri deyil, əksər türk xalqları eyni taleyi yaşayıblar. Bir müddət farsın, rusun əsarəti altında olublar. Özəlliklə də Rusiyanın tərkibində yaşayan xalqların dil və əlifba tarixlərinə nəzər salsaq, onlarda əlifbanın bir neçə dəfə dəyişildiyinin şahidi olarıq. Mən çox böyük cəsarətlə deyərdim ki, həmin xalqların əlifbalarının belə dəyişməsi, şübhəsiz, siyasi bir məsələdir. Və biz bu gün əlifbamızın dəyişməsindən danışırıqsa, latın əlifbasına keçmək istəyiriksə, bunun da mahiyyətində siyasi motiv dayanır. Yəni buna belə rəng verirlər, bunu bizi İrandan ayıran əsas, önəmli amil hesab edirlər. Ərəb əlifbası bizi İrana ictimai-siyasi bağlarla bağlayır, bizi o çapın içində saxlayır, latın əlifbasına keçməklə böyük türk dünyasına qovuşmuş olarıq..."

İctimai sabitliyin, milli birliyin, türk xalqları ilə siyasi, ədəbi-mədəni ilişgilərin qurulmasında əlifbanın rolunu xüsusi olaraq qeyd edən H.Qaraçay İran dövlətinin məhz bu səbəbdən də öz ərazisində latın əlifbasında kitab çapına qadağa qoymasını bunun siyasi nəticələrini daha öncədən görə bilməsi ilə bağlayır. Digər tərəfdən soydaşlarının "Belə yazmağa alışmışıq, öyrəşmişik!" deyərək hələ də ərəb əlifbasında yazmalarına da laqeyd qala bilmir və: "Latın əlifbasında yazmağın siyasi mahiyyətini anlamalı, bunu dərk etməli və ona əməl etməliyik!" - deyə hayqırır...

Hadi Qaraçaya görə, doğma dili qorumağın, yaşatmağın öz yolları vardır və bu işdə sadə insandan tutmuş, dil mütəxəssislərinədək hamı eyni nöqtəyə vurmağı bacarmalıdır. Xüsusən də ədəbi ictimaiyyətin üzərinə bununla bağlı böyük iş düşdüyünün, ədəbi dil normaları haqda yanlış anlayışların da narahatlıq doğurduğunun fərqindədir.

Etiraf edək ki, bu gün Azərbaycan türkcəsinin problemləri də az deyil. Başlıcası, Hadi Qaraçayın də qeyd etdiyi kimi, insanların çoxunun gəlmə sözlərə üstünlük verməsi, daha doğrusu, yad sözlərə, özgə dilə vurğunluğudur. Bu məsələyə nəzarət mexanizmini yaratmaq isə daha çətindir: "Amma yazılı ədəbiyyat başqadır. Bizim əli qələm tutan insanlarımızın gəlmə sözlərə vurğunluğu dilimizə yaramazlıqlar gətirir. Dilimizə güvən, inam itirildiyi üçün bir də görürsən deyirlər ki, türk dili elm dili deyil, türk dilində məsələn, tibb, riyaziyyat, həndəsə... yoxdur. Var. Onların hamısı var. Sadəcə, onlara çıxış şansı yoxdur. Biz dilimizi qəzet, dərgi, kitab oxuyaraq öyrənir, ürək sözümüzü nə bilim, şeir, qoşma... yazaraq ifadə edirik. Bu isə dil öyrənmə metodu deyil. Dili uşağa məktəbdə öyrədərlər, bəlli bir sistem, metodla... Dilimizdə söz və terminlərin yaradılması ilə də bağlı problem var, yenilərini yaratmağa gücümüz çatmır, yaradılanı qəbul etməyənlərsə çoxdur. Dil modernləşməlidir, bu, elə cəmiyyətin modernləşməsidir. Bu, çox önəmlidir..."

Məhəmməd Tağı Zehtabi də "İran türklərinin əski tarixi" kitabında yazır ki, dilimizə qarşı yürüdülən siyasətin içində dilimizin tarixini təhrif edərək türk yazılı ədəbiyyatını XIII əsrin əvvəllərinə qaytarmaqla bizə çox böyük zərbə vurdular, bu, daha öncəki türk mədəniyyətinin varlığını inkar etmək deməkdir.

Azərbaycan türkcəsinin təmizlənməyə, durulmağa-arınmağa böyük ehtiyacı olduğunu söyləyən H.Qaraçay yeni sözlərlə yanaşı, əski sözlərin dilimizə qaytarıl-ması yolu ilə onun söz ehtiyatının zənginləşməsinə nail olmağı da məqbul hesab edir. Dilə söz gətirməyi hər bir vətəndaşın mənəvi haqqı sayır, gətirilən sözün xalq tərəfindən qəbul edilib-edilməməsinin isə zaman məsələsi olduğunu vurğulayır. Bu deyimlər bir şairin, bir yurd, ana dili təəssübkeşinin doğma dilə yanğısının bəlirtiləridir. Artıq bir sıra Güney yazarlarının təmiz türkcədə yazdıqlarını çağdaş dövrün gənc yazarlarının da gördüklərini bildirən Hadi Qaraçay dilin təmizliyini dil yaratmaq amili kimi qəbul edir. Əlbəttə, anadilli ədəbiyyat da məhz bu dilin qanadlarında yaranıb pərvazlanır.

Esmira FUAD

525-ci qəzet.- 2023.- 29 sentyabr.- S.14.