TANIMAQ VƏ ANMAQ BORCU

Hər insana öz balası ən gözəl olan kimi, hər xalqın da özündən ötrü bütün dillərin ən şirini, ana südü kimi halalı olan doğma dili var. Amma hər dilin özünün içərisində də neçə-neçə dillər var. Hər xalqın musiqisinin öz dili var, rəqsinin öz dili, rəsminin öz dili var, xalçasının öz dili. Hər xalqın dilinin içərisindəki milli çöhrə göstəricisi olan bu cür dillər arasında ən vaciblərindən biri də naxış dilidir.

Naxış bəzən elə gizlincləri, elə dərin mətləbləri, elə sözləifadəedilməz incəlikləri çatdırmağa qadir olur ki, onları heç bir səs və ahənglə, heç bir rəng və çalarlarla ifadə etmək mümkün deyil. Naxışın dili bir ayrı dildir və millətin dilinin içərisində onun məxsusi mərtəbəsi var. O məşhur "Baftaçı şah Abbas" nağılı xatirinizdədir. Günlərin birində Şah Abbas vəziri ilə başmaq seyrinə çıxır. Bir kəndin qırağında göyçəkliyi ayaq saxlamağa vadar edən qəşəng qızla rastlaşır. Görüncə də vurulur. Qayıdır saraya və elçi göndərir, qızı almaq istəyir. Atası çək-çevirsiz razılıq versə də, qız müsbət cavab verməyə tələsmir. Və xəbər göndərir ki, əgər şah mənimlə izdivaca girmək istəyirsə, gərək bir peşə öyrənə. Şah qeyzlənir, qızı bu dikbaşlığına görə cəzalandırmaq istəyir. Amma vəziri ağıllı adammış, tədbirli imiş. Şaha başa salır ki, o qız gələcəyi düşünəndir, elə sənə gəlmək istədiyi üçün belə şərt qoyur. Sənə bundan yaxşı övrət tapılmaz - həm gözəl, həm dərrakəli. Qız demək istəyir ki, şahlıq, taxt-tac gəldi-gedərdir. Bir peşə öyrənin, bunun nə zərəri var ki!

Və söz Şah Abbasın ağlına batır, qısa müddətdə baftaçılıq-toxuculuq peşəsini öyrənir. Əli işə lap yatandan sonra qızgilə xəbər yollayır ki, bəs baftaçılıq sənətini öyrənmişəm. İndi mənə gəlməyə razıdırmı?

Qız "hə"sini verir, evlənirlər. Nağıl dili yüyrək olar. Bu əhvalatdan xeyli vaxt sovuşur. Günlərin birində Şah Abbas yenə adətinə uyğun qiyafəsini dəyişərək, təğyir-i libas olmuşdu, çıxmışdı şəhərin seyrinə. Ancaq başına qəza gəlir. Bir quldur onu tutub atır zindana, şah olduğundan da xəbərsiz. Hətta öldürmək də istəyir. Belə olanda Şah Abbas qayıdır ki, mən yaxşı baftaçıyam. Sizə bir yaxşı bafta toxuyub verəcəyəm. Biləsiniz ki, Şah Abbasın da baftadan çox xoşu gəlir. Mənim toxuduğumu aparın şah sarayına, vəzirə göstərin. Onlar sizə bunun əvəzində, yəqin ki, böyük ənam verəcəklər.

Dustaq şah baftanı toxuyub bitirir, təqdim edir onu əsir edənə. O da həmin baftanı götürüb gəlir vəzirin hüsuruna. Bafta əllərinə çatınca vəzir də, qız da toxumaya diqqətlə baxırlar və dərhal da naxışların dili ilə Şah Abbasın onlara çatdırmaq istədiyi mətləbi anlayırlar. Şah Abbasın gənc xanımı vəziri bir qırağa çəkərək pıçıldayır ki, baftanın naxışlarında darlıq nişanı var. Güman ki, Şah Abbas haradasa zindandadır, onu qurtarmaq lazımdır. Baftanı gətirən də, ehtimal ki, onun yerini bilir.

Əlqərəz, baftanın açdığı izlə gedib şahı tapırlar, qazamatdan qurtarırlar.

Bu nağılın aşıladığı hikmət odur ki, hər naxışa sadə bəzək kimi baxmayın. O naxışların içərisində sözlər, çatdırılmalı ismarışlar gizlənmiş ola bilər. Elə həmin sayaq əski binaların divarlarındakı süsləmələrə, xalçadakı çeşnilərə, tikmələrdəki zərif naxışlara rəmzli məktublar kimi yanaşın - hərəsində bir işarə, bir fikir, bir dilək. Sadəcə, həmin işarələri anlamaq, o naxışları duymaq, o ilmələri oxuya bilməkçün gərək naxış dilinə vaqif olasan. Kim ki bu naxış dilindən halidir, o elə quş dili bilən Süleyman kimidir.

...Bir var ustad, bir var usta. Ustad müəllimdir, çoxbiləndir, öyrədəndir, yolgöstərəndir. Usta isə hansısa sənəti bacarıqla icra eləyən, əlləri qızıl olan şəxs. Ona bu sözlərin ikisi də yaraşır - həm ustad, həm usta. Çünki o, ustadlar ustadı idi. Lap ixtiyar çağlarınadək hətta şagirdi olmayanlar, bilavasitə ondan öyrənməyənlər də yanına məsləhətə gəlirdilər, ondan tövsiyə alırdılar, onun göstərdiyi yolla gedirdilər. Amma o ustad müəllim olmaqdan özgə həm də mahir usta idi.

Əlimlə onun əlindən çıxmış rəhilləri tuturam, barmaqlarımı onun barmaqlarından həyat almış şəbəkə naxışlarının üzərində gəzdirirəm. Bu işləmələrin hər birinə onun usta və ustad əllərinin hərarəti hopub. O cür hərarət heç vədə itib-getmir, ona görə ki, ağac heç vaxt soyuq olmur.

Əbdülhüseyn Babayev - belə bir ustadımız olub, belə bir ustamız olub. Ondan qalan nişanələr bu gün Azərbaycan boyuncadır. Heç birinin üstündə imza yox. Qabil sənətkar idi. İstəsəydi, nə şəkildəsə əl işlərində imzasını da gizlədərdi, arif adamlar vaxt ötəndən sonra görüb bilərdilər ki, bu əsər kimin yaratdığıdır. Etməyib. Dürlü el sözlərini, bayatıları qoşaraq xalqın duyğu və düşüncə xəzinəsinə hamının malı kimi bağışlayanlar kimi Əbdülhüseyn kişi də taxtanı oyub naxışladığı hər əsərinə ürəyini qoyaraq millətinə ərməğan edib. Vaxtında müasirləri, bələd olanlar elə baxan dəqiqə hiss ediblər ki, bunlar Əbdülhüseyn Babayevin işləridir. Vaxt həmin şahidləri də aparıb. Bəlkə elə təzə yarandığı çağlarda hər bayatını kimin qoşub-düzdüyünü də bilənlər az deyilmiş?!

Ortaq adla birləşmək hər ustanın qismətindədir. Bircə bu "usta" kəlməsinin arxasında Azərbaycanın dörd bucağında əsrlər boyu yaşayıb-yaratmış, incilər doğurmuş neçə sənətkarın adı dayanmaqdadır - ən müxtəlif sənət və peşələrin qabilləri, öz zəmanəsində hər kəsə bəlli, barmaqla göstərilən, adla deyilən sənətkarlar. Yaradıblar, amma doğurduqlarının altında imza olaraq bircə usta kəlməsi qalıb. Bir usta kəlməsi Azərbaycan dühasının, Azərbaycanın qızıl əllərinin ifadəçisinə dönüb. Necə ki, xalq mahnıları, necə ki, ata sözləri, zərbülməsəllər, nəsil-nəsil ötürülən lətifələr. Təbii, onların da hər birini haçansa məlum bir insan yaradıb. Lakin illər ötdükcə onlar xalq xəzinəsinə qovuşublar. Əbdülhüseyn Babayevin irsi də həmin təhər. Onun doğurduqlarının hansılarınınsa müəllifliyi dəqiq bəllidir. Hansısa muzey, mədəniyyət ocağı sifariş edib, müqavilə bağlayıb, bu da yaradıb. Elə əsərləri var ki, qohum-əqrəbasında, nəvə-nəticələrindədir. Şəksiz, onlar da yaxşı bilirlər bunlar kimdən qalan saxlanclardır. Hələ Əbdülhüseyn usta sanki bizdən çox uzaqda deyil. Nəvə-nəticələri yaşayır, hətta onu görmüş ağsaqqallardan da həyatda olanlar qalır. Bir çox əsərlərinin yaranış hekayətini bilənlərə, rəvayət edənlərə də şükür ki, hələ əlimiz çatır. Amma zaman ötəndən sonra həmin tarixçələri bəlli olan əsərlərin əksəri də əgər haqqında yazılmayıbsa, deyilməyibsə, onların Əbdülhüseyn Babayevin əllərindən çıxması nişan verilməyibsə, onlar da xalq xəzinəsi adlı, sahibinin hamımız olduğumuz əngin ümmana qovuşacaq. Onların da tamamının üstündə tək imza qalacaq - "USTA".

Belə bir ustamız olub, belə bir ustadımız olub - qızıl əlli Əbdülhüseyn Babayev.

...Onun sözüdür. Deyirmiş ki, gərək həmişə arabanın səsi qulağımda ola. Bunu səbəbsiz demirmiş, çünki yolunun başlanğıcında o, araba təkərləri düzəldirmiş.

1860-cı illərin sonları, 1870-ci illərin əvvəlləri idi və Əbdülhüseyn mollaxanaya gedirdi. Ovaxtkı Bakı bir ayrı Bakı imiş. Qala divarlarının arasındakı İçəri şəhərmiş, dışarıda da təkəm-seyrək binalar. İçəri şəhərdə də, ondan çöldə - asta-asta tkililəri artan Bayır şəhərdə də arabalar gedib-gəlirmiş. Əbdülhüseynin atası Kərbəlayı Mikayıl arababənd idi. Arabalar quraşdırırdı, əsas da araba təkərləri qayırırdı. Arabaları başqa ustalar da düzəldə bilirdi, amma onun kimi yaxşı təkərdüzəldən tək-tək ələ düşərdi. Əbdülhüseyn mollaxanaya gedirdi, yaxşı da oxuyurdu, amma yazı-pozunu öyrənəndən sonra təhsilini yarımçıq qoymuşdu. Onu təkər cəzb edirdi. Gözü atasının əllərində idi. Mollaxanayla vidalaşaraq o da başlayır Kərbəlayı Mikayılın yanında şəyirdlik eləməyə. Kərbəlayı Mikayılın oğlundan başqa da şagirdləri çox idi. Amma əlbəttə ki, oğluna bildiklərini, bu sənətin ən xırda sirlərini də daha çox başa salırdı. Nəvələrinin mənə söylədiyidir. Əbdülhüseyn belə deyirmiş, bu sözlər onun da hafizəsinə atasının dilindən qonubmuş. Arababənd Kərbəlayı Mikayıl öyüd verirmiş ki, arabanı gərək elə düzəldəsən, onun zahirən kobud kimi görünən təkərini elə incəliklə, elə zərif, elə dəqiqliklə işləyəsən ki, hərəkət edəndə təkərin səsi sənə musiqi kimi gələ.

On il Əbdülhüseyn atası Kərbəlayı Mikayılın yanında arababəndlik öyrənir. Amma bununla ürəyi soyumur. Şəhərdə yaxşı tanınan digər ustaların da yanına gedir, onların hərəsindən nəsə götürməyə çalışır. Qapı-pəncərə bağlamağın yol-yolağasını mənimsəyir, şüşəbənd yığmağı, xonça-bağdatı bağlamağı öyrənir və beləcə, yavaş-yavaş səriştəsi artır.

XIX yüzilin sonlarına doğru artıq şəhərdə yaxşı tanınan seçkin ustalardan birinə çevrilmişdi. "Qafqaz və Merkuri" gəmiçilik şirkəti onun sorağını alır. Əbdülhüseyni dəvət edirlər, yaxşı məvacib təklif edirlər. On il sərasər "Qafqaz və Merkuri" şirkətində çalışır, orada gəmi təkərləri düzəltməyə başlayır və bu işin də ən qabil ustalarından birinə çevrilir.

Ölməz qəzəl şairimiz Əliağa Vahid ədəbiyyata ilk gənclik illərindən bağlanıb. Şeirlərini erkən yazmağa başlayıb, həmişə məhsuldar olub, ömrünün axırınacan qələm əlindən düşməyib. Bu gün ortada Əliağa Vahidin xeyli kitabı var. Lakin bu "xeyli kitab" heç də Əliağa Vahidin doğurduqlarının hamısını əhatə etmir. Onun yazdıqlarının böyük hissəsi dünənlərin axarında əriyib yox olub. Bəziləri qayıdışsız qeybə çəkilib. Əlbəttə, bunda özünün də günahı var. Çünki Əliağa Vahiddə ki ilham aşıb-daşırdı, düşünürdü - sabah bundan da yaxşısını yazaram. Bir xanəndə gəlib ondan qəzəl istəyəndə dərhal yazıb verirdi, pulunu alıb qoyurdu cibinə, heç şeirin nüsxəsini də özündə saxlamırdı. Müəyyən zaman keçəndən sonra isə o şeirlərin əksəri yadından çıxırdı. Amma müəyyən şeirləri də var ki, Əliağa Vahid onların altına imza qoymaqdan elə könüllü olaraq, başlanğıcdan - yazıldığı anındaca imtina edib. Bakı məzarlıqlarına Əliağa Vahidin bolluca epitafiyaları səpilib. Epitafiya - dilimizə çevirəcək olsaq, vida ithaflarıdır, qəbir daşları üzərində yazılan ayrılıq kəlmələri. Çox olub ki, hansısa müğənni, hansısa oxuyan gəlib Əliağa Vahidin yanına, ondan təzə qəzəl istəyib. Bəzən yazıb verib, bəzən də elə olub ki, vaxtı qıtmış, ya həvəsi yoxmuş, yazmaqdan imtina edib. Ancaq görənlər, bilənlər, köhnə abşeronlular mənə dəfələrlə söyləyiblər ki, heç vaxt olmayıb kimsə gəlsin Vahidin yanına, desin, hansısa məzar daşı üstünə yadigar söz yazmaq lazımdır, Əliağa boyun qaçırsın. Lap qazanı da daşsa, yaxasını kənara çəkməzmiş. Ağız açıblar, o da oturub yazıb, bəzənsə elə ayaq üstəcə, papiros qutusunun qapağında sabah mərmərə köçəcək bir neçə misranı qələmə alıb. İndi Abşeron məzarlıqlarında, daşlar üzərində oxunduqca dərhal yüksək poeziya nümunəsi olduğu anlaşılan və Əliağa Vahiddən miras qalan sıra-sıra şeirlər yaşamaqdadır. Əlbəttə ki, ölü məkandakı o diri şeirlərin hamısı imzasızdır. Şair bu qoşqularında özü könüllü olaraq, ehsan olaraq imzadan vaz keçib.

Vahid o cür edirmiş, amma imzadan imtinanın başqa çeşidləri də var. İçərişəhərdə, Bayır şəhərdəki köhnə Bakı mülklərində çox cazibədar, bir-birindən nəfis qapılar var. Dayanırsan o qapıların qarşısında, hərəsi bir sənət əsəridir, ayrılmaq olmur, baxdıqca baxmaq istəyirsən. Bəzən insan uzun dəqiqələr boyu həmin qapıları seyr edir, o qapılar ki, dünən yanından keçib, srağagün böyründən ötüb, indiyədək onları bəlkə əlli dəfə, yüz dəfə görüb, amma bu dəfə baxarkən yenə əlavə bir incəlik, ayrı bir cizgi, qeyri bir yaraşıq tapır. Ustaların bağladığı köhnə Bakı qapılarının hərəsi bir aləmdir. O qapıların neçəsini XIX yüzilin sonlarında, XX əsrin ilk onilliklərində usta Əbdülhüseyn Babayev bağlayıb. Və həmin əsərlərin hər birinə sadəcə hər gün açılıb-örtülən qapı kimi baxmayın. Onları şəbəkə sənətimizin dünəninə açılan qapılar sayın.

...Bu tikilinin yaşı çoxdur. Əsr yarımdan da artıq. Zamanında burada XIX əsrin sonlarında, XX əsrin əvvəllərində Metropol mehmanxanası yerləşirdi. 1918-ci ilin sentyabrında Bakı azad ediləndən, Azərbaycan hökuməti Gəncədən bura köçəndən sonra imarət Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qucaq açdı. Sonra illər boyu burada ayrı-ayrı müəssisələr, idarələr yerləşdi. 1939-cu ilin noyabrında Nizami Gəncəvi adına muzeyin yaradılması qət ediləndə paytaxtın göbəyindəki həmin binanı Nizami muzeyinə verməyi qət etdilər. Və o zaman ilkin yada düşərək dəvət edilənlərdən biri usta Əbdülhüseyn Babayev oldu. Çağırdılar ki, ən əvvəl yaradılacaq muzeyə yaraşan, Nizami adına layiq giriş qapısı düzəltsin. Oçağacan binanın qapısı olmağına olmuşdu, ancaq başqa köhnə mülklərin qapılarından fərqlənməyən birovuz bir qapı. Amma bu, Əbdülhüseyn Babayev idi. Əli dəyirdisə, həm də bu qapını Nizami adını tutub işə başlayırdısa, gərək Bakıda indiyəcən olmuş qapıların ən gözəlini yarada idi. Və misilsiz bir qapı bağlayır. Bəs bu qapının bənzərsizliyi, qeyri-adiliyi nədən ibarət idi? İş ondadır ki, Əbdülhüseyn kişi qoşa laylı, başdan-başa şəbəkəli bu iri qapını düzəldib başa çatdırmışdı, bircə yerinə qoymaq qalırdı, ancaq həmin qapıya bircə xırda mıx belə çalınmamışdı. Yalnız calaq, ayrı-ayrı hissələri bir-birinə geydirərək bənd etmək, bir də yapışqan. Amma davamlılığı, etibarlılığı da yüzlərlə mıx və mismar vurulmuş istənilən qapıdan daha yüksək.

1940-cı illərin əvvəllərində düzəldilmiş bu qapıya ilk mıx, əvvəlinci mismar 1960-cı illərdən etibarən vurulub. Əbdülhüseyn Babayev vəfat edəndən sonra. Nə qədər ki Əbdülhüseyn Babayev sağ idi, ona müraciət edildi-edilmədi, hərdən yolunu Nizami muzeyi tərəfdən salardı, giriş qapısına - öz sevimli əsərinə baxardı, təmirə ehtiyac duyanda əsərinə əl gəzdirərdi.

1961-ci ildə Əbdülhüseyn o qapını da həmişəlik qalmaqçün bu dünyada qoyaraq həyatdan getdi. Beş il ötdü, on il sovuşdu. Qapı açılırdı, bağlanırdı, harasısa yeyilirdi, harasısa boşalırdı və təmir zərurəti yaranırdı. Yeni günün ustalarını dəvət edirdilər, onlar da gəlib baxınca əvvəl heyrətlənirdilər ki, mıxsız-mismarsız bu qapı necə dayanırmış, sonra da hiss edirmişlər ki, hər halda mıxsız-mismarsız keçinə bilməyəcəklər. Başlayırdılar adi qaydada təmirə.

Nə qədər ki Əbdülhüseyn Babayev sağ idi, qapı həmişə təzə idi, cavan idi. Əbdülhüseyn kişi hətta bu qapı üçün xüsusi ağac çəkiclər də düzəltdiribmiş ki, işləyəndə onlardan istifadə etsin, qapını incitməsin, zədələməsin.

Onillər ötüb, Əbdülhüseyn Babayev çoxdandır ki, karvanını çəkib gedib. Qapı isə yerindədir, hər gün o qapıdan insanlar girirlər, çıxırlar. Və usta da istər-istəməz hər gün anılır. Çünki bu qapıdan keçən insanların hər biri heyranlıqla maraqlanır ki, nə gözəl əsərdir, bu qapını kim yaradıb? Və qapı haqqında söz açıldıqca, təbii ki, Əbdülhüseyn Babayevin adı çəkilir, ruhuna rəhmət oxunur. Beləcə, başqaları üçün qəlbinin sevgisi və əllərinin hünəri ilə yaratdığı qapı daim onun özünün xatirə qapısını açıq saxlayır...

...Əbdülhüseyn Babayevin şəcərəsindən olanları arayarkən ilk tapdığım vaxtilə anası elə Nizami muzeyində işləmiş Nadir Babayev oldu. Vaxtilə anası burada zal baxıcısı imiş, Nadir də hələ məktəbli illərində şagird yoldaşlarının yanında öyünərmiş ki, bax bu şəbəkələri mənim babam düzəldib: "190 nömrəli məktəbdə 3-cü sinifdə oxuyurdum. Gəldik muzeyə, bilirdim ki, babamın əl işləri çoxdur burada, bunu atam-anam demişdi mənə. Yaxınlaşdım ekskursiya aparan xanıma, soruşdum ki, bunların müəllifi kimdir? O da qayıtdı ki, bunları müxtəlif ustalar düzəldib. 3-4 dəfə soruşdum. Dedim, bəlkə deyər ki, Əbdülhüseyn Babayev, onda mən deyə bilərəm ki, o, mənim babamdır. O da qismət olmadı".

Nadir müəllim bir az gileyli uşaqlıq xatirəsini dilə gətirəndə demişdim ki, o vaxt məktəbli yoldaşlarınızın yanında qürrələnməyinizə imkan olmamışdısa da, hər halda ad çəkildi-çəkilmədi, siz bilirdiniz ki, muzeydəki şəbəkələr Əbdülhüseyn Babayevin işləridir və həqiqətən iftixar etməli babanız var.

Nadir Babayevin tarixlə bir yerdə fotosu var. Babasının qucağındadır. Deyir ki, babamın doğum tarixi Azərbaycan ensiklopediyasında düz göstərilməyib. Yazıblar 1877-ci ildə doğulub, 1961-ci ildə rəhmətə gedib. Bu hesabla götürəndə 84 yaş edir. Ancaq mən bilirəm ki, babam 100 yaşına çathaçatda həyatdan gedib. Onun doğru təvəllüd tarixi 1862-ci ildir. Həmin il Bakıda xarrat ailəsində dünyaya gəlib. Qəbir daşının üstündə də təvəllüd tarixi 1862 göstərilib.

...Əbdülhüseyn Babayevin doğru yaşını, dəqiq doğum tarixini müəyyənləşdirmək çətin deyilsə də, onun vurğunu olduğu şəbəkə sənətinin sinnini bilən yoxdur və bu, zamanın uzaqlarında əriyib itən yoldur. Daha uzaq tarixçələrdən xəbər-ətər yoxsa da, Səfəvilər dönəmində şəbəkə sənətinin inkişafı haqqında qaynaqlarda soraqlar əks olunmaqdadır. XVII-XVIII əsrlərdə bu sənət ömrünü davam etdirirdisə də, şəbəkəçiliyin tarixində XIX əsrin sonlarından etibarən sanki intibah başlanır. Köhnə ənənələr, üslublar dirçəldilir, bir-birindən qüvvətli sənətkarlar yetişməyə başlayır - həm Güneydə, həm Quzeydə. XX əsrin əvvəllərinə doğru bu sənətin Quzey Azərbaycanda yeni dirçəlişi bilavasitə Əbdülhüseyn Babayevin adı ilə bağlıdır. Başqa sözlə, Əbdülhüseyn Babayev tariximizdə yalnız bir üstün sənətkar kimi deyil, həm də bu məktəbi, bu ənənəni davam etdirən, ona rövnəq verən, şəbəkəçiliyi yeni inkişaf mərhələsinə qaldıran ustad, məktəb-şəxsiyyət kimi qalır.

Ustadın yanına gəlib ondan öyrənən, şəyirdlik edənlər öz yerində, vaxtilə Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq məktəbində Əbdülhüseyn Babayevə emalatxana da ayırıbmışlar ki, orada şəbəkə sənətindən dərs desin, davamçılar yetişdirsin.

Nadir Babayev ailə xatirələrinə söykənərək nağıl edir ki, şəhərin varlı adamları qapılar, pəncərələr, arakəsmələr düzəltdirmək istəyəndə babama müraciət edirmişlər. Əinin altında işçiləri də vardı, böyük əmim Ağababa da həmişə onunla gedərdi. Şors küçəsində babamın öz dükanı da vardı. Sonradan onu elədilər şüşə-güzgü sexi. İndiki Süleyman Tağızadə, keçmiş Ostrovski küçəsində musiqi məktəbi olan yerdə onun xarrat dükanları varmış.

...XX əsrin birinci onilliyinin sonlarına doğru axşamlardan birində Əbdülhüseyn Babayevin qapısı döyülür, iki nəfər keçir içəri. Bir vərəq çıxarırlar. Üstündə əllə çəkilmiş şəbəkəli miz şəkli. Deyirlər, təxminən bu cür düzəldin, amma bacarsanız, daha yaxşısını etmək lazımdır. Vaxtımız azdır, bir həftəyə-on günə bunu etmək lazımdır.

Əbdülhüseyn kişi qayıdır ki, düzəltməyinə düzəldərəm, bundan da yaxşı olacaq, amma bu, beş-on günlük məsələ deyil. Üç-dörd aydan tez bu sifarişə yaxın dura bilmərəm. Çünki bu saat əlimdə işim çoxdur.

Həqiqətən də, o dövrdə işi başdan aşırmış. Bakı milyonçularından biri təzə mülkünü tikdirib qurtarıbmış və Əbdülhüseyn Babayevin də yanına adamını yollayıbmış ki, başının dəstəsini yığıb gəlsin, mülkün bütün xarrat, dülgər işlərini, qapı-pəncərə, şüşəbənd, şəbəkə məsələlərini həll eləsin. Bu da elə Əbdülhüseyn Babayev deyən kimi, lap sürətlə, ləngimədən gecə-gündüz çalışsalar, aşağısı üç-dörd ay vaxt istəyirdi.

Miz sifarişinə gələnlər vəziyyəti başa düşüb pərt halda çıxıb gedirlər. Amma iki-üç saat keçməmiş Əbdülhüseynin qapısı təzədən döyülür. Usta qalxıb qapını açır, baxır ki, bayaqkılardır, qayıdıb gəliblər. Deyirlər, getdik danışdıq, başqa yol yoxdur, bunu mütləq siz düzəltməlisiniz, özü də bizə lazım olan vaxtda. Geyinin, sizi bir nəfərlə görüşə aparacağıq. Əbdülhüseyn Babayev bu gələnlərin hökmlü danışığından, qırımından görür ki, etiraz etmək mümkün olmayacaq, geyinib qoşulur onlara. Gətirirlər bunu cavan bir oğlanın yanına. Həmin adam deyir ki, narahat olmayın, mən sadəcə sizdən xahiş edirəm. Çünki o adam ki mən bu mizi onun üçün düzəltdirmək istəyirəm, mənə böyük yaxşılığı keçib, çox işlərimizdə kömək edib bizə. İndi təzə ev tikdirib. Mən də istəyirəm ki, onun yaxşılıqlarının əvəzindən cüzi də olsa çıxmaqdan ötrü nəsə bir hədiyyə edim. O miz ki təxminən şəklini çəkmişəm, onu vaxtilə mən bir gürcü knyazının evində görmüşəm. İstəyirəm ona bənzərini, bəlkə elə ondan da sifayısını düzəldəsən. Əbdülhüseyn qayıdır ki, vallah, eləməyinə eləyərdim, amma həqiqətən vaxtım yoxdur. Elə sizin kimi hörmətli adam, Bakı zənginlərindən biri təzə mülkünü tikdirib başa çatdırıb, təcili ora köçmək istəyir, bütün xarrat, dülgər, şəbəkə, qapı-pəncərə işlərini tapşırıb mənə, artıqlaması ilə behini də ödəyib. İş danışıqdan keçər, kişiyə söz vermişəm.

Əbdülhüseyni gətizdirmiş adam dübarə soruşur ki, evində işlədiyiniz adam kimdir? Bəlkə onun özü ilə görüşək, danışaq, bir həftə bizə möhlət versin ki, bunu düzəldəsiniz. Əbdülhüseyn adı çəkən kimi onu gətizdirmiş cavan gülümsünür, deyir, mən də bunu bax elə həmin adam üçün sovqat olaraq hazırlatdırıram. Günü sabahdan işə başla, amma məbadə özü bilə.

Əbdülhüseyn ertəsi gün başlayır mizi düzəltməyə, tez də təhvil verir. Sonradan dosta-tanışa söhbət edərmiş ki, məni çağırtdıran Koba idi, yəni Stalin.

Üstündən illər keçir, 1940-cı illərin ortaları, artıq sovet ordusunun İkinci Dünya müharibəsində irəliləməyə başladığı, qələbələr qazandığı əyyamlarmış. Hər gün emalatxanasındakı balaca divar radiosundan xoş cəbhə xəbərlərini eşitdikcə Əbdülhüseyn kişi şövqə gəlirmiş və elə həmin ruh yüksəkliyi ilə də üstü naxışlı nəfis bir tüfəng qundağı düzəldir, gəlir poçta, yaxşıca bükdürdüyü həmin qundağa bir məktub da əlavə edərək sifarişli bağlama kimi Moskvaya, Kremlə, Stalinə göndərir.

Həftələr keçir, aylar ötür, Moskvadan səs-soraq çıxmır.

Bir müddət sonra isə Əbdülhüseyn Babayev medalla təltif olunur və bundan da bir xeyli ötüncə günlərin birində Mircəfər Bağırov onu çağırtdırır: "Yadındadırmı, sən Rəhbərə bir hədiyyə göndərmişdin?" Əbdülhüseyn Babayev heyrətlənir ki, onu haradan bildiniz? Hədiyyəni Moskvaya, Stalinə göndərməyimi heç evdə də deməmişəm. Mircəfər Bağırov gülür: "Elə bizim işimiz belə-belə şeyləri bilməkdir də".

Soruşur ki, o tüfəng qundağından birini də düzəldə bilərsənmi? Əbdülhüseyn "hə" deyir, tezliklə düzəltməyinə düzəldir də.

Yenə ustanın nəvəsi Nadir danışır ki, nəsə araya işlər girir, baş qarışır, sonra Mircəfər həmin tüfənglə maraqlanmır: "Qalmışdı evimizdə, Mircəfər Bağırova qismət olmadı. Mən şəxsən o karabinlə oyuncaq kimi oynayırdım. Uşaq idik, qədrini bilmədik, sındı, dağıldı getdi".

...Yalnız yaratdıqları ilə deyil, ömrü, taleyi ilə də möcüzə olan misilsiz bir sənətkarımız vardı. Fırçasından qopmuş rəsm incilərinin boyaları heç vaxt solmayacaq Mikayıl Abdullayev. Onun rənglər sehrkarı, bütün rəssamlıq tariximizin ən misilsiz zirvələrindən olduğunu elə bir neçə əsərinə baxınca hər kəs təsdiqləyər. Ancaq onun həyatının da möcüzəli eniş-yoxuşları olmasından az adam xəbərdardır. Allahın istedad bağışladığı bir rəssam üçün ən vacib olan nədir? Deməyin ki, fırça tutan əllər. Yerli-dibli qolları olmayan, ayaq barmaqları ilə fırça tutaraq rəsmlər, həm də gözəl rəsmlər çəkənlərə də rast gəlinib. Hər iki əlindən məhrum, dirsəkləri ilə fırçadan yapışaraq füsunkar lövhələr yaradan bir rəssamı isə uşaqlıq illərimdə mən şəxsən görmüşəm. Yəni əlsiz-qolsuz da rəssamlıq etmək mümkündür. Fəqət görmədən necə çəkə bilərsən? Və Mikayıl Abdullayev yaş yarımlıq olanda hər iki gözünün işığını itirmişdi. Lakin günlərin birində Allahın möcüzəsi baş verir. İllərlə kor olan uşaq bir gün sevincək qışqırır: "O parıldayan nədir elə?"

Bir gözü açılmışdı. Və həmin bircə gözlə, həm də görməyi xeyli zəif olan təkcə gözlə ömrü boyu Mikayıl Abdullayev nə qədər parlaq rəsmlər çəkdi, bir-birindən cazibəli lövhələr doğurdu. Heyrətli deyilmi?

Və ondan yadigar qalan əsərlərdən biri də şəbəkə ustası Əbdülhüseyn Babayevin portretidir. O portret indi Bakıda deyil, Moskvadadır - Tretyakov qalereyasında saxlanılır. Həmin əsəri Mikayıl Abdullayev o vaxt çəkib ki, məşhur şəbəkə ustasının yaşı bir əsri haqlamışdı, 99-un içindəydi.

Mikayıl müəllim danışırdı ki, mən o portreti çəkməyi qət edəndə Əbdülhüseyn usta artıq qocalmışdı, daha işləmirdi. Hərçənd qolunun gücü hələ də qalırdı. Görüşəndə əlimi elə möhkəm sıxırdı ki, sanki əlim bir cavan adamın əlində idi. Mikayıl müəllim əlavə edirdi ki, mənim də əllərim balaca əllər deyil, amma Əbdülhüseyn kişinin əlləri elə iri idi ki, əlim onun ovcunda qalırdı. Ona görə də portretin adını qoydum "100 yaşlı şəbəkə ustası". Əbdülhüseyn ustanı iş başında çəkdim. Qoy baxan elə düşünsün ki, elə 100-ündə də işləyirmiş.

Məgər düz demirdimi böyük rəssamımız? Əlbəttə ki, haqlı idi. Cansız taxta parçasına dirilik vermiş qüvvətli barmaqlarının bəhrəsi olan şəbəkələr özü həyatdan gedəndən onillər sonra da zövq oxşayan sənətkara ruhən canlı deyilməzmi?

Məgər bizə təzə görünən hər köhnə əsəri ilə usta Əbdülhüseyn Babayev yenə hər gün iş başında deyilmi?

Nadir Babayev bir maraqlı əhvalatı da söyləyir. Deyir, 1986-cı ilin avqust ayı idi. Oğlum beş aylıqdı, anasının qucağında idi. Gördük ki, 2 nömrəli şəhər poliklinikasının qapısının ağzında rəssam Mikayıl Abdullayev dayanıb. O mənim yadımda hələ bizə gəlib-getdiyi, babamın portretini çəkdiyi vaxtlardan qalmışdı. Aldım uşağı anasının qucağından, yaxınlaşdım Mikayıl müəllimə, salam verdim. Dedim, Mikayıl müəllim, siz məni tanımırsız, mən Əbdülhüseyn Babayevin nəvəsiyəm. Məni diqqətlə süzdü, süzdü. Dedi, dayan görüm, siz Bazarnı küçədə olurduz (o vaxt Hüsü Hacıyevə (indi - Azərbaycan prospekti) "Bazarnı" deyirdilər), elə deyilmi? Qayıtdım ki, bəli. Dedi, sən Əjdərin oğlusan, bu da sənin oğlundur. Dedim, bəli, bu da mənim oğlumdur. "Buna bax e. Mən deyirəm, bəziləri mənimlə razılaşmır. Deyirəm, insan köçür bu dünyadan, ölmür və müəyyən vaxtdan sonra qayıdır. Budu, bax, bu körpənin bütün cizgiləri sənin babanınkıdır. Bu uşağın simasında Əbdülhüseyn təzədən qayıdıb".

...Babayevlər ailəsi həmişə sənətlə, quruculuqla bağlı olub. Əbdülhüseyn Babayevin böyük oğlunun qızı, nəvələrindən biri Validə xanım da 40 ilə yaxın mədəniyyət müəssisələrində çalışıb. Babasını anır, dönüb olur yenə uşaq. Söyləyir ki, babamla bir yerdə Ostrovski küçəsi 69 ünvanında yaşamışıq. Sonra yayı da bağda, Pirşağıda keçirərdik. Ostrovskidə olduğumuz vaxtlarda bir gün Leninqraddan bir kişi, bir qadın gəldi. Onlar babamın evdə olan bütün əl işlərinin şəklini çəkdilər. Gözəl bir şəbəkəsi vardı, çox istədilər ki, onu alsınlar, vermədi. Başqa işlərdən verdi, onu yox. Dedilər, onda icazə verin, bunun da şəklini çəkək. Mən də balaca qız idim. Tutdum şəbəkəni, şəklini çəkdilər, apardılar. Sonra bizim qohumlardan Leninqrada gedən olmuşdu, Ermitajda babamın əl işlərini də, öz şəklini də görmüşdülər.

Validə xanım danışır ki, bazarlıq eləməyə Əbdülhüseyn kişi həmişə özü gedər, ev üçün alınacaqları özü seçərmiş. "Mən də yanında olardım. Qoz alanda yoxlamaqçün birini götürüb ovcunda sındırardı. Deyərdim, ay baba, ikisini götür ki, bir-birini sıxsın, rahat sındırasan. Gülərdi ki, yox, qızım, birini götürmək lazımdır. Sınsa, demək yaxşıdır, qabığı nazikdir, sınmasa, almayacağıq".

Bu nəvə xatirəsini səbəbsiz bölüşmürəm. Ovcunda tək qozu sındırdığı vaxtlarda Əbdülhüseyn Babayevin yaşı 90-ı keçmişdi, 100-ə yaxınlaşırdı. Dizinin taqəti, qolunun gücü isə yerində idi.

...Əbdülhüseyn gec evlənmişdi. Yaşı 40-a yetişəndə qohum-əqrəba baxır ki, vadar eləməsələr, bu, daşı ətəyindən tökən, subaylığa son qoyan deyil. Elə öz əmisi qızını ona gəlin gətirirlər. Minaxanımla izdivaclarından on bir uşaq dünyaya gəlir: doqquz oğlan, iki qız.

Qızıl barmaqlı sənətkarın ailə həyatının belə xırdalıqlarına enməyim səbəbsiz deyil. Çünki balalarının aqibəti baxımından da usta Əbdülhüseyn kimsəyə bənzəməyən, bəlkə də yeganə olan ata idi. Oğlanlarından birini erkən itirmişdi - 22 yaşında. Vaxtsız vəfat etmiş balasına görə ata da, ana da çox xiffət çəkirdi. Haradan biləydilər ki, müsibətlərin böyüyü və daha sarsıdıcısı hələ qarşıdadır. 1941-ci ildə dava başlananda Əbdülhüseynin bütün oğlanları əsgərlik yaşında idi. Ən kiçiyi Əjdər idi ki, o da artıq keçmişdi 18-ə. Səkkis qardaşın səkkizi də də cəbhəyə yollanır. Müharibə Əbdülhüseynin əlindən səkkiz oğlundan yeddisini alır. Davadan sağ qayıdan təkcə balaca oğlu olur. Onun da döyüşlərdə güllə dəymiş əli şikəst. Müharibə başa çatanda - 1945-ci ildə Əbdülhüseyn kişi artıq yaşlanmışdı. Əslində dincələn vaxtı idi. Əvvəlkindən də çox işləyirmiş. Səhər alatorandan emalatxanasına girər, yemədən, içmədən, dayanmadan əlləşərmiş. Dostlarından, yaxınlarından irad tutan da olur ki, ay Əbdülhüseyn, özünü niyə həlak edirsən, maşallah, varın, dövlətin bəsincədir. Heç bir ehtiyacın yoxdur. Daha istirahət elə. Emalatxananı da ver, başqaları işlətsin. Bu da sənə əlavə gəlir gətirər. Ona belə söyləyənlərə Əbdülhüseyn kişi deyərmiş ki, ay qardaş, bəyəm mən mala-pula görə işləyirəm? Çalışıram ki, başım qarışsın. Şəbəkə diqqət tələb eləyən, zehin istəyən işdir. Gərək fikrin daim isgənədə, yegədə, bıçaqda ola. Mən də obaşdandan başlayıram işə, gün ərzində saatlarım dolur. Bu minvalla ağır fikirləri özümdən kənara qovuram. Bu yolla sinəmdəki bala dağı bir az səngiyən kimi olur. Bu iş olmasa, ürəyim partlayar.

Beləcə, ömrünün son parçasında gözəl sənəti həm də usta Əbdülhüseyn Babayevin xilaskarına çevrilmişdi...

...Hərdən ağlımdan keçir ki, Bakının, İçərişəhərin o köhnə qapıları ki hərəsi bir gözəllik nümunəsidir, hərəsi bir ustanın yadigarıdır, hərəsi bir qənirsiz sənət nümunəsidir, onların harasındasa - hansısa bir küncündə, bucağında müəllifinin adı yazılsın, nabələdlər də o sənətkarı tanısın. Bu arzu ürəyimdən keçməyinə keçir, lakin dərhal ardınca bunu da fikirləşirəm ki, ay rəhmətliyin oğlu, nə qoyub, nə axtarırsan? Bakıda sıra-sıra heykəllər var, hərəsi möhtəşəm, yaşadıqca yaşayası əsər. Heç onların üstündə bunu kimin yaratdığından əsər-əlamət gözə dəymir.

Şəhərimizə kənardan gələnlər öz yerində, amma camaatımız da bilməlidir axı! Bilməlidir ki, bu gözəlliyi yaratdığına görə "sağ ol"u kimə desin, rəhməti kimə oxusun. Axı yurddaşlarına gözəllik yadigar qoyub getmişləri yurddaşların da tanıması və sayğıyla anması borcdur.

27 sentyabr 2023

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet.- 2023.- 30 sentyabr.- S.16-17.