Güney Azərbaycanda vahid ədəbi dil məsələsi

Qloballaşma və Qərbə - Avropaya inteqrasiya dövründə Çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatı öz mövcudluğunu əzmlə qoruyub saxlayır. Bu anlayışı formalaşdıran gücün - Güney yazarlarının yaratdığı böyük ədəbi-bədii irs, son dönəmlərdə isə dinamik inkişafı ilə diqqət çəkən modern ədəbiyyat fərqli müstəvilərdə dartışma-mübahisə mövzusuna da çevrilməkdədir. Ancaq Çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatı bugünkü duruma yetənədək beş inkişaf mərhələsi keçməli olub. Bu inkişaf mərhələlərinin dördü - Məşrutə dövrü (1906-11), Xiyabani hərəkatı dövrü (1920), 21 Azər İnqilabı - Milli Hökumət dövrü və hələlik sonuncu - 1978-79-cu illər İran İslam İnqilabı dövrü siyasi, beşincisi, Ağ inqilab dövrü isə ədəbi müstəvidə təzahür edib. Təbii, bu dövrlərdə cərəyan edən ictimai-siyasi hadisələrin yansıdığı ədəbiyyat, söz sənəti də istisnasız olaraq bu inkişaf mərhələlərini keçməli olub. Lakin 1960-cı illərdən başlayaraq İranda və Güney Azərbaycanda "Şeiri-no" hərəkatı, Ağ şeir-Ağ inqilab dalğası da kükrəyib ki, məhz həmin mədəni inqilab bu coğrafi məkanda çağdaşlaşma-modernləşmə prosesini güclənib.

Bu bir həqiqətdir ki, Güneydə ədəbiyyatın yeni ictimai məzmun kəsb etməsi, yeniləşmə-çağdaşlaşma prosesinə keçidi Məşrutə inqilabı dövründən etibarən başlanmışdı. Qeyd etməyi gərəkli sayırıq ki, XX əsrin əvvəllərində, yəni 1918-19-cu illərdən etibarən rüşeymləri qoyulmuş modernləşmə prosesinin önündə məhz Tağı xan Rüfət gəlirdi.

İranda və Güney Azərbaycanda sərbəst-yeni şeirin təməlini qoymuş Tağı xan Rüfət (Şəms xanım Kəsmayi, Cəfər Xamneyi, Yəhya Ariyanpur ilə birlikdə) Şeyx Məhəmməd Xiyabani ilə eyni cəbhədə mübarizə aparmış və hər şeyini - sənətini, şeirini, hətta canını belə ustadı və əqidəsi yolunda qurban vermişdi. Novator şairin qənaətinə görə, ədəbi yenilik ədəbiyyata xas bir olay deyil, bəlkə bir sosial və milli məsələdir. Onun gənclərə və əqidədaşlarına: "Sərbəstcə düşünün və hiss edin. Düşüncələrinizi və hiss etdiklərinizi yazın. Düşüncələriniz gerçəyə və elmə dayanmalıdır. Hisslərinizi və ruhunuzu heç bir yad təsirin altında buraxmayın. Hər zaman səmimi olmağa çalışın. Tənqidçinin baxış acısı nə olursa-olsun, tənqidlərini sevinclə qarşılayın. Amma yetərli dəlil olmadan öz düşüncələrinizi söyləməyin. Düşüncələri təcrübə və sınamalardan sonra qəbul edin. Özəlliklə könlünüzdə hüznə-qəmə və iztiraba yer verməyin, əzmli olaraq yarınlara koşun!" - şəklində etdiyi tövsiyəni əməli işə çevirən Güney yazarları bu gün sərbəstcə düşünüb hiss etdiklərini yazır, gerçəyə, həyat həqiqətlərinə və elmə dayanan əsərlər yaradır, ustad Məhəmmədhüseyn Şəhriyar, Həbib Sahir, Bulud Qaraçurlu Səhənd, Səməd Behrəngi, Həmid Nitqi, Əlirza Nabdil Oxtay, Həmidə Rəiszadə Səhər, Mərziyə Üskülü, Söhrab Tahir, Pənahi Makulu, Həmzə Fəthi Xoşginabi, Mirzə Əbdürrəhim Talıbov və digərlərinin yolunu uğurla davam etdiriblər.

Güney Azərbaycan poeziyası və nəsrində, bütövlükdə ədəbiyyatında bu proses 2011-2020-ci illərdə, yəni XXI əsrin I çəyrəyində də dinamik sürətlə inkişaf edib. Şair və yazıçılar çağdaş və modern şeir, yaxud nəsr əsəri yazmaq üçün, təbii ki, ilk öncə çağdaş və modern bir dilin gərəkliliyini dərindən dərk edir və bu istiqamətdə də uğurlu addımlar atırlar. Təəssüflər olsun ki, Güneydə Ana dilinin - Azərbaycan türkcəsinin uzun illər boyu yasaqlanması, məktəblərdə təhsilin fars dilində olması öz fəsadlarını vermiş, ədəbi dilin inkişafı ləngimişdi. Rza şah Pəhləvi hakimiyyətə gəldikdən, yəni 1925-ci ildən sonra Azərbaycan türkcəsinin qəti şəkildə qadağan olunmasının, xalqın bütün milli haqq və hüquqlarının əlindən alınmasının əsas nədənləri despot hakim rejimin və bu rejimin tərəfdarlarının başladıqları iranlılaşma, farslaşdırma siyasətində idi. Müasir fars millətçiliyi "modernləşmə və qərbliləşməni ayrılmaz bir bütün olaraq öz içində birləşdirmişdi. Bu nəzəriyyənin təməlini ilk dəfə çökdürən Mirzə Fətəli Axundzadə olmuşdur", - deyən Arif Kəskin "Fars milliyyətçiliyinin iç üzü" adlı I yazısında müasir fars millətçiliyinin nəzəri inkişafının erməni əsilli Mirzə Mülküm xanla yeni bir mərhələyə qədəm qoyduğunu da diqqət mərkəzində saxlayaraq yazır: "Mirzə Mülküm xan 1833-cü ildə İsfahanda erməni ailəsində dünyaya göz açmışdı. Mülküm xan Fransada təhsil almış, İranda "Fəramuşxanə" adlı bir masson təşkilatı da qurmuşdu... "Qanun" qəzetini nəşr edən Mülküm xan yeni cəmiyyət qurmaq məqsədini güdürdü. Fars millətçiliyi onun təfəkküründə təməl prinsip hesab olunurdu. Onun bu fəaliyyəti fars millətçiliyinin inkişafı üçün ilham qaynağı olmuşdur. Bu siyasəti yürüdən müasir fars millətçiləri üçün İranda böyük təhlükə türklər, sonra isə İslam və ərəblər idi. Fars dili və ari irqi İranın milli və tarixi kimliyi olaraq qəbul edilirdi. Berlində çıxan, İranın 40-a yaxın şəhərində oxunan və yaxşı tanınan "İranşəhr" dərgisinin yazdığına görə, İranın ən böyük problemi etnikçilik və regionçuluqdur: "Bu problem o qədər ciddidir ki, xaricdə yaşayan hər bir iranlıdan haralı olduğu soruşulduğu vaxt anadan olduğu yerin adını deyir. Biz regional firqələri, dilləri, geyimləri, adət və ənənələri məhv etməliyik..."

Məşrutə dövründə yaranmış modern ifadə olan "millət" termini sadə əməkçi insanların təmsil olunduğu rəiyyət (ərəbcə) ifadəsini əvəzlədi. Əlbəttə, Pəhləvi xanədanının "Modern millət" anlayışı əsasən milli ayrı-seçkilik-nasionalizm, sekulyarizm, şahlıq-taxt-tac ənənələri, azad bazar iqtisadiyyatı, əski İran tarixinə heyranlıq, eləcə də hərbçilik təməlləri üzərində boy verirdi və təbii ki, İranda yaşayan digər xalqların, həmçinin, Azərbaycan türklərinin də əleyhinə idi. Çünki bu heyranlıq nəticəsində Türk dili və Türk kimliyi köşəyə sıxışdırılırdı...

Uzun illərdir ki, Güney xalqının ədəbiyyat adamları - şair və yazarları üzləşdikləri belə bir çətin, mürəkkəb duruma, müxtəlif yönlərdən göstərilən basqılara, Azərbaycan türkcəsinə qoyulan qadağalara, ana dilində təhsil üzərindəki yasaqlara rəğmən, var gücü ilə qələmə sarılır, dəyərli əsərlər yaradırlar. Böyük Vətənimizin Güney parçasında qələm sahiblərinin güclü həyat eşqi ilə yaratdığı əsərlər - Nasir Mənzurinin "Avava", "Qaraçuxa", Məcid Şəbbağ Yalqızın "Çalhaçal", "Ağ aşıq", Huşəng Cəfərinin "Günəş", "Ağ atım", Nasir Merqatinin "Talanmış günəş", Əziz Səlaminin "Torpaq duyur addımını", "Susmaz mahnı", "Anamın yurdu uzaqlardan", "Yollar boyu dostumuz" və "Axar kitab", Səhər Xiyavinin "Və... qadın danışır", "Ağrılarım özgə deyil", Hadi Qaraçayın "Barışa inanma, Fərihcəm", Əli Daşqının "Zaminim sevgidir", Məhəmmədrza Təbrizlinin "Qartal balası", İsmayıl Mədədi Ülkərin "Günəş tonqalı", "Yalqız bitki", "Buyur addım at", "Bir salxım dan yeri", "Urmu gölü şeir antologiyası", Məmmədrza Ləvayinin "Gəlirəm, mənə inanın", "Dərinliyimdir dəniz" ,"Günəş səsindir, batır", "Gözlərin doğum günüm", "Terror və azadlıq", "Sonra ürəyimi onlara verdim" poetik topluları bu sırada xüsusi seçilir. "Arbatan", Mustafa Şeyxpurun "Dünya durduğum yerdə qurtarır", Fəriba Mürtəzainin "Dilim ağzımda quruyur", Məlihə Əzizpurin "Göy gözlü tanrı", Fəranək Fərid İpəyin "Yuxuda ayılmaq", "Cızıq", Aydın Arazın "Axşamlar gedir, yoxsa qayıdır?", "Yasaq sözcüyüm", Eyvaz Tahanın "Qurşun hardan açıldı", Ə.M.Ağdaşlının "Şaman", Saleh Ətayinin "Mənim adlarım", Əhməd Xeyrullapurun "Alzaymer", Ərəstu Mücərrədinin "İtən kölgələr", Hamid Əhmədinin "Tutmaz tora", Səid Muğanlının "Sənsiz yalqız qalıb Təbriz", Nəsim Köhnəsalın "Yarım açıq çamadanlar", Xosrov Barışanın "İçdim Təbrizin işıqlarını", Həsən İldırımın "Üşütmə içində istədiklərim", Rüqəyyə Kəbirinin "Təbrizin al təbim", Babək Qocazadənin "Təbrizimə yana-yana baxaydım", "Bir səbət qızıl yumurta", Saleh Səccadinin "İşıqdan danışıq", Rəsul Qədirinin "Tanri bilsin, bir də könül", Ərgin Avşarın "Sən olmasan, gözəlim özgürlük" kimi şeir topluları da ayrıca dəyər daşıyır. Həmid Arğışın tərtib etdiyi "Səksən il hekayəmiz", Rüqəyyə Kəbirinin "İçimdəki qız", "Bu qapı heç çalınmayacaq", "Evim", "Yerdən uca torpaq" və başqa bu kimi kitab və toplularda (adını yazmadığım yazarlarımız, lütfən bağışlayın, əlimə çatan, haqqında bilgim olan kitab və topluları sadalayaraq fikir bildirmək zorundayam), "Dayaq" yayınları və AYB-nin birgə layihəsi əsasında Bakıda nəşr olunmuş Ramin Cahangirzadənin "Daşlar", Elvar Qullivəndin "Zibil dolunda ziyafət", Rəsul Yunanın "Mən Çin məhəlləsində itmişəm" və "Duel", İsmayıl Ülkərin "Sevda yoldaymış", Məlihə Əzizpurun "Su pıçıltısı" və "Mənə bir küçə bağışla", Sayman Aruzun "Paltarlarım adamsızdır", Səkinə Purhəsənin "Ayrılıq durağı", Kiyan Xiyavın "Sarı saatlar dənizində") və dərgilərdə ("Varlıq", "Xudafərin", "Yaşmaq", "Güneyin səsi" və s.), "Dayaq.orq", "Düşərgə", "İşıq", "Sözün sözü", "Öyrənci", "Günaz.TV", "Bulaq.info", "Turuz", "Azadlıq.orq" kimi internet sitələrində, Hadi Qaraçay, Hümmət Şahbazi, Əziz Səlami, Rəsul Yunan, Rza Vəidi Artan, Əli Daşqın, Ramin Cabbarzadə, Məsud İslami, Məsud Haray, Baraz, Neda Səmədi, Ülkər Ucqar, Alqış, Qadir Cəfərinin bloq və özəl səhifələrində də çox önəmli mətnlər vardır. Eləcə də www.anjomaneardabil.blogfa.com, danulduzu53.blogfa.com, yazaraz.blogfa.com, shaerazarbaijan.blogfa.com/cat-1.aspx, mayak2.blogfa.com, anjomanadabi moghan.blogfa.com, cobanyildizi.blogfa. tenqid.blogfa.com, mohajer3657.blogfa.com, www.tonqal.blogfa.com, www.ishiqsoy.blogfa.comlacin-dergisi.blogfa.com, www.modernpoem.blogfa.com, almayolu.blogfa.com, yazaraz.blogfa.com, anjomanvarzegan. blogfa.com, www.dushunce.blogfa.com/post-3.aspx, tabrizfizuli.blogfa.com, www.sabahayol.blogfa.com, com/post-16.aspx kimi bloq və sitələrdə yer almış yazılarla, şeir və nəsr örnəkləri ilə tanışlıq bir daha təsdiqləyir ki, Güney Azərbaycanda ədəbi proses dinamik sürətlə gəlişməkdədir. Bu sırada Güneyin tarix boyunca gəzən canlı məktəbləri rolunu oynamış aşıq yaradıcılığına geniş meydan verən ashiglar.blogfa.com, www.ozan2007.blogfa.com, www.ozanlar dunyasi.blogfa.com, sadaflisaz.blogfa.com və digər bloqları öncül yerdədir.

(Ardı var)

Esmira FUAD

525-ci qəzet.- 2023.- 6 yanvar.- S.13.