Bir həbsin doğurduğu yanğılar

Ömər Faiq Nemanzadə-150

Qurucularından biri olduğu "Molla Nəsrəddin" jurnalının səhifələrində tək Rusiyanın imperiya ağalığı və milli zülm siyasətinə deyil, Şərq istibdadına qarşı da barışmaz mübarizə aparan Ömər Faiq Nemanzadəni 1907-ci ildə çar polisi həbs etmişdi. Həyatının çətin anlarında dostu və məsləkdaşı Mirzə Ələkbər Sabir sərt həqiqətləri yumor dilinə çevirib "Töhmət" adlı şeirində sanki Ömər Faiqin başına ağıl qoymağa, guya onu tutduğu yoldan çəkindirməyə (əslində isə mübarizəsini daha çöyük əzmlə davam etdirməyə!) "çalışaraq" yazmışdı:

Söyləmədimmi sənə rahət otur heyfsən?

Çəkmə bu millət qəmin, çək özünə keyf sən!

Xanə deyildir sənin, getməlisən, zeyfsən!

Eyləmədin etina qissə haman oldumu?

Şimdi sənə mən deyən mətləb əyan oldumu?

Amma işin aqibətindən göründüyü kimi, Faiq Əfəndi "özü üçün kef çəkməkdənsə, millət qəmi çəkməyi" daha üstün tutmuş və nəticədə şəxsini yox, xalqı düşünənlərin daha tez-tez ürcah olduğu yerə - məhbəsə düşmüşdü. "Nəsihətlərinin" diqqətə alınmadığını görən Sabir isə sanki xəfif yumordan sərt satiraya keçərək dostunu bir az "qorxutmağa" cəhd eləmişdi. Tutduğu yoldan çəkinməsə, səsinin eşidilməyəcəyi, halına yandıqlarının onu köməksiz burxacağı ilə bağlı kədərli proqnozlar vermişdi:

Fayidə verməz dedim etdiyin əfqan sənə,

Halına yandıqların eyləməz ehsan sənə,

Məskən olur aqibət, guşeyi-zindan sənə,

Guşeyi-zindan sənə iştə məkan oldumu?

Şimdi sənə mən deyən mətləb əyan oldumu?

Sabir 1911-ci ildə haqq dərgahına qovuşdu. Mollanəsrəddinçilər ailəsinin ünlü siması Ömər Faiq isə dostunun ölümündən sonra daha 26 il yaşadı və inandığı həqiqətlər uğrunda savaşını davam etdirdi. Daha dörd dəfə "guşeyi-zindanı" gördü. Çar polisindən də amansız və qəddar sovet opriçniklərinin əli ilə qətlə yetirildi.

Amma bir məsələ var ki, qurbanlarına heç bir xilas yolu tanımayan "böyük terror" dövründəki həbsi istisna edilməklə Faiq Əfəndi "guşeyi-zindan sakini" olduğu əvvəlki təsadüflərini hamısında "halına yandıqlarının", dost və həmfikirlərinin, millətinin qayğısını, diqqətini öz üzərində hiss etmişdi.

Yaradıcılığının ilk tədqiqatçılarından biri olan professor Şamil Qurbanovun yazdığına görə, 1907-ci ildə, ilk dəfə siyasi səbəblərlə həbs edildiyi zaman "geniş xalq kütlələrinin tələbi ilə 2 aydan sonra azadlığa buraxılmışdı".

1918-ci ilin dekabrından 1919-cu ilin aprelinə qədər artıq dövrünün görkəmli ədəbi-ictimai xadimlərindən və siyasi liderlərindən biri kimi tanınan Faiq əfəndi daha üç dəfə məhbəs həyatı yaşamışdı. Hər üç təsadüfdə də onu gürcü hökuməti həbs etmişdi. Səbəb isə Ömər Faiqin milli məsələyə münasibətdə dünənə qədər əlbir işlədiyi gürcü siyasətçilərindən fərqli mövqedə dayanması idi.

Gürcü hökumətinin ədalətsiz həbs qərarı Azərbaycanda Ömər Faiqi tanıyanların heç birini laqeyd buraxmamışdı. Dövrün görkəmli siyasi xadimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, şair Əhməd Cavad, tanınmış pedaqoq Muxtar Əfəndizadə və digər ziyalılar artıq "milli dəyərə" çevirilən Ömər əfəndinin müdafiəsinə qalxmışdılar. Hadisələri diqqətdə saxlayan yarırəsmi "Azərbaycan" qəzeti bu baxımdan daha çox fəallıq və prinsipiallıq göstərirdi. M.Ə.Rəsulzadə əqidə yoldaşının haqsız həbsi ilə əlaqədar qəzetin 27 qanuni-sani (yanvar) tarixli 99-cu sayında çap etdirdiyi "Vicdan sızlayır" adlı məqaləsində bütün milli düşüncəli, azadlıqsevər Qafqaz ziyalılarının yaxşı tanıdığı Ömər Faiqi bir daha əfkari-ümumiyyəyə təqdim edərək yazırdı:

"Ömər Faiq əfəndini kim bilməyir? O həssas, o atəşli mühərriri kim tanımayır? Qarsda dağılan xanimanların, Ərdahanda hətk olunan (tapdalanan) namusların, Batumda kəsilən qurbanların o yanıqlı mərsiyənəvisini (mərsiyə oxuyanını), "bir parça ətmək" (çörək) deyə qəlbləri yaxan o həmiyyət məşəlini hangi azərbaycanlı unuda bilər? Vaxt vardı, Faiq əfəndi Cəlil Məmmədquluzadə ilə bərabər nəşr elədiyi "Molla Nəsrəddin" məcmuəsi vasitəsilə cəhalət pərdəsi ilə örtülü olan qara qəlbləri yaxıcı qələmi ilə yaxırdı. O, binəzir (görülməmiş) bir cəsarətlə müqəddəs zənn olunan hər namüqəddəsə var qüvvəsilə çarpır, bütün vicdanı ilə hər növ vicdansızlıqlara qarşı protesto edirdi. O zaman Tiflis, imdiki Tiflis deyildi. Nikolay istibdadının zamanı idi. Faiq əfəndi Tiflisin bugünkü sahibləri ilə birlikdə rus istibdadına qarşı pəncələşir, "Metex" həbsinə oturdulurdu. Bu, istibdad idi. Fəqət Faiq əfəndi yenə Tiflisdə, yenə həbsdədir".

Artıq müstəqil Gürcüstanı idarə edən gürcü demokratları dünənə qədər çarizm zülmünə qarşı birgə mübarizə apardıqları əqidə və əməl dostunu - Ömər Faiqi nə üçün həbs etmişdilər? Təbii ki, bu həbs ilk növbədə siyasi xarakter daşıyırdı. Çünki o, Gürcüstanın iddiaçı olduğu ərazilərdə yaşayan türk toplumunun şəksiz siyasi lideri, maraqlarının müdafiəçisi vəzifəsini öz üzərinə götürmüşdü. Bu məsələdə yaxşı tanıdığı gürcü rəsmiləri ilə açıq savaşa girməkdən çəkinmirdi. M.Ə.Rəsulzadənin də dəqiq müşahidə etdiyi kimi, "Brest-Litovsk müahidəsi (sazişi) nəticəsində türklər Batum, Qars və Ərdahanı tutdular. Bunun üzərinə Axısxa tək qaldı. O zaman kəndi müqəddəratını digər üç vilayətlə birlikdə həll etməyi halına müvafiq görən və gürcü hökumətinə bir növ isinəmməyən Axısxa dəxi digər üç uyezdlə birlikdə Türkiyəyə meyl etdi. Bu meyl üstündə vuruşdu. Əlində silah olaraq mübarizə etdi. Batumda əqd olunan müahidə mövcibincə (imzalanan sazişə əsasən) Gürcüstandan ayrıldı. Fəqət axırkı hadisələrə görə türklər oralarını tərk edib getdilər. Gürcülər isə Axısxanı tutdular. Axısxanın bu hərəkətini idarə edən, bu hərəkətə ruh verən, onu məfkurəvi bir şəklə qoyan məşhur Ömər Faiq əfəndi Nemanzadə idi..."

Özü də siyasi təqiblərə məruz qalan Məhəmməd Əmin gürcü hökumətinin Ömər Faiqi həbs etməsindən heyrətlənməmişdi. Aydın məsələdir ki, bütün hakimiyyətlər siyasi rəqibləri ilə bu dildə "danışırlar". Onu hiddətləndirən, "vicdanını sızladan" başqa şey idi. Siyasi baxışlarına görə zindana salınan Ömər Faiqlə "siyasi məhbus" kimi rəftar edilməməsi, görkəmli ziyalının qatı cinayətkarlar, başkəsən qatillər, oğru və quldurlarla bir kamerada saxlanması idi. "Fəqət bu, yalnız həbs deyildir, - deyə Məhəmməd Əmin yazırdı. - Faiq əfəndi təhqir olunur. Faiq əfəndi canilərlə bərabər oturdulub oğrular, qaçqınlar tərəfindən döydürülür. Canilərə anlatılmış olmalıdır ki, kəndisini "xainivətən" (vətən xaini) deyə fəna surətdə döymüşlər, ölüm halına gəldikdən sonra kəndisindən əl çəkmişlərdir. Əcəba, kəndisinin hürriyyətpərvərliyini hər münasibət gəldikcə bar-bar bağıran Gürcüstan hökuməti böylə şənaətə (yamanlığa) nə cür yol vermiş?.. Adil bir adam (əslində istehza ilə işlənən bu ifadə altında müəllif Ömər Faiqlə düşmənçilik edən Gürcüstan daxili işlər naziri Ramişvilini nəzərdə tuturdu - V.Q.) bir cani, bir qatil, bir ədna (alçaq) haqqında rəva görülməsi ən qatı müstəbid məmləkətlərdə belə caiz olmayan bu cəzanı bütün Qafqaziya türkləri arasında böyük bir mühərrir, xatiri sevilər bir camaat xadimi olan həmiyyətmənd (vətən və millət qeyrəti çəkən) bir zat haqqında nasıl olmuş da Jordaniya hökuməti rəva görmüşdür?!."

Məhəmməd Əminin fikrincə, azərbaycanlı siyasət adamı ilə belə barbarcasına rəftar Gürcüstanın dövlət imicinə və gürcü-Azərbaycan münasibətlərinə ciddi zərbə idi. Yalnız siyasi düşüncə fərqinə görə günahsız insana feodal üsul-idarəsinə xas fiziki və mənəvi işgəncələr verilməsi gürcü demokratlarının sözdə bəyan etdikləri ədalət, humanizm, Azərbaycanla səmimi iş birliyi prinsiplərindən uzaq olduqlarını göstərirdi:

"Faiq əfəndinin canilərlə bir otaqda məhbus qalması, Faiqin işgəncə edilməsi, həm də gürcülər əlində işgəncə edilməsi nə qədər vicdan əzici bir xəbər! Əcəba, bütün bunlar doğrumudur?! Məlumati-mövsuqə (etibarlı məlumat) məəttəəssüf bunun doğru olduğunu bildirməkdədir. Bu xəbər bütün Azərbaycan məhafilində (dairələrində) bir protesto tufanı qoparmaya bilməz! Azərbaycan, yalnız Azərbaycan deyil, türk həyati-ədəbiyyə və ictimaiyyəsi ilə aşina olan hər kəs, bu mənfur xəbəri oxuduqda istəkli qələm arxadaşımıza qarşı vaqe olan bu tövhinə (əziyyətə) qarşı lənət şərarəsi (qığılcımı) yağdırmaya bilməz! Faiq əfəndi cani olamaz. Siyasi fikrindən ötrü bir şəxsi cəzalandırmaq bilməm ki, Gürcüstan Cümhuriyyətinin şanına karmı?! Qoy bu sualın cavabını Gürcüstan siyasi məhfilləri versinlər. Azərbaycan məhafilinin bu məsələ üzərindəki təsirini xülasə edərsək, yalnız şunu söyləyə biləriz: Vicdan sızlayır!"

M.Ə.Rəsulzadənin atəşin dillə yazılmış məqaləsi Azərbaycan cəmiyyətində böyük əks-səda doğurdu. Onun ardınca yanvarın 28-də müəllim Muxtar Əfəndizadənin "Faiq Əfəndinin həbsi" (№ 99), 30-da isə Səmədəli İskəndərzadənin (Kəmərli ) "Yanıqlı bir xəbər" (№ 101) adlı yazıları dərc edilmişdi. Özü də bir maarif fədaisi olan M.Əfəndizadə "Qafqaziya türkləri miyanında (arasında) maarifin intişarına hər kəsdən əvvəl çalışan, Nuxuda, Şamaxıda bir çox zəhəmat və məşaqqa (zəhmətlərə və məşəqqətlərə) köks gərərək zamanın o müzlim (qaranlıq) səhifələrində yeni bir işıq çıxarmağa müvəffəq olan, Axıska kimi Qafqaziyamızın ən hücra (uzaq) guşəsində milli ruh oyanıqlığına səbəb olan, ən nəhayət "Molla Nəsrəddin" jurnalı kimi kimi bir məcmuə buraxan" pedaqoq, ədib, maarifçi, ideoloq, siyasi xadim Ömər Faiqin namərdcəsinə həbsini və zindanda təzyiqlərə məruz qalmasını qonşu xalqın tarixində bir ləkə kimi qiymətləndirirdi. Özləri hər yolla almanları Qafqaza gətirməyə çalışan gürcülərin Faiq Əfəndini məhz eyni irqdən və qandan olan Anadolu türklərinə məhəbbətinə görə sıxışdırdıqlarını yazırdı:

"Şimdi aldığımız xəbərlərə görə, gürcü hökuməti məzkur siyasət (Türkiyəyə rəğbət, Ahıskanı bu ölkənin tərkibində görmək istəyi - V.Q.) dolayısı ilə yenidən Faiq əfəndini yaxalamış, məhbus etmişdir. Məhbus etməklə qənaət etməyib, vəhşiyanə bir surətdə o zəif, o nəhif (incə) vücuda malik olan bir zatı hər gün məhbusxanada hökumət məmurları döyürmüş. Demək, Faiq əfəndiyə dəlilli, sübutlu bir günah isnad və sübut etməkdən aciz qalan gürcü hökuməti bu surətlə onu məhbusxanada öldürmək istəyir. Binaənileyh, mən uca səslə gürcü hökumətinə deyirəm ki, siz Faiq əfəndini təhqir etməyir, bütün Qafqaziya islamlarını döyür və təhqir edirsiniz! Sizin Qafqaziya islamlarını təhqir etmənizə qarşı var qüvvətimlə etiraz edir və bu kimi müstəbidanə hərəkətlərinizdə bilaxirə yenə kəndiniz peşman olacağınızı ixtar (xəbərdarlıq) edirəm".

Həbs xəbərini M.Ə.Rəsulzadənin məqaləsindən öyrənən S.İskəndərzadə də vaxt itirmədən redaksiyaya göndərdiyi məktubda "Azərbaycan türkləri arasında kəndi qələmi ilə ən məşhur və möhtərəm bir ad qazanmış Ömər Faiq əfəndinin həbsdə olmasını eşidən azəri və ümum qafqazlılar bu işə atəşli protestolar etməzmi?" - deyə etirazçıların səsinə səs vermiş, "fikri açıq, ürəyi saf, duyğusu ən parlaq bir millət, gözəl gürcü milləti, bunu, bu ədalət və insafdan uzaq halı qəbul etməsə gərək. Ona görədir ki, bu gün, yarın möhtərəm və sevgili ədibimiz Ömər Faiq Nemanzadə cənablarını gürcü milləti, gürcü demokratiyası azad edəcəyini Azərbaycan kəndçi və fəhlələri dörd gözlə bəkləyir və ümidvardır ki, Azərbaycan və Qafqaziya türkləri ədəb bağçalarının ən qiymətdar bir qönçəsi sayılan Faiq əfəndi həbsdən əlbəttə azad olar" - sözləri ilə gürcülərin tez bir zamanda səhvlərini başa düşəcəklərinə ümidini ifadə etmişdi. Eyni zamanda "fəqət acınacaq bir hal varsa, o da gürcü milləti, gürcü demokrat və hökuməti şu mükərrəm (möhtərəm) şəxsi qatil və quldurlarla bir yerdə həbsxana kameralarına soxmağı öz şan və şövkətinə rəva görməyidir" - deyə vurğulamaqla əslində Tiflis hakimiyyətinin heç də isnad edilən sifətlərə malik olmadığını diqqətə çatdırmışdı.

1918-ci ilin dekabrında Faiq əfəndi gürcü hökumətinin qərarı ilə ilk dəfə həbs olunanda həmin dövrdə Tiflisdə olan Əhməd Cavad vaxt itirmədən hərbi komendaturada soydaşına baş çəkmişdi. Vəziyyəti, saxlanma şəraiti ilə maraqlanmışdı. Eyni zamanda etiraf etmişdi ki, "bütün safdil millətimlə bərabər, mən də gürcüləri dost olaraq tanıdığımdan, Azərbaycan mətbuatına bu xüsusda bir şey yazmadım. O dostluğun xatirəsi üçün bu məsələyə o qədər də əhəmiyyət verməyib, Batuma getdim. Bir də möhtərəm yoldaşım araya pozğunluq düşməsinə bizzat (şəxsən) razı olmadı". Bu sətirlər Əhməd Cavadın 1919-cu il fevralın 3-də "Azərbaycan" qəzetində (№ 103) dərc olunan "Ömər Faiqin başına gələnlər" adlı məqaləsindən götürülmüşdür.

Gürcülərin Ömər Faiqi "Tiflisdən çıxmamaq qeydi ilə sərbəst buraxdıqlarını" öyrənən Əhməd Cavad 1919-cu il yanvarın 22-də dostuna baş çəkmək üçün Tiflisə gedir. Amma onun yenidən həbsə atıldığını eşidib çox çətinliklə görüş ala bilir. Yenə hərbi komendaturada görüşsələr də, öyrənir ki, Ömər Faiq üç nəfər axıskalı dostu ilə bura gətirilənə qədər "Tiflis mərkəzi həbsxanasında" bir cəhənnəm həyatı yaşayıb.

"Zəmanə yazıçıları vüquatı kəndi duyğularına uydurub meydana çıxarırlar. Fəqət mən bunu, bu məlumatı Ömər Faiqdən eşitdiyim kimi yazdım" - deyə bilgilərinin səhihliyini vurğulayan Əhməd Cavad daha sonra yazmışdı: "Bu həbsxana qatillərin, canilərin yatağıdır. Bu həbsxananın daxili, Allah göstərməsin, nə qədər murdar hərəkətlərin yuvası imiş. Buraya Gürcüstan hökuməti caniləri bıçaqları, ilanları dişləri ilə bərabər olaraq toplamışdır. Bu həbsxananın içərisində Gürcüstan hökumətindən başqa bir hökumət var imiş. Buraya yeni daxil olan bir məhbus təbəəlik vergisi verməli imiş. Bu yeni hökumətin buyurduğuna əməl etməyənlərin vay halına! Pekin və Tehran həbsxanalarında olmayan işgəncələr altında can verənlərin həddü-hesabı yoxdur. İştə bu dəfə Qafqaz türklərinin sevgili yazıçısı böylə bir məhbəsdə müsafir olaraq günlərcə qalmışdır. Vergi istənildiyi vaxt verməkdən aciz qalan mühərririmiz dəhşətli bir yumruq və təkmə tufanı altında qalmışdır. Dışarıdan dostların göndərdiyi yeməklər verilmədiyi kimi, içəridəki "qanlı lokanta" hökuməti də dustaqxananın yeməyini verməmişdir. Onu müşayiət edən qaraqol (polis) əsgərlərin anlatmış olması ilə "vətən xaini" (?) Ömər Faiq sabahdan axşama qədər ölümə müntəzir olmuşdur".

Milllətçilik, milli eqoizm hisslərindən uzaq olan incə ruhlu Əhməd Cavad da digər azərbaycanlı qələm dostları kimi Faiq Əfəndi ilə qeyri-insani rəftarı, onun şərəf və ləyaqətinin alçaldılmasını, şəxsiyyətinin təhqir edilməsini "gürcü milləti ilə" deyil, gürcü "hökuməti ilə" əlaqələndirirdi. Əlbəttə, o, istənilən hökuməti də millət təmsilçilərinin formalaşdırmasından xəbərsiz deyildi. Lakin körpüləri sonadək yandırmaq istəməmişdi. Amma sözünü də demiş, Tiflis həbsxanasında yaşanan rəzalət nəticəsində tək Ömər Faiqin deyil, onun şəxsində Azərbaycan türklərinin təhqir olunduğunu Gürcüstan rəsmilərinə, gürcü ictimai fikrinə çatdırmağı zəruri saymışdı: "Burada göstərdiyim, olunan həqarətin bir cüzisidir. Mən bu həqarəti Ömər Faiqə deyil, millətimə edilmiş hesab etdiyim üçün gürcü millətinin dostluğunu ürəyimdə saxlamaqla bərabər, gürcü hökumətinə qələm arxadaşlarım naminə etiraz edirəm. Ömər Faiq Axısxanın deyildir, bütün millətin malıdır. Bununla izzəti-nəfsi təhqir edilən millətim dostluğunun sui-istemal (sui-istifadə) edildiyini hiss etməz deyildir".

1919-cu il aprelin 2-də Faiq Əfəndi son dörd ay ərzində üçüncü dəfə həbs edilib Metex qalasına salınanda "Azərbaycan" qəzeti 17 aprel tarixli 159-cu sayında "Tiflisli" təxəllüsü ilə yazan naməlum müəllifin geniş məqaləsinə yer vermişdi. Yerli-yataqlı təsvirlərindən də göründüyü kimi, "Tiflisli" çox güman Ahıskanın özündən idi və biri-birindən dəhşətli haqsızlıqlar onun gözləri önündə cərəyan etmişdi.

Yazdıqlarından bəlli olur ki, "Tiflisli" bir neçə dəfə həbsxanada Ömər Faiqə baş çəkmiş, ətraflı söhbət etmiş və hər dəfə onun qeyri-adi əzm və səbatının şahidi olmuşdu: "Ramişvili (daxili işlər naziri - V.Q.) əlindəki hökumət ixtiyarı və gücü ilə Faiqi əzmək, məsləkindən çevirmək istəyir. O isə ürəyindəki böyük əqidə və ümidlə ruhlanıb, hər dürlü bəlalara təhəmmül edir (dözür), xəstəliyinə baxmayaraq, fövqəladə bir səbat, həm də qayət ənudanə (inadkar) bir səbat göstərirdi. Faiq əfəndi, həbsxananın müstəkrəh (ikrah doğuran) və qəmli həyatı ilə əsla kəndini üzməyir, bütün vaxtını kitab mütaliəsi əyləncəsi ilə keçirir, məyusiyyətdən uzaq, daima uzaq bulunurdu".

Bütöv bir sistemə qarşı təkbaşına mübarizə aparmaq və bu zaman əsla ruhdan düşməmək, qorxmamaq - Ömər Faiqi hətta zindan künclərində də ayaqda saxlayan bu məğrurluq və yenilməzlik idi.

Müəllifin yerli-yataqlı qeydlərindən o da aydın olur ki, Ramişvilinin qoçuları yalnız Faiq əfəndinin özünə deyil, qohum-qardaşına, övladlarına da düşmən kəsilmiş, mal-mülkünü, ailəsinin olub-qalanını acgözlüklə yağmalamışdılar: "Biçarə həbsxanada belə yalnız öz dərdi ilə qalmayırdı, - deyə "Tiflisli" yazırdı. - Xəbər alırdı ki, Axısxada qardaşlarını, yegənlərini, yaxın qohumlarını, fikirdaşlarının həpsini həbs eyləmişlər. Hətta bir gecə on-on beş gürcü, Faiq əfəndinin ailəsi bulunduğu evə hücum edib oranı dağıtmaq, talan etmək, çocuqlarını doğramaq istəmişlər..."

Yaxud: "Gürcü əsgərləri Faiq əfəndinin Aqara kəndində bir milyon qiymətindəki makinalı dəyirmanlarını, taxta zavodunu, taxta ilə dolu skladını, taxıl anbarını, iki mərtəbəli evlərini, kantorunu tamamilə yandırıb kül eyləmişlər. Bütün Axıska köylülərinə ibrət olmaq üçün öz əli ilə yetişdirdiyi müntəzəm və qiymətli meyvə bağçasını qismən kəsib və qismən çıxarıb məhv eyləmişlər. Bunlarla kifayət eyləməyib, Axısxadakı evinin əşyasını, hətta çocuqlarının yeyəcəklərini talan edib bütün ailəsini ac və biəlac buraxmışlar və hətta kiçik çocuqlarına baxacaq qardaşlarını da pərişan və fərara (qaçmağa) məcbur eyləmişlər". Bu biri-birindən acı xəbərlər həbsxanada Ömər Faiqə çatdırılanda "Təki Qars hökuməti dağılmasın, təki hüquqi-milliyyəmiz talan edilməsin, öylə xüsusi xırda sərvətlərin məhvinin əhəmiyyəti yox" - demişdi.

"Tiflisli"nin yazdığına görə, gah həbsxanada, gah da polis nəzarəti altında azadlıqda keçirdiyi beş aya yaxın müddət ərzində (dekabr, 1918 - aprel, 1919) Ömər Faiq Gürcüstan hökumətinin başçısı Jordaniyaya, xarici işlər naziri Gegeçkoriyə, hərbi nazirin müavini Gedeonova onlarla məktub, müraciət, teleqram göndərərək ahıskalılara qarşı terror və özbaşınalıqlara son qoymağı tələb etmişdi. Həm də daha böyük sayda insanların tanış ola bilmələri üçün məktublarının çoxunu rus dilində çıxan qəzetlərin də redaksiyalarına göndərmişdi. Yüksək rütbəli gürcü məmurlarının onu məhbəs divarları arasında gizlətmək istəyi də məhz bu qətiyyət dolu etirazların, qınaq və tələblərin qarşısını almaq məqsədi daşıyırdı.

Faiq əfəndinin rəsmi dairələrdə geniş əlaqələrə malik olmasına baxmayaraq, necə deyərlər, özünə bir gün ağlamaması "Tiflisli"ni xeyli heyrətləndirmişdi: "Heç yadımdan çıxmaz, bir gün: "Madam ki, bəzi nazirlər xatirini sayır, ricanı qəbul edirlər, neyçün kəndin üçün də bir ricada bulunmayırsan?" - deyə soruşmağım üzərinə Faiq əfəndi sərt bir səslə: "Mərhəmət dilənçisi deyiləm. Biləks (əksinə) işimin ən şiddətli əsgəri məhkəməsinə verilməsini tələb etmişəm" cavabı ilə məni adəta utandırdı"

(Ömər Faiqin bu sözləri millət olmaq uğrunda mübarizə tariximizin başqa bir böyük ismini yadıma saldı. 1919-cu ildə saxta erməni soyqırımının ideoloqlarından biri kimi suçlanaraq əsirliyə bərabər Malta sürgününə göndərilən Əhməd Ağaoğlu Böyük Britaniya Lordlar palatasının sədrinə məktubunda eyni mövqedən çıxış edərək yazmışdı: "Sizdən lütf və ya əfv diləmək səviyyəsinə enmərəm. Sadəcə, ədalət istəyirəm! Bir məhkəmə qarşısına çıxarılmağımı, mühakimə olunmağımı istəyirəm! Məhkəmənin verəcəyi qərara boyun əyməyi əvvəlcədən qəbul edirəm!").

Heç şübhəsiz, fərqli məhbəslərdə eyni milli ləyaqət və şərəf hissi ilə yaşayan, ölüm-dirim məsələlərinin həll olunduğu bir məqamda mərhəmət, yaxud lütf deyil, ədalət istəyən və bu yolda heç bir fədakarlıqdan çəkinməyən Ömər Faiq əfəndi ilə Əhməd Ağaoğlu milli mücadilə tariximizin iki parlaq simasıdır.

Maraqlıdır ki, Əhməd bəyi ingilislərin cəngindən xilas etmək üçün Mustafa Kamal Paşa və Nəriman Nərimanov kimi görkəmli şəxsiyyətlər meydana atılmışdılarsa, Ömər Faiqə də dar ayaqda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Əhməd Cavad kimi türk dünyasında tanınan siyasət və sənət adamları sahib çıxmışdılar.

Sual edilə bilər: Azərbaycan ictimai fikrinin, Azərbaycan mətbuatının (çox güman ki, açıq şəkildə bildirilməsə də, rəsmi hökumət dairələrinin!) Ömər Faiqin məhbəs taleyinə hər hansı müsbət təsiri olmuşdumu?

Şübhəsiz, yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, olmuşdu. Gürcü hökuməti onu üç dəfə həbs etsə də, məhz ictimai fikrin (çox güman, qismən də gürcü tərəfin) təzyiqləri altında heç vaxt zindanda uzun müddət saxlaya bilməmişdi. Həbsin arxasındakı intiqam motivləri, ttihamların saxta xarakteri və nəhayət "günahsız müttəhimin" mübariz, döyüşkən keyfiyyətləri "işi" məhkəmə səviyyəsinə çıxarmağa imkan verməmişdi.

1919-cu ilin aprelində üçüncü dəfə həbs olunanda Ömər Faiq Metex qalasında cəmisi dörd gün saxlanmışdı. Gürcü hökuməti "həkim müayinəsinin nəticəsinə əsasən səhhətindəki problemlərlə əlaqədar" onu sərbəst buraxmış və çox güman, Gürcüstandan mümkün qədər tez çıxıb getməsini "xahiş etmişdi".

Görünür, gürcü həbsxanalarında "necə polis olmamaq" həqiqətini dərindən anlayan Ömər Faiq Bakıya gələndən sonra Cümhuriyyətin polis sistemində çalışmış, eyni zamanda, siyasi publisist kimi fəaliyyət göstərmişdi.

Gürcüstana isə 1921-ci ilin yazında, gürcü menşevik hökumətinin süqutundan sonra Hərbi İnqilab Komitəsinin üzvü kimi qayıtmışdı...

P.S. Mehdi Gəncəli və Azad Ağaoğlunun böyük əməyinin, ADA universitetinin qədirşünaslığının bəhrəsi kimi meydana çıxan "Azərbaycan" qəzetinin 20 cildlik transliterasiya nəşri olmasaydı, belə araşdırmalar da asanlıqla ortaya qoyulmazdı.

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2023.- 7 yanvar.- S.16-17.