Kinomuzun müşkülləri
Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə
dekabrın 22-də Adil
Kərimli mədəniyyət
nazirinin birinci müavini təyin olundu və mədəniyyət naziri vəzifəsinin icrası
müvəqqəti olaraq
ona həvalə edildi. Bildiyim qədərilə bu təyinatdan sonra yeni rəhbərlik
tərəfindən nazirliyin
müvafiq strukturlarına
sənət adamlarına
daha diqqətli, həssas münasibət göstərilməsi tapşırığı
verilib. Nazirliyin feysbuk səhifəsində
tanınmış sənətkarların
anım və doğum günlərinin intensiv xatırlanması da bunu göstərir.
İnanmaq istərdik ki, yeni rəhbərlik xələfindən miras qalmış problemlərin,
o cümlədən, kino
sahəsində mövcud
olan müşküllərin
də aradan qaldırılması istiqamətində
ciddi addımlar atacaq, ölkəmizdə kinonun inkişafı naminə, nəhayət ki, əhəmiyyətli işlər görüləcək. Elə bu
yazımda da uzun müddətdir, kino sahəsindəki durumu müşahidə və analiz edən biri kimi bəzi məsələlər barədə
qeydlərimi bölüşmək
istəyirəm.
Kinematoqrafçıların əsas istəklərindən
biri, əlbəttə
ki, şəffaf, ədalətli film müsabiqələrinin
daimi, ildə azı üç dəfə keçirilməsi,
kinonu gəlirli sahəyə çevirə
biləcək uyğun
modelin tətbiqidir. Kinonun inkişafında,
istedadların üzə
çıxarılmasında vasitələrdən biri debütantlara qayğıdır.
Mən Azərbaycan Kinematoqrafçılar
İttifaqının (sədri
Rasim Balayevdir) gənc rejissorları dəstəkləmək məqsədilə
müntəzəm keçirdiyi
film baxışların moderatoruyam.
Bu tədbirlərdə kino fəaliyyətinə yeni başlayan müəlliflərinin ekran
işləri nümayiş
və müzakirə olunur. İstər həmin müzakirələrdə,
istər şəxsi söhbətlərdə gənclər
layihələrinə nazirlikdən
dəstəyin azlığından
və ya heç olmamasından gileylənirlər. Onlar filmlərini
sıfır və ya çox kiçik
büdcələrlə çəkməyə
məcburdurlar, çəkiliş,
postprodakşn prosesində
meydana çıxan çətinliklər isə
işin keyfiyyətinə,
məhsuldarlığa mənfi
təsiri göstərir.
Eyni zamanda, lazımi maliyyənin olmaması ucbatından illərlə ilk tammertajlı
filmini çəkə
bilməyən, bu sektorda yaşa dolan rejissorlar var. Ona görə ildə bir neçə
dəfə debütantların
iştirakını təmin
edən qısa və tammetrajlı film müsabiqəsinin keçirilməsi,
onların qrant layihələrinə cəlbi
zəruridir. Son iki il ərzində
yalnız iki ("Böyük qayıdış"
qısametrajlı, digəri
dəstək fondu 300
min manatdan ibarət olan tammetrajlı bədii film müsabiqəsi)
müsabiqə keçirilib
ki, bu da
xüsusi olaraq debütantlar üçün
nəzərdə tutulmayıb.
Yeri gəlmişkən,
Hesablama Palatasının
ötən il nəticəsini açıqladığı
araşdırmada deyilir
ki, 2021-ci ildə dövlət büdcəsindən
kinoya ayrılan 6 milyon manatdan çox vəsait hesabına 45 film çəkilib
və 40 tədbir həyata keçirilib. Yəni tədbirlərə ən
azı film istehsalatına
xərclənən qədər
pul ayrılıb.
Kinonun mövcud vəziyyəti isə maliyyənin daha çox film istehsalına ayrılmasını diktə
edir, nəinki tədbirlərə. Və arzuolunadır
ki, debüt ekran işlərində bütün komanda ssenarist, operator, rəssam debütantlardan ibarət olsun. Kino daha
çox praktiki sənətdir, gənclər
peşəkar vərdişlərə
film çəkdikcə yiyələnəcəklər.
Vacib məsələlərdən
biri dövlət sifarişi əsasında çəkilən filmlərlə
bağlı mexanizmin formalaşmasıdır. Yəni
Hesablama Palatasının
rəyində deyildiyi
kimi, "dövlət
sifarişi" anlayışının
hüquqi aktlarda konkret təsbit olunmaması, sifarişin çərçivəsinin, istiqamətlərinin
müəyyənləşdirilməməsi problemlərə
yol açır. Ötən illərin təcrübəsi göstərir
ki, sifariş olunan filmin hansı
meyarlarla seçilməsi,
kimlər tərəfindən
qiymətləndirilməsi, bununla bağlı hər hansı tender, yaxud müsabiqənin elan edilməməsi nəticəsində ortaya
keyfiyyətsiz məhsul
çıxıb.
Nazirliyin keçmiş kino, indiki Audiovizual və interaktiv media şöbəsinin mətbuatla
kommunikasiya işini doğru qura bilməməsi mədəniyyət
sahəsində işləyən
jurnalistlər arasında
narazılıq yaradır. Dəfələrlə olub ki, mədəniyyət
yazarları aidiyyəti
şöbənin məmurlarına
ünvanladığı sorğuya
cavab almadıqlarından
və ya onlara qeyri-müəyyən
cavablar verildiyindən,
sualları məcburən
kino adamlarına, həmçinin, kinotənqidçi
kimi mənə ünvanlayıblar. Şöbənin media ilə sıx əməkdaşlıq etməməsi,
jurnalistləri adlarını
açıqlamayan mənbələrə
istinada sövq edir ki, nəticədə
tərəflər arasında
narazılıq yaranır.
Başqa
bir məsələ, filmlərin maliyyəsinin açıqlanmaması ilə
bağlıdır. Filmin maliyyələşməsi
ilə bağlı məlumatların açıqlanması
dünya praktikasında
normadır. Filmlərin istehsalat
xərcləri haqda medianı məlumatlandırmaq
dövlət büdcəsindən
maliyyələşən layihəyə
ictimai nəzarətin
bir formasıdır.
Məlumat üçün
deyim ki, mediada davamlı tənqidlərdən sonra
yalnız ötən il "Azərbaycanfilm"
kinostudiyasının yeni
direktoru Nazim Hüseynov mətbuat konfransında qurumda istehsal edilən sənədli, bədii sənədli və təlim layihələrin büdcələri ilə
bağlı açıqlamalar
verdi.
Bununla yanaşı,
deyim ki, mətbuatla münasibətindəki
problemlər səbəbindən
nazirliyin müsbət
addımları bəzən
neqativ rəylərin içində itib-batır.
Digər məsələ, Bakıda
yerləşən, nazirliyin
balansındakı yeganə
kinoteatr "Nizami"
kinoteatrının kinorejissorların
filmlərinin, xüsusən,
müəllif işlərinin
nümayişi, kino diskussiyaları üçün
əlçatanlığının təmin edilməsidir. Digər sənət
növləri kimi, kino da diskussiya
şəraitində inkişaf
edir, əməkdaşlıqların,
yaradıcı komandanın
təməli işgüzar
müzakirələrdə qoyulur.
Ehtiyac duyulan məsələlərdən
biri kinodan yazan media nümayəndələrinə
bu sahəylə bağlı zəruri bilgilərin verilməsi məqsədilə treninqlərin
keçirilməsidir. Təəssüf ki, yerinə
yetirilməyən "Azərbaycan
kinosunun 2008-2018-ci illər
üzrə inkişafına
dair Dövlət Proqramı"nda da kinematoqrafiyanın mühüm
sahəsi olan kino tənqidinin inkişaf etdirilməsi bəndi vardı. Ölkənin yeganə analitik
kinojurnalı "Fokus"
(Mədəniyyət Nazirliyinin
dəstəyi ilə
son iki nömrəsi işıq üzü görüb) və yeganə peşəkar
kinoyazar.az (Azərbaycan Kinematoqrafçılar
İttifaqının dəstəyilə
reallaşır) saytının
əsas qayğılarından
biri kinoşünaslıq
və kino tənqidi sahəsində yeni, tələblərə
cavab verən kadrların olmamasıdır.
Azərbaycan Kinematoqrafçılar
İttifaqı bu sahədə müəyyən
işlər görsə
də, kino ilə bağlı mühüm kitablar nəşr etsə də (A.Tarkovskinin "Həkk olunmuş zaman", "Azərbaycan
kino sənəti"
4 cildliyi, "Həsən
Seyidbəyli - şəxsiyyət
və yaradıcılığı"),
bütün hallarda nəticənin böyük
miqyaslı və əhəmiyyətli olmasından
ötrü Mədəniyyət
Nazirliyinin təşkilatı
dəstəyinə, maraqlı
tərəflərlə qarşılıqlı
əməkdaşlığa ehtiyac var. Ümumiyyətlə, kinotənqidin inkişafını
stimullaşdırmaq, gənclərin
bu sahəyə cəlb olunması üçün birgə müsabiqələrin təşkili,
təlimlərin keçirilməsi
faydalı olardı.
Ötən il dekabrın 13-də sabiq mədəniyyət nazirinin kino ictimaiyyəti ilə görüşündə rejissor Elvin Adıgözəl təklif etmişdi ki, ssenarilərin rəsmi qurumlar tərəfindən (Filming Azərbaycan adlı qurumun nəzarəti nəzərdə tutulur) oxunması məmurların müdaxiləsinə, senzurasına səbəb ola bilər. Tədbirdə cavab olaraq bildirildi ki, ssenarinin oxunması zərurəti materialda dövlətçilik əleyhinə məqamların ola biləcəyindən qaynaqlanır. Əslində, hər iki tərəf haqlıdır.
Amma problem nədədir? Konfliktlərin, problemlərin ortaya çıxmaması üçün, yaxşı olardı ki, nazirlik və ya onun tabeliyində olan qurum bəndlərlə dövlətçilik əleyhinə məsələləri konkret müəyyənləşdirsin. Çünki bu barədə konkretlik olmadığından müəllif hansısa məmurun və ya ssenariyə rəy verən münsifin son dərəcə subyektiv və qərəzli münasibəti ilə qarşılaşacaq. Tutaq ki, mühafizəkar dünyagörüşlü ekspert liberal dəyərlərə söykənən əhvalatı qəbul etməz. Təcrübəmdə bunun şahidi olmuşam. Halbuki həmin ssenaridə dövlətçiliyə xələl gətirən nəsə olmayıb, bu, sadəcə dünyaya baxış fərqiydi. Yaxud iki il əvvəl, ölkəmizin Oskar komitələrindən biri Hilal Baydarovun 2020-ci il Venesiya festivalının əsas proqramına düşmüş "Səpələnmiş ölümlər arasında" filmini "əcnəbi dildə ən yaxşı film" nominasiyası uğrunda Oskara göndərməyi məqbul saymamışdı. Səbəb ondan ibarıət idi ki, Hilal Baydarov cəmiyyəti pis tərəfdən göstərib. Əslində, "Səpələnmiş ölümlər arasında" poetik-fəlsəfi intonasiyada çəkilmiş pritçadır, uzun yolçuluq boyu qəhrəman özünü analiz edir, təmizlənir və dəyişir. Bəzi ekspertlərın iradı ayrı-ayrı epizodlarda qadının emosional və fiziki zorakılığa məruz qalması ilə bağlıydı. Hərçənd bu, Azərbaycana xas özəllik deyil və rejissor əslində filmində sözügedən məsələni vurğulamamışdı. Dünyanın hər yerində, qadın haqlarının prioritet olduğu Qərbdə belə, qadına qarşı zorakılıq faktları mövcuddur. Ümumiyyətlə, ideal cəmiyyət yoxdur, yaxud belə deyək, hər şeyin yaxşı olduğu yerdə sənət mövcud ola bilməz. Çünki kinematoqraf konfliktlər, ziddiyyətlər üzərində qurulur ki, bu da dramaturgiyanın təməl qanunlarından biridir və qaranı, pisi vurğulamadan müsbət olanın dəyərini göstərmək mümkün deyil.
Ona görə "cəmiyyəti,
ölkəni pis göstərmək" kimi dəyərləndirmələr qərəzə
yol açır. Hətta qosqoca kino aləmində çoxdan lətifəyə dönmüş
bir hadisəni kədər
qarışıq təbəssümlə
xatırlayırıq. İllər öncə nazirliyin
maliyyələşdirdiyi filmdən bir məmur
şikəst it obrazını o səbəblə çıxartdırmışdı
ki, cəmiyyətimizdə
şikəst heyvan yoxdur.
Kinomuzun vacib problemlərindən biri də Qarabağ mövzusunun ekran həllidir. Nazirliyin sifarişi ilə İkinci Qarabağ müharibəsindən, Qələbə ilə bağlı hələ də tammetrajlı bədii film çəkilməyib. Qarabağla bağlı son dərəcə maraqlı, orijinal real hekayələr var. Mövzu üzrə keyfiyyətli, gerçəklik duyğusuna, müəlliflərin emosional təcrübələrinə, yaşantılarına əsaslanan ssenari bazasının müsabiqə yolu ilə yaradılması zəruridir. Nəticədə bu, hekayələrin uğurlu ekranlaşmasına yol aça bilər.
Təəssüf ki, müasir kinematoqrafiyamızın problemləri çoxdur: dublyaj, prodüser sistemindən tutmuş uşaq kinosunun, animasiyanın itirilməsi təhlükəsinə qədər. Yazımda isə problemlərin çox az qismini dedim.
Problemlərin həlli həm də ötən il dövlət başçısınıın sərəncamı ilə yaranan Kino Agentliyinin fəaliyyətinin effektliyindən asılı olacaq.
Sevda
SULTANOVA
525-ci qəzet.- 2023.- 7 yanvar.- S.9.