Güney Azərbaycanda vahid ədəbi dil məsələsi

(Əvvəli ötən sayımızda)

Şairliyində işıq saçan istedadı ədəbi-tənqidi yazılarında da boy verən Əziz Səlami uzun illər Almaniyada yaşayıb alman dilində danışsa da, ana dilini bircə anlıq da olsa unutmayıb, yazılarını, şeir və öykülərini də məhz anasının laylay dilində, doğma türkcədə qələmə alıb. Fars məktəbində öyrətmənlik edən, tədris etdiyi "fars dili ilə ruhunun da dili bağlanan", hətta "qarğa", "bulud" kimi məfhumları xalis türkcə anlamından başqa türlü düşünə bilməyən Əziz Səlami gəncəcik bir öyrətmən olduğu dönəmlərdə öyrəncilərinə məhz bu nədənlərlə fars dili əvəzinə Ana dilini, milli ədəbiyyatı öyrədib. Güney Azərbaycanda söz və ana dilinin azadlığı, xalqın haqsızlıq və ədalətsizliklərlə üzləşməsi, hüquqlarının pozulması məsələsi Ə.Səlamini daim düşündürüb: "Ta uşaqlıq çağlarından şeir və ədəbiyyatla dərindən maraqlandığım üçün dil məsələsi baş məsələmə çevrilmişdir. Bir Azərbaycan türkü olaraq dilim də Azərbaycan türkcəsi olmuşdur. Məktəbdə mənə öyrətdikləri fars dili mənim ruhumun dilinə qarşı çıxırdı. Mənim üçün "bulud" sözünü buludun özündən ayırmaq mümkün deyildi. Bağçamızda ucalan qovaq ağaclarında qarıldayan qarğaları adlarından ayrı görə bilmirdim. Məktəbdə öyrəndiyim fars dili ilə ruhumun dili bağlanmış olurdu. Hələ beş-altı yaşlarımda bayatılarımızı şirin-şirin öyrənən mən, sözlərinin bir çoxunu anlaya bilmədiyim yad bir dildə şeir əzbərləməli idim! Bu haqsızlıqla barışmazlığım ildən-ilə dərinləşir və ömür yoluma çevrilirdi. Şah dönəmində, ölkəmizin uzaq bir kəndində müəllim olaraq çalışmağım da bundan idi. Dərs kitabları fars dilində olsa da, şagirdlərimə fars dili deyil, öz dillərini öyrədirdim. Mənim onlara öyrətdiyim xalq mahnıları Savakın qulağına çatmadan dağların, dərələrin qoynuna yayılırdı. Şahdan sonra qopan fırtınaya atılmağımın da səbəbi xalqımıza qarşı bu kimi ədalətsizlikləri aradan qaldırmaq idi. Mənim və minlərlə mənim kimi düşünənlərin haqlı röyası gerçəkləşə bilmədi. Qurşunlanan, qana boyanan nə qədər döyüşdaşlarım vardı! Onların çoxu dilimizdə bir kitab belə görmədən, günəşə, azad yaşamağa mahnılar yazırdılar!"

Ana dilində heç bir təhsil almayan, türkcə kitablar oxumayan, yalnız anasının laylalarından, atasının, aşıqların söylədiklərindən bəhrələnib "günəşə, azad yaşamağa mahnılar yazan" Güney yazarları, əgər bu şərtlər altında olmasaydılar, nələr yarada bilərdilər!..

Ə.Səlami, Ə.Daşqın, M.Haray, H.Şahbazi, E.Taha, H.Qaraçay, M.Əzizpur və başqa aydınların, eləcə də Hindistanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi M.Qandinin və Nazim Hikmətin də söylədiklərindən görünür ki, deməli, dünyanın imperiya əsarətində olan bütün xalqları eyni hisslərlə yaşayır, eyni amacla da savaşırlar...

Şair, dilçi alim-türkoloq Həmid Nitqi isə imperiya əsarətində olan bir xalqın övladı olaraq bu acı gerçəyi lap vaxtında görürdü. Vətənsevər alim çıxış yolunu "Dildə, fikirdə, əməldə birlik" şüarını gerçəkləşdirmək uğruna çabalar göstərmiş, bütün dünya boyu sakinləşmiş böyük Türk millətinin bir-birini ortaq bir dildə danışıb anlaması naminə ömrünü fəda etmiş İsmayıl bəy Qaspıralının hələ XIX əsrin ikinci yarısında irəli sürdüyü "Vahid ədəbi dil sistemi"ni yaratmaqda görür və bu işin vacibliyini dərk edirdi. Hətta bu məqsədlə 80-ci illərdə "İmla qaydaları" adlı məqalə yazaraq "Varlıq" dərgisinin əlavəsi kimi nəşr də etdirmişdi. Şəhriyarın Azərbaycan türkcəsində qələmə aldığı "Heydərbabaya salam" əsərinin xalq danışıq dilinə son dərəcə yaxınlığını xüsusi vurğulayan dilçi alim Quzey Azərbaycanda illərdən bəri mövcud olan və geniş şəkildə tətbiq edilən imla prinsiplərini gözləməklə ərəb əlifbası əsasında Azərbaycan dilinin fonetik quruluşuna uyğunlaşdırılmış vahid bir ədəbi dil sistemi, yazı üsulu da yaratmışdı. Həmin yazı üsulu - "İmla qaydaları" Güneydə və onun dışında yayımlanan "Varlıq", "Xudafərin", "Yaşmaq", "Bayquş", "Yarpaq", "Güneyin səsi", "Ban" kimi mətbu orqanlarda işlənməkdədir.

Bu məqamda təəssüflə vurğulamaq yerinə düşər ki, böyük Şəhriyar, Səhənd, Sahir, S.Behrəngi, Sönməz, Savalan, H.Nitqi, Ə.N.Oxtay və digər klassik söz ustadlarımızın, H.R.Səhər, N.Mənzuri, Ə.Daşqın, S.Muğanlı, Ə.S.Alov, C.Bozorgəmin, N.Əzhəri, Ə.Səlami, H.Qaraçay, M.Haray, H.Şahbazi, M.Əzizpur, Ü.Ucqar, E.Böyükvənd, Q.Cəfəri, A.Əhmədoğlu, H.Babakişizadə və başqa çağdaş şair və araşdırmaçıların səylərinə, bu yöndə xidmətlərinə baxmayaraq, Güneydə bu gün vahid ədəbi dil tam şəkildə formalaşa bilməyib. Söz ustalarının əksəriyyəti danışıq dili ilə ədəbi dilin fərqləndirilməsini gərəksiz sayır və əsərlərini danışdıqları tərzdə, yaxud şivə və dialektə uyğun yazmaqda davam edirlər.

Aydın insanlar xalqı irəli aparmaq üçün qarşıda duran vəzifələri yaxşı anlayır və bütün imkanlarını bu vəzifələrin həllinə yönəldirlər. Cəmiyyətdə baş verən iqtisadi, ictimai-siyasi prosesləri, eləcə də baş verə biləcək digər halları əvvəlcədən dərk edə bilir və bunları mənsub oldugu auditoriya vasitəsi ilə cəmiyyətə çatdırır, xalqı uyarırlar. Rəsul Qədiri də belə aydınlardandır. Onun bir aydın kimi, xalqın taleyüklü məsələlərinin həlli yollarının tapılması, o cümlədən, Azərbaycan türkcəsinin gəlişməsi və Güneydə ədəbi dilin formalaşması üçün göstərdiyi çabalar da diqqətəlayiqdir. Şairin bu önəmli məsələyə yanaşması, Arazın hər iki sahilində yetişən yazarların bir-birini tanıması, gəlişməkdə olan ədəbiyyatın yaxınlaşması üçün ədəbi körpülərin qurulmasının zəruriliyini yansıdan izahı çox ilgincdir: "Güneydə yaşayan azərbaycanlılar, nüfus baxımından ən azı dörd qat Quzeydəkilərdən çoxdur. Əminəm ki, Arazın o tayından gələn dəstəklər, Güneydəki qırx milyon Azərbaycan türkünün içindən yeni Şəhriyarlar doğurmağa yardımcı olacaqdır. Dolayısı ilə hər iki tərəfin dilinin özləşməsinə, zənginləşməsinə olumlu etkilər buraxacaqdır. Quzey ədəbiyyatına qarışan rus sözləri bizə, Güney ədəbiyyatına, türkcəmizə qarışan fars sözləri isə Quzey Azərbaycan türklərinə anlaşılmaz gəlir. Ədəbi körpülərin qurulması isə vahid, zəngin, yalxı, ortaq bir dilin qəbul olunmasında böyük rol oynaya bilər".

R.Qədirinin başqa bir açıqlaması da çox etkiləyicidir: "Güneydə yaşamayınca, yaxud Güneydə keçənlərlə sıx əlaqə qurmayınca, kimsə Arazın bu tayında nələr keçdiyini, çeşidli sahələrdə bu taylılar nə sıxıntılarla qarşı-qarşıya durduğunu bəlkə başa düşə bilməz. İdeologiya-siyasal mövzuları bir qırağa qoysaq, mən bildiyim qədərincə quzeyli vətəndaşlarımız heç bir zaman mədəni-kültürəl sahələr kimi mövzularda sıxıntı ilə üzbəüz olmayıblar. Öz doğma ana dilimizdə məktəbləri olub, rəqslərini canlandırıb, musiqilərini səsləndiriblər. Ancaq Arazın bu tayında durum tam fərqlidir. 71 il öncə, bir illik milli hökumətin iqtidarda olduğu zamandan başqa, güneylilərin heç bir zaman ana dilində məktəbləri olmayıb, onların ana dilini öyrənməsi belə yasaqlanıb. Türkləri fars olmayan başqa millətləri azlıqda olan fars etnikinin içində əritməyə cəhd etmişlər. Ayrıntılara keçmək istəmirəm, amma bu ağır durumda dünyadan heç bir maddiyyat gözləmədən, gənclik yaşlarından ötə yaşlarda məktəbsiz-müəllimsiz zəngin ana dilimizi öyrənməyə həvəsli olmağa, öyrənib dəyərli əsərlər yaratmağa, ancaq sevgi ilə, yüksək həyat ruhuyla çatmaq olar. Təzyiq çəkənlər bilirlər ki, madam vəsfində çarəsizsən, sevmədiyin qəddar hakimi belə ana dilində tərif etməyin də azacıq dadı ola bilər". Bu düşüncə ilə yazıb-yaradan R.Qədirinin "Təbrizlə mən", "Azərbaycan türkcəsi və mən", "Quzey Azərbaycan və mən" qoşalaşması, heç şübhəsiz, təbii görünür və anlaşılır.

"Dil olmasa, millət də olmaz. Milləti meydana gətirən kültür göstəriciləri arasında ilk sırada məhz dil gəlir. Dil olmasa, din olmaz (B.Vahabzadə)" - bu, danılmaz gerçəkdir. Tarixi mərhələr boyunca müşahidə etmişik ki, siyasi üstünlüklərini, hətta müstəqilliklərini itirən millətlər ana dilini qoruyub saxlamağı bacarıblarsa, yüz illər keçdikdən sonra belə, yenidən ayağa qalxıb siyasi azadlıqlarını qazanıblar. Amma dillərini itirən millətlərin, xalqların tarix səhnəsinə yenidən çıxmasına dair bircə örnək belə yoxdur...

Anlamaq heç də zor deyil ki, ana dili insanı var edən, ona "varlığının evində olduğunu" hiss etdirən, bir insan kimi formalaşdıran ən ümdə nəsnə, qutsallıqdır. "Söz"ü insanın canı kimi dəyərləndirən Eyvaz Taha bəyin fikrincə, "Ana dili çox önəmli fenomendir, hətta qorxunc bir fenomendir. 20-ci əsrdə, xüsusilə analitik fəlsəfə dilə çox diqqət yetirdi və dili düşüncə səviyyəsinə qədər yüksəltdi. Bunun mənası budur ki, dil yalnız düşüncənin ifadə aracı və passiv bir fenomen deyil, dil özü çox aktiv fenomendir və bəzilərinə görə, hətta düşüncə dilin məhsuludur".

Əlini vicdanının üstünə qoyub insanların ifadə vasitəsi kimi istifadə etdikləri ölkənin rəsmi dilində öz varlıqlarını hiss edə bilməyəcəklərini söyləyən filosof yazarın: "Dilə sadəcə bir ünsiyyət vasitəsi kimi baxılmamalıdır. İranda bəzən belə fikirlər səslənir ki, nə istəyirsiniz? Bir rəsmi dil var, bununla da insanlar istədiklərini ifadə edir. Amma mənim baxışımda bu, düzgün deyil. Çünki dil tamamı ilə bizim varlığımıza təsir buraxır və Haydeger demişkən, varlığımızın evidir. Biz başqa bir dildə kainatda olduğumuzu, varlığımızın evində olduğumuzu hiss edə bilmərik. Bu, yalnız ana dilində baş verə bilər", - sözlərindəki gerçəklər düşündürücüdür. Eyvaz Taha İranda türk dilinin indiki durumu və rəsmi dil mövqeyi statusuna təkcə fars dilinin sahib olmasını məqsədyönlü şəkildə yürüdülən siyasətin sonucu kimi açıqlayır və İran Azərbaycanında yaşayan türklərin kimliyinin əsas faktorunun məhz ana dili olduğunu önə çəkir "dövlət-millət anlayışı gündəmə gəlməmişdən öncə, İİR-də türk ədəbiyyatının parlaq dönəmləri olduğunu vurğulayır mövcud durumun təbii bir prosesin sonucu olmadığını bildirir: "Əsasən, İranda fars dilinin yazı dili olması dövlət-millət qavramından qaynaqlanır. Yəni bu, Rza şah zamanında rəsmiləşdirilib. Ondan öncə bizim dilimiz sıradan çıxmış bir dil deyildi... Biz bunu bir proses deyil, bir layihə hesab edirik. O layihənin içində hər halda fransız modeli seçildi, fransız modelində bütün dillərin, bütün etniklərin sıradan çıxarılması, digər dillərin bir dilin xeyrinə tapdalanması bir ilkə, bir prinsipdir. Amma Amerika modelində belə bir şey yoxdur, digər dillərin də varlığı qəbul edilir... İranda fars dilinin yazı dili olması dövlət-millət qavramından qaynaqlanır. Ondan öncə bizim dilimiz sıradan çıxmış bir dil deyildi... İranda türkcə ərəbcə və farsca ilə paralel bir şəkildə tarixi proseslərdən keçirdi. ...Biz bunun başqa dillər, misal üçün farscaya təhlükə oluşduracağını da düşünmürük, amma bunu da haqsızlıq bilirik ki, İranda bu qədər imkanlar yalnız bir dilin xeyrinə toplanıb", - deyən E.Taha sözlərinin istiqamətində iki və ya daha çox dili rəsmi dövlət dili kimi qəbul edən bəzi ölkələrdəki modelə işarə edir".

Bu gün Güney yazarları, aydınlar yenə də Azərbaycan türkcəsinin haqlarını, öncəki statusunu geri almaq, qazanmaq amacı ilə savaşırlar.

Esmira FUAD

525-ci qəzet.- 2023.- 10 yanvar.- S.15.