Tariximizin qaranlıq məqamlarına işıq salan ədib

MƏMMƏD SƏİD ORDUBADİNİN "QANLI SƏNƏLƏR" ƏSƏRİ MİLLİ FACİƏLƏRİMİZİN MAHİYYƏTİNİ ANLATMAQ BAXIMINDAN CİDDİ ÖNƏM DAŞIYIR

Müstəqillik dövründə erməni-azərbaycanlı münasibətləri, soyqırım və milli ideologiya mövzusunda yazılmış əsərlər, aparılan müqayisələr ideoloji mahiyyət daşımaqla yanaşı, həm də dövrün elmi-tədqiqat səviyyəsində obyektiv mənzərəsini yaratmağa yönəldi, baş verənlərin tarixi faktlara əsaslanan elmi yanaşma ilə daha dərindən araşdırılmasına başlandı. Məmməd Səid Ordubadinin "Qanlı sənələr" romanı da bu baxımdan milli ideyaya malik təsirli, qüvvətli əsərlər sırasındadır. Əsər, həmçinin, ümummilli ideallara xidmət edən mübarizə ruhlu ədəbiyyatın layiqli nümunələrindən biri kimi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus yer tutur.

XX əsrin əvvəllərinin dövri mətbuatında Məmməd Səid Ordubadinin az qala hər gün, hətta bəzən bir gündə bir neçə məqaləsi, şeiri, ədəbi-tənqidi məqalələri, felyetonu çap olunurdu. O, "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbində mükəmməl bədii publisistika məşqləri keçdiyindən onun nəsr əsərlərindəki publisistika əlamətləri bədiiliklə qaynayıb qarışırdı. Və beləliklə də, Məmməd Səid Ordubadi nəsrdə publisistikadan və ya tərsinə, publisistikada bədiilikdən istifadə etməyin qiymətli örnəklərini göstərmişdi. Ədibin "Qanlı sənələr" əsəri (1911) publisistikanın "dili" vasitəsilə tarixi prosesləri roman təfəkkürü səviyyəsində əks etdirməyin nümunəsidir.

Qeyd edək ki, görkəmli yazıçı və ictimai xadim Məmməd Səid Ordubadi çoxəsrlik tarixi və davamlı ənənələri olan Azərbaycan ədəbiyyatının nəhəng ədəbi simalarından biridir.

Keçmiş Sovetlər İttifaqının dövründə M.S.Ordubadi və digər Azərbaycanın böyük ədibləri haqqında araşdırmalar aparılarkən ədəbi və milli meyarlardan daha çox ideoloji tələblər ön plana çəkilirdi. Həmin dövrdə araşdırmalar zamanı orijinal yaradıcılığa malik olan elm və ədəbiyyat xadimlərinin, yazıçı, yaxud alimin sənətinin və ya elminin böyüklüyü, qüdrəti deyil, onların əsasən Şekspir, Qoqol, Belinski kimi görkəmli Qərb, yaxud rus ədəbiyyatı nümayəndələrindən təsirlənməsi, faydalanması diqqətə çatdırılırdı. Bu isə öz növbəsində Azərbaycan yazıçıları və alimlərinin yaradıcılıq özünəməxsusluğunun, bənzərsiz sənət aləminin arxa plana keçirilməsi, bəzən hətta kölgədə saxlanılması ilə nəticələnirdi. Halbuki elm və sənət adamlarının bir-birlərindən öyrənmələri, birinin digərinə istinad etməsi, qarşılıqlı təsir məsələləri ədəbi mühitin təbii bir prosesi sayılmalı, müqayisələr obyektiv aparılmalı idi.

Akademik İsa Həbibbəyli M.S.Ordubadi yaradıcılığı ilə digər ölkələrin böyük ədibləri arasında müqayisələr apararkən onun əsərlərinin ədəbi meyarlardan daha çox ieoloji mahiyyətini diqqətə çatdırırdı. O, görkəmli Azərbaycan yazıçısı M.S.Ordubadini bəzi cəhətlərinə görə dahi rus ədibi Lev Nikolayeviç Tolstoyla müqayisə edirdi. Akademik qeydlərində bildirirdi ki, "Fikrimizcə, görkəmli Azərbaycan yazıçısı Məmməd Səid Ordubadini bəzi cəhətlərinə görə dahi rus ədibi Lev Nikolayeviç Tolstoyla müqayisə etmək olar. Bizə görə, Məmməd Səid Ordubadi Azərbaycan ədəbiyyatının Tolstoyudur". Lakin akademik İsa Həbibbəyli Məmməd Səid Ordubadinin Lev Tolstoyla müqayisəsində istinad etmək, təsirlənmək motivlərinin nəzərə çarpmadığını vurğulayaraq, müqayisədə aşağıdakıları nəzərdə tutduğunu belə diqqətə çatdırırdı: Böyük Lev Tolstoy rus ədəbiyyatının tarixində malik olduğu səviyyə etibarilə hansı yeri tutursa, Məmməd Səid Ordubadi də Azərbaycan ədəbiyyatında həmin mövqeyə sahibdir.

Ötən əsrin əvvəllərində sovet strukturlarındakı yüksək rütbəli erməni lobbisi 1905-ci ildən etibarən artıq söz və saxta sənəd əməlindən real işə keçərək xalqımıza qarşı soyqırımı həyata keçirməyi qərara almışdılar. Cənubi Qafqaz torpaqlarını yerli müsəlman xalqlarından təmizləyərək yerində "Böyük Ermənistan" yaratmaq xülyalarını reallaşdırmaq yolunda erməni millətçilərinin atdıqları ilk ən böyük addım da məhz 1905-ci ildə baş verdi. İki il ərzində tarixi Azərbaycan torpaqlarını bürüyən od-alov minlərlə azərbaycanlı ailəsinin faciəsinə səbəb oldu. Bu qanlı-qadalı illərdə Azərbaycanın elə bir nöqtəsi olmamışdı ki, erməni qəsbkarlarının fitnə-fəsadları, hiyləgər siyasətləri nəticəsində orada qanlar tökülməmiş, ocaqlar sönməmiş olsun.

Həmin dövrdəki toqquşmalarla əlaqədar xeyli sənəd və material toplanmasına baxmayaraq, Məmməd Səid Ordubadinin hadisələrin izi ilə yaratdığı "Qanlı sənələr" ("Qanlı illər") əsəri və bunun kimi digər əsərlər Sovetlər dövründə həm tədqiqatdan, həm də geniş oxucu auditoriyasından, demək olar ki, kənarda qalmışdı. Bunun səbəbini isə "Xalqlar dostluğu" prinsipi əsasında yeni təfəkkürlü cəmiyyətin yaradılması, xalqlar arasında gərgin münasibətlərin aradan qaldırılmasına təkan kimi əsaslandırırdılar. Lakin kinli ermənilər gizli şəkildə öz məkrli siyasətini davam etdirmiş, Azərbaycan xalqı isə sidq ürəkdən əsl dostluq və mehriban qonşuluq münasibətlərinin davam edəcəyinə inanmışdı.

Həmin dövrdəki ictimai-siyasi mühitin dərk olunmuş gerçək mahiyyətini dərindən öyrənmək baxımından hadisələrlə bağlı son illərdə müxtəlif sənəd və materiallar, yazılı mənbələr üzə çıxarılıb arxivlər açılsa da, qüdrətli Azərbaycan publisisti və yazıçısı M.S.Ordubadinin (1872-1950) 1908-ci ildə protokol dəqiqliyi ilə qələmə aldığı və yalnız 1911-ci ildə nəşr etdirə bildiyi "Qanlı sənələr" adlı əsəri xüsusi çəkiyə malikdir. Həmin qanlı illərin salnaməsi olan bu əsərdə biz o dövrün real mənzərəsini görür, yazıçının onlara verdiyi düzgün qiymətin və gəldiyi doğru nəticələrin şahidi oluruq.

"Qanlı sənələr" əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında ilk və mükəmməl publisistik romandır və həmin əsər Məmməd Səid Ordubadi tərəfindən "1905-1906-cı illərdə Qafqazda baş verən erməni-müsəlman davasının tarixi" kimi təqdim edilir.

"Qanlı sənələr" əsəri müəllif tərəfindən o dövrdə çap olunan "İrşad" və "Tazə həyat" qəzetləri vasitəsilə xalqa etdiyi müraciətlərdən sonra aldığı 245 məktub və erməni vəhşiliklərinin ideoloqlarından olan Daşnaksütun partiyasının mənfur əməlləri haqqında dörd yüzdən artıq yazılı məlumat əsasında artırıb azaltmadan, qərəzsiz qələmə alınmış və özünəməxsus salnamə yaradılmışdı.

Yazıçı sözügedən əsər vasitəsilə insanların ictimai təfəkkür sərxoşluğunu aradan qaldırmaq, onları ayıltmaq məqsədi üçün yazıldığını diqqətə çatdırır. Müəllif kitabın ilk sətirlərində bildirir: "Mən çox fəxr edirəm ki, hər cür fitnəkar məqsədlərdən uzaq, hər növ şəxsi qərəzdən kənar olan məktublar alıb bu məcmuədə dərc etdim (Allah hamısından razı olsun). Ümidvaram, bitərəfanə yazılmış bu sadə və mükəmməl tarixinə müsəlman və ermənilərin hörmətli yazıçıları islah nəzəri ilə yanaşıb, saf ürək, pak qəlb, salim vicdanı ilə qəbul edib, onu başıuca edəcəklər. Əslində, mən yazıçı deyiləm. Fəqət, zərrənin dünyanı işıqlandıran günəşə olan nisbəti qəbilindən möhtərəm yazıçıların arxasınca sürünürəm. Bunu da bütün Qafqaz millətləri bilməlidir: mənim bu əsəri yazmaqdan məqsədim millətimizi məsuliyyətdən qurtarmaq, insanpərvər kimi tanıtmaq, həmçinin, erməni qonşuları məsul tutmaq, vəhşi və insaniyyətdən uzaq bir varlıq kimi nişan vermək də deyil. Bəs nədir? Mənim məqsədim müsəlman və ermənilərin iki il ərzində törətdikləri səhv və xətalarını söyləməkdir... Bəlkə onların və bizim bu xətalardan ötrü təəssüfə layiq bir halda gələcək qarşısında xəcalət çəkəcəyimizi deyib durmaqdır". Və bu fikirlərlə də yazıçı özünün qərəzsiz məramına əsərin son cümləsinə qədər sadiq qalır.

Erməni-müsəlman hadisələrinin səbəbləri barədə Qafqaz, Rusiya, Avropa və Amerika mətbuatında bir-birinə zidd məqalələr dərc olunduğundan bəhs edən Ordubadi "Qanlı sənələr" romanının yazılmasının dörd əsas səbəbini oxucuların nəzərinə aşağıdakı kimi çatdırırdı:

1. Daşnaksütun partiyasının dinc azərbaycanlılara qarşı Gəncə, Naxçıvan, Şuşa, Bakı, Cəbrayıl, Cavanşir və Zəngəzur uyezdlərində törətdiyi vəhşiliklər barədə, dinc sakinlərin qətlə yetirilməsi, gülləbaran edilməsinə dair çoxlu dəlil-sübut gətirilir.

2. Məhəlli hökumət məmurlarının müharibə zamanlarında etinasızlığı, ermənilərin terrorları qorxusundan bir tərəfi əldə saxlayıb, digər tərəfə növbənöv vicdansızlıqlar etməsi ilə izah olunur. Böyük Rusiya inqilabına görə mərkəzi hökumətin başı özünə qarışdığından xırda məmurlar özbaşınalığa üz qoyub erməni-müsəlman iğtişalarının sakitləşməsi üçün bir tədbirdə bulunmadılar.

3. Ordubadi müsəlmanların elmsizliyi, siyasətdən baş açmamaları, silahsızlığı və müasir işlərdən xəbərsiz olmalarını ön plana çəkir, haqlı olaraq belə bir nəticəyə gəlir ki, o vaxt müsəlman camaatı hazırlıq görüb ayıq tərpənsəydilər, erməniləri bir tənbehə uğratsaydılar, Qafqaz faciələrinə büsbütün son qoyular, müsəlmanların da təbii şücaət və rəşadəti onlara məlum olardı.

4. Ermənilərin qanlı əməllərinin səbəbini həm də onların avtonomiya - idarə muxtariyyəti həvəsində olmalarında görürdü.

M.S.Ordubadi XIX əsrin ikinci yarısında Türkiyədə baş vermiş Sasun, Zeytun və Van faciələrinin davamının Qafqaza, xüsusilə Azərbaycana ayaq açması prosesini izləyirdi. Ermənilərin Türkiyədə "münəzzəm bir Daşnaksütun partiyası təşkil və tənzim etdiklərini", onların liderlərinin öz fitnələrini həyata keçirmək üçün Amerika və Avropadan olan himayədarlarının da bu işdə az rol oynamadığını xüsusi vurğulayırdı. O qeyd edirdi ki, bunların banisi və göstəriş verəni erməni yazıçısı Arsruni idi. "Bu cənab Türkiyə şəraitinə baxıb, işin çətinə düşdüyünü görüb erməniləri Qafqaza daşımağı məsləhət görmüşdü".

Hadisələrə bu cür yanaşma erməni qələm əhlinin tarixən ara vurmaqla, xalqlar arasına nifaq salmaqla məşğul olduğuna daha bir nümunədir.

(Ardı var)

Samirə KƏRİMOVA,

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işçisi

525-ci qəzet.- 2023.- 10 yanvar.- S.14.