Millətin dərdini və dərmanını bilən ziyalı - Ömər Faiq Nemanzadə

XX əsrin əvvəlində Azərbaycanda milli şüurun oyanması və inkişafı, formalaşma prosesi, təbii ki, dünyada, xüsusən də Rusiyada və Qafqazda baş verən ictimai-siyasi, sosial hərəkat və inqilablarla bağlı idi. Azərbaycanda da liberalizm, sosial-demokrat ideyaların boy göstərməsi XIX əsrin sonu XX əsrin ilk onilliklərinə təsadüf etdi. Bu oyanma həm də Rusiyada, Qərbi Avropada və digər böyük mədəniyyət, elm mərkəzlərində təhsil alan ziyalılarımızın hesabına baş verirdi (Məsələn, Əli bəy Hüseynzadə Peterburq və İstanbulun ali məktəblərində, Əhməd bəy Ağayev əvvəlcə Peterburqda, sonra Fransada Parisin Sarbonna universitetində təhsil almışdı və s.). Həsən bəy Zərdabi, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Nəsib bəy Yusifbəyli, Yusif Vəzir Çəmənzəminli və başqa bu kimi mütəfəkkir milli ziyalılar modern dünya və onun siyasi, ictimai, sosial-mədəni həyatı ilə tanışlıqdan sonra əsrlərlə müstəmləkə zülmü altında dərin yuxuya getmiş xalqı cəhalət faciəsindən xilas üçün fədakarlıqla mücadiləyə başladılar.

Görüləcək işlərin sayı-hesabı yox idi. Amma bu işləri kiminlə görmək sualı böyük problemə çevrilmişdir. Qəzet oxumağı, məktəbə, teatra getməyi, rəsm çəkməyi günah, yolunu azmışlıq kimi qəbul edən topluma anladılacaq həqiqətlər çox idi. Lakin ilk növbədə bu qədim və özündən, kimliyindən, tarixindən xəbərsiz xalqa milli mənsubiyyətini başa salmaq, dininin, dilinin, məmləkətinin adını düzgün öyrətmək lazım idi.

Milli təəssüb, dərin zəka və geniş erudisiya sahibləri olan ziyalılarımız elmi-fəlsəfi, bədii, publisistik yazıları ilə xalqa üz tutub, beşikdə uyuyan körpə uşağın qulağına pıçıldayırmış kimi elə hey pıçıldayır, bəzən də qışqırırdılar: "Sən türksən!", "Sənin vətənin Azərbaycandır!", "Dilin Azərbaycan türkcəsidir!", "Dinin İslam dinidir!", "Sən böyüksən, ayağa qalx, özünü tanı!"...

Ömər Faiq Nemanzadə "Mən kiməm" (1917-ci il) məqalələsində yazırdı: "Ey qafqazlı türk, sən çoxdan İslam qeyrətini çəkirsən və bu qeyrətlə, hətta öz adını da itirmişdin. Sən İslam uğrunda o qədər çalışmış, əqidə qovğalarında o qədər zərər çəkmiş, o mərtəbə yorulmuşsan ki, axırda bu gün onların adlarını çəkmək istəməyib təkcə müsəlman olmaq xəyalına düşmüsən... Zamanamızda, yəni din və əbədiyyətdən, cins və millətlərin hökm sürdüyü böylə bir çağda insan öz soy və millətini tanımamaq, daha doğrusu, özünü bilməmək ən böyük günahlardan, silinməz ləkələrdən biridir... məhkum millətlərin öz varlıqları, öz hüquqlarını saxlamaq iddiası ilə bu qədər qan tökülən bir vaxtda bizim özümüzü tanımazlıq bəlası, dərin düşünülürsə, qarayaradan da, onun çibanından da daha acılı və daha zəhərlidir... Mən iddia etmək deyil, uca səslə bağırıram ki, biz özümüzü tanımırız, biz öz millətimizin boş adını belə bilmiyiriz".

Ömər Faiq Nemanzadənin "Ey özündən xəbərsiz türk!" nidası İ.Nəsiminin "Ey özündən bixəbər qafil oyan!" - nidasını xatırladır. Ömər Faiq şiə, sünni, babı, şeyxi və s. onlarla təriqətlərə bölünüb kiçilmiş millətinin yaddaşını oyatmaq üçün onun tarixini, mədəniyyətini, dünya tarixində iz qoymuş dövlətçilik siyasətini, qəhrəmanlıq salnaməsini andırır. "Ey özündən xəbərsiz türk! Mədəniyyət əsrləri, nizam, idarə və asayiş üsulu "yasaq" qanunları hənuz Bağdad, Şam, Paris və Londonda yox ikən, sənin yurdunda var idi. Sən öz dadlı dilini cığırından çıxarıb bugünkü acınacaq hala salan ərəb əlifba və yazısından əvvəl sənin göyçək əlifba və yazın var idi. Ey özünü itirir, unudur dərəcədə misafirpərvərlik, özgələrə hörmət göstərən türk, yaxşı yadına sal ki, sənin ruhun, sənin qanın, sənin düşüncən, sənin varlığın hənuz sənin özündə ikən sən bugünkü kimi dilsiz, yazısız, yəni milli nişanəsiz deyildin".

Bu səsləniş bizə həm də dünyaca məşhur qırğız yazarı Ç.Aytmatovun "Əsrə bərabər gün" romanında manqurtlaşmış, yaddaşını itirmiş oğula yalvararaq atasını, qəbiləsini, ailəsini xatırlatmaq istəyən ananın naləsini xatırladır. Övladı tərəfindən ürəyindən oxlanan Ana həm də unudulmuş vətən, millət anlamındadır. "Bu, ölümcül zərbə idi. Nayman-Ana dəvənin boynuna sinib ilişə-ilişə yıxıldı. Ancaq ananın özündən əvvəl başının yaylığı açılıb düşdü, havada bir quş olub çığıra-çığıra uçub getdi: Yadına sal kimlərdənsən? Adın nədir? Sənin atan Donenbaydır! Donenbay! Donenbay!

Deyilənə görə, o vaxtdan Sarı-Özəkdə Donenbay quşu uçur. Donenbay quşu yolçuya rast gələndə onun yaxınlığında uça-uça səslənir: Yadına sal, kimlərdənsən? Kimin oğlusan? Adın nədir? Adın? Donenbay, Donenbay!" (Ç.Aytmatov. "Əsrə bərabər gün" romanından)

Ömər Faiq tarixin həmin zamanında xalqının mütləq şəkildə millətpərəst olmasını zəruri hesab edir və tez-tez də digər xalqlarla (xüsusən rus və erməni, gürcü) müqayisələr aparırdı. "Bu gün eyidən-eyiyə qanıram ki, dini əqidədən sonra insanda doğan dünyəvi əqidələrin birincisi millətpərvərlik əqidəsidir, ictimai fəlsəfənin baş, özünü tanımaq fəlsəfəsidir, millətini bilmək elmidir.

Millətpərəstlik əqidəsi özgə əqidə-lərin mərhələsi, keçididir. Vaxta ki, insan batil və xurafat əsirliyindən qurtulub özünü, özünün hüququnu bilməyə başladı, ondan mühit və ehtiyacın təsirilə hər nə qaydaya girərsə girsin. Bu halda ki, mövqeyimizə, mühitimizə, elmimizə, ehtiyacımıza bizim ən birinci əqidəmiz isə azad millətpərəstlik əqidəsi olmalıdır" ("Mən kiməm").

Çox qəribədir ki, "Molla Nəsrəddin" jurnalı yaranmamışdan, nəşrə başlamadan, 1900-1905-ci illərdə Nemanzadənin yazdığı məqalələrin dili gələcək "Molla Nəsrəddin" dili idi. "Son bir-iki söz" məqaləsində oxuyuruq: "Əcaba, qəlbinizdəki nədir? Əcaba indiyə qədər qəzetə yazacaq bir şey tapmadınızmı ki, heç münasibəti yox ikən keçmiş bir bəhsi təzələndirərərk nə olursa, olsun yazmaq üçün dediyiniz kimi, "mən də varam" dərdi ilə ortaya atılıbsınız. Əfəndim! İstəsəniz daha o yanə tullanınız, bundan daha şiddətli və həqarətli sözlər yazınız, mənim şəxsiyyətlə işim yoxdur. Çünki böylə dəqiqəsi belə ən qiymətli olan bir vaxtda, xüsusilə bu günlərdə - ümumi, milli işləri buraxıb da yalnız şəxsiyyətlərlə və fayidəsız cavablara cavab yazmaqla ömrü fötə verməyin özü də cahilliyin bir növüdür" (1904. "Şərqi-Rus" qəzeti).

Ömər Faiq həm də bir psixoloq idi. Milli psixologiyanın böyük problemlər yaradan ən incə məqamlarını həssaslıqla müşahidə etmiş və həlledici zamanlarda artıq adət, ənənə halını almış mütilik, qədərə boyun əyərək dözmək, susmaq, ətalət halında ömrü başa vurmaq mənzərələrinin portretini publisist qələmi ilə rəsm etmişdir. Müəllif ürək ağrısı ilə təəccübünü bildirirdi ki, nədən bizim ulu babalarımızdan qalan yaxşı məsəllər, hikmətli fikirlər deyil, cəmiyyəti xurafata, cəhalətə səsləyən "aforizmlər", ifadələr dəyişməyən qanunlar kimi yaddaşlarda ilişib qalıb? O inanırdı ki, tənbəlliyimizin, avamlığımızın və "yerimizdə mıxlanıb qalmağımızın" əsas səbəblərindən biri də bu cür inanclarla yaşamağımızdır.

"Heyif ki, zəmanəyə görə çalışmağımız üçün bunca gözəl misallar, asanlıqlar ola-ola bizlər yalnız hansı məqam və hansı hal üçün deyildiyindən bixəbər olduğumuz: Allah kərimdir. Sənin çalışman ilə olmaz. Allahın təqdiri lazım. Allah rizqi yetirər. Ölüm var, çalışmaq nəyə gərək. Tədbir təqdiri pozar. Olacağa çarə olmaz. Sən nə işlərsən, işlə, Allah bildiyini eləyər. Allaha sığınan məhrum qalmaz kimi cümlələri əzbərləyib, öz təqsirimizi örtmək üçün haman bunların birinə yapışırız" (1904. "Şərqi-rus". "Biz də vaxta görə çalışaq").

Ömər Faiq cəmiyyətindən israrla dəyişiklik, yenilik, təzələnmə və dünya ilə ayaqlaşma, zamanın ritmini, sürətini hiss etmək üçün ayıq-sayıq davranış tələb edirdi. Zəmanəyə uymamağı tənbəllik və hətta qeyrətsizlik hesab edən Ömər Faiq Şəki, Şamaxı, İrəvan, Naxçıvan və başqa şəhərlərdə xarabaya çevrilmiş tarixi abidələri, məzar günbəzlərini misal çəkərək bildirirdi ki, bu ürəkparçalayan tarix nişanələri nədən bizə dərs olmur? Maarifli, mədəniyyətli, yaradıcı babalarımızın qüdrət və əzəmətini andıran o miras gözlərimizə niyə tikan kimi batmır? "Maarifpərvər əcdadımızın dərəceyi-maariflərinə dəlalət edən o asari-əzimənin bugünkü xarab halları o yadigarların lisan halları ürəyimizi neçün parçalamıyor? Neçün bunlara baxıb zəmanə görə dəyişmək, istiqbal üçün hazırlanmaq istəmiyoruz?"

Müəllif tarixi mükəmməl bilən və müxtəlif zamanlar, dünya tarixinin oxşar və fərqli hadisələrini yerli-yerində analiz edib səciyyələndirə bilən maarifpərvər kimi çıxış edib, oxucusuna ibrətamiz örnəklər göstərir. Xatırladaraq soruşur ki, vaxtilə abbasilər, ərəblər, türklər zamana, əsrə görə ayıq-sayıq və fərasətlə, əzmlə hərəkət etməsəydi, o boyda iz qoya bilərdilərmi tarixdə?

"Lakin heç fikir etmiyoruz ki, əgər əsrə, vaxta görə dəyişmək lazım gəlməsəydi, nə abbasilərin o şəşəli tərəqqiləri, nə Əndəlis ərəblərinin əqlə heyrət verən o mədəniyyətləri, nə də türklərin aləmi vəlvələyə salan fütuhati-cahangiranələri meydana gəlirdi. Bunların cümləsi nədən? Təqazaya görə çalışmaqdan".

Ömər Faiqin bir publisist kimi dili, üslubu da çox maraqlı, təsirli və maarifləndirici funksiyalıdır. Emosional dillə, ritorika, pafos və kəskinliklə dərin məna, fəlsəfi ideyalar təlqin edə bilir. Oxucu onun tarixi əsası olan fakt və müqayisələrini, məntiqi dərinliyi olan mühakimələrini, ibrətamiz misallarını, cəsarətli etiraz və çağırışlarını səmimi, doğma haray kimi qəbul edir. Onun bütün məqalə və çıxışlarında millətin yarasını açıqca görən, dərdini və dərmanını bilən həkim, loğman xislətinin xüsusiyyətləri görünür.

Ömər Faiqin 1900-1906-cı illər arasında müxtəlif mətbu orqanlarda çap olunan məqalələrindəki üslub, dil estetikası, ifadə tərzi müasirlərinin əsərləri ilə müqayisə olunarsa, onun bir çox ədəbi-bədii və publisistik yeniliklərdə sələf rolu etiraf edilər. Məsələn, 1904-cü ildə yazdığı "Biz də vaxta görə çalışaq" məqaləsində gələcək tənqidi realistlərin, satiriklərin yaradıcılıq estetikası özünü ilkinliyi ilə şərtləndirir. 1904-cü ildə hələ M.Ə.Sabir satirik məzmunlu qəzəlləri ilə məşhurlaşmamışdır. Haqverdiyev, C.Məmmədquluzadə və başqa "Mollanəsrəddinçilər" də Ömər Faiq qədər mütəmadi və məhsuldar şəkildə bu üslubda, bu dildə silsilə məqalələr yazmamışdır. Bir çox ideyalarda, məqalə tezislərində Ömər Faiq ideyaverici beyin rolu oynayırdı. Məsələn, aşağıdakı parçada ifadə olunan həqiqəti biz daha sonra digər tənqidi realistlərin, satiriklərin, xüsusən "Mollanəsrəddinçilər"in nəsr və nəzm əsərlərində görəcəyik. Oxucuya ayna tutmaq, onu öz mənfi xarakterli, müti, xəstə təfəkkürlü, cəhalət içərisində mürgüləyən obrazından, portretindən iyrəndirərək maarifləndirmək metodu daha çox onun qələmində inikas olunurdu. 1904-cü ildə yazırdı: "Aman yarəbbi! Bizlərin bu dərəcə qafilanə, meymunca təqlidimizin bir misli daha bir millətdə tapılarmı? Ev əşyamızı avropalılarınkına oxşadıb tez-tez dəyişdirdiyimiz, hər gün köhnələrinin yerinə təzələrini qoymağa çalışdığımız halda, bizlərin əsl həyatına, milli bəqamıza səbəb olacaq çürük qafamızı, kifli beynimizi, yaşlanmış fikrimizi, zəhərli adətlərimizi, meymunca təqlidimizi əsla dəyişdirmək, islah etmək istəmirik. Avropa əşyasına olan meylimizə, firəng malına olan məftuniyyətimizə, arzumuza baxsalar - tamam bir avropalıyız. Amma maarif, mədəniyyət, cəmiyyət xüsusunda fikirlərimizi, əməllərimizi diqqətə alsalar - küfli bir fanatik, ən cahil mütəəssib bir türküstanlı, buxaralıyız. Bunlarla bərabər, ortada yad-əcnəbi surətində bir müsəlmanlıq sözü gəzib duruyor. Amma inanılsın ki, cümlənin sözü, iddiası həp bəhanə, yalançı sufilik, özgələri aldadıcılıq, cib doldurmaqlıq, qərəz və mənfəətə xidmətdir" ("Biz də vaxta görə çalışaq").

Və yaxud, "Ağacı qurd içindən yeyər" ("Həyat" qəzeti, 7 avqust 1905, №65) adlı məqaləsində (1906-cı ildə bu adda başqa bir məqaləsi də çap edilib) Rusiya müsəlmanları məsələsini, yenə birləşməmək, böyük dərdləri prinsipiallıqla, konseptual şəkildə həll edə bilməmək bəlasını ortaya qoyur. Onun publisistikasında xüsusi cizgiləri ilə gözlərimiz önündə canlanan yatmış, tənbəl və dünyadan xəbərsiz müti "müsəlman obrazı" var. Bu obrazın millət adına ümumiləşmiş xarakterik cizgiləri, mahiyyəti hər məqaləsində qarşımıza çıxır. Bu "müsəlman" milliyyətini, tarixini, keçmiş və gələcəyini, hətta dinini də doğru-dürüst anlamır. Bu "müsəlmanı" buradan durquzursan, gedib o tərəfdə yatır. Bu "müsəlman" bütün işlərini yarımçıq qoyur, o, öz ruhi-mənəvi aləmindən qopub və ancaq gündəlik dolanışlıq dərdi ilə uğraşan həşərat miqyasında kiçilib. Halbuki onun çox böyük keçmişi olub.

Həmin məqalədə də bir "müsəlman" "əmması" ortaya çıxır. Məlum olur ki, bir neçə ay əvvəl Rusiya müsəlmanları qəflətdən qəflətən ayıldıqlarını nümayiş etdirmək üçün canlanma yaratmış və hay-küylə müsəlmanların dərdinə dəva axtardıqlarını göstərmək istəmişlər. Onlar Peterburqadək getmiş, müraciətlər hazırlayıb problemlərini dövlət şurasına, onun rəhbərlərinə təqdim etmişlər. Hətta onlarla üzbəüz görüşürlər də. Daha sonra isə bu barədə məlumatları paytaxt mətbuatında çap da etdirirlər.

Müəllif ironik dillə yazır ki, o qədər sevindik, o qədər ümidləndik ki, elə bildik zəif vücudumuza qüvvət gəldi, hər tərəfdən qulaqlarımıza "islah-reforma" kəlmələri dolurdu. İnanırdıq ki, yaralarımız sağalacaq. Qəlbimiz fərəhdən, ümiddən genişlənmişdi və s.

Bir qığılcım, Rusiya müsəlmanlarının ayağa qalxaraq haqlarını, hüquqlarını tələb etməsi hadisəsi çox böyük başlanğıclar üçün vəsilə olmaqda idi. Hətta digər bilikli müsəlmanlar da bir araya gələrək millətin, din qardaşlarının halından xəbər tutmaq, dərdlərinə şərik olmaq mücadiləsinə qalxdı. Müsəlmanlar arasında həmrəylik, dostluq, ülfət yaranmağa başladı. Millətin vəziyyətini analiz edən vəkillər, ziyalılar "millətin ehtiyaclarını, qara dərdlərini ağ kağızlara köçürdülər".

Müəllif ilk addımın möhtəşəmliyini təkcə publisist kimi deyil, həm də yazıçı kimi bədiiləşdirir. Süjetin başlanğıcı çox fərəhləndiricidir. Lakin milli psixologiya, siyasi, ictimai amillər, fərdlərin sonrakı addımlarına əngəl ola biləcək obyektiv səbəblər finalı uğursuz edə bilər. Bu uğursuz finala qalib gəlmək üçün prinsipiallıq, mübarizlik, israr, sonadək mücadilə qəhrəmanlığı mütləqdir. Təkcə müraciət qəbul edib, söz sahiblərinin qəbuluna düşmək və bu barədə mətbuatda məlumat yaymaq yetərli deyil. Ona görə də hadisələri həssaslıqla izləyən Ömər Faiq elə həmin məqaləsində sual edir: "Sonra? Sonra nə olacaq?"

"Bəli, hamımız gözləyirik. Abrazovannımız, alimimiz, ruhanimiz, hamımız gözləyirik. Heç kəsdə ciddi hərəkət, işinin dalına, peşinə getmək yox. Guya Peterburqa, Tiflisə vəkillər göndərib ərzi-hallar verməklə hamı borcumuzu, işimizi qurtarmış hesab edirik. Aman, nə yaman xəsiyyətimiz var. Bir işin, bir tədbirin sifdəsində cuşə gəlirik, barıt kimi alovlanırıq, göylərə qalxırıq. Lakin çox keçməyir ki, yenə sükutlaşırıq. Yenə sönürük. Yenə diblərə enirik. Xüsusi işlərimiz kimi ümumi işlərimizi də "Allah kərim" quyusunun lap derin yerinə tullayırıq. İştə bu qəflətimizdən, bu bədbəxtliyimizdəndir ki, verilən ərzi-hallardakı bəzi istəklərimizə acı-acı cavablar alırıq da, xeyrimiz belə olmayır".

Elə həmin məqalədə oxşar və çox əhəmiyyətli daha iki məsələdən danışır. Qəribədir ki, elə o zamanlarda da Ömər Faiqin də dili ilə desək, "ölüm-dirim məsələmiz olan maarif və məktəb məsələmiz xüsusi şüarlarla qurtarılırdı". Bu sahədə də müsəlmanlar elə hey cavab gözləyir. Müəllif hətta "biz hələ ağzımızı açıb cavab, ümid gözləyirik" - deyir.

Ömər Faiq maraqlı və çox aktual məsələni mətbuata çıxarır. Məlum olur ki, Tiflisdə "ibtidai məktəblərdə nə sayaq dərs verilməlidir?" məsələsi ilə bağlı Zaqafqaz maarifinin müdiri şura yaradır. Ömər Faiq yazır ki, bu əhəmiyyətli məclisdə bizdən az olan qonşularımız gürcü və ermənilərdən doqquz müəllim ola-ola, bizdən ancaq iki yarım müəllim var idi. Biri Soltan Məcid Qənizadə, digəri Muxtarov, yarısı da Hacı Kərim Sanıyev idi.

Əlbəttə, oxucu ilk növbədə bu "iki yarım müəllim" ifadəsinə təəccüblənir və mətləbdən hali olmaq üçün məqalənin sonrakı hissələrini oxumağa tələsir. İki müəllimdən biri Soltan Məcid Qənizadə, digəri Muxtarov olduğu halda, nədən Hacı Kərim Sanıyev "yarım müəllim" hesab edilir? Ömər Faiqin ona qəzəbinin səbəbi nə ola bilərdi? Özü də məqaləsinin sonuna qədər məhz onu sorğulayır, onun timsalında millət, ziyalılar, millət vəkilləri adından səlahiyyətli şəxs kimi önə çıxarılan antimilli, antiislam, antimaarif xislətli digərlərinin də ümumiləşmiş obrazı kimi tənqid hədəfinə gətirir.

Şura iclasının məğzi hər şeyi aydınladır. Şurada Qənizadə müsəlman dərslərinin (türk dili və tarixi ilə bağlı dərslərin - İ.Musayeva) bir az artıq olmasını xahiş etmiş, onun əksinə olaraq isə Hacı Kərim Sanıyev: "Kak mojno - heç mümkünmü" - deyərək etiraz etmişdir. Müəllif göstərir ki, bununla da o, Qori darülmüəlliminin başmürəbbi və müəllimi Smirnovun gözünə girdi, iltifatına nail oldu. Daha sonra dərs proqramı, İslam dini ilə bağlı hansı dərslərin keçilməsi sualı müzakirə ediləndə Qənizadə İslam dininin yaranması və Məhəmməd peyğəmbərlə bağlı fənlərin ikinci ildən tədrisini vacib bildiyini deyir. Smirnov ilə Hacı Kərim Sanıyev bu təklifə də etiraz edir.

Bu məqamda Ömər Faiqin həm də bir məktəb, təhsil siyasətçisi kimi istedadı önə çıxır. Müəllif din mövzusunda Smirnov və Sanıyevin israrının əsl səbəbini açır. İslam dini ilə bağlı materialları sonuncu ildə tədris etməkdə əsas məqsəd nə ola bilərdi? Bəlli olur ki, axırıncı ildə şagirdlərin çoxu məktəbdə qalmır. Ən əsası isə bu məsələdə pedaqoji bir sirr varmış. Şagirdlər aşağı siniflərdə öyrəndikləri mövzuları heç vaxt yaddan çıxarmır, o zaman tanıdıqları tarixi şəxsiyyətlərə sevgi hissi daha səmimi və əbədi olurmuş. Nəticədə rus çar siyasətinin təlqin edəcəyi "əsas" ideyalara müsəlman beynində çox da böyük yer qalmaya bilərdi. Ona görə yaş psixologiyası siyasi mahiyyət daşıyır. Ömər Faiq isə bu incəliyi də xalqa anlatmalı olur.

Şurada hətta "təzə proqram" adına köhnə - 1880-ci ildə hazırlanan proqram qəbul edilir ("Bu təzə "proqram" 1880-ci ildə keçmiş sərdar Voronsovun vaxtında tərtib edilən köhnə proqramın bir az öyrülüb-çöyrülməsindən başqa bir şey deyildi").

Müəllifin Sanıyev kimilərə müraciəti isə daha kəskin intonasiyalı və daha dərin mənalıdır. Ona görə də kolaritli bir dillə və satirik müraciət etiketləri ilə üzünü birbaşa ona tutub deyir: "A cənab, bildinizmi ki, nə cür böyük və ağır bir iş görməyə çağırıldınız? Bildinizmi ki, neçə milyon müsəlmanın diriliyi və ya ölümü zati-fərasət mabeyinizin yadı-ixtiyarına verildi? Bildinizmi ki, bu zəmanəyə, millətin bu halinə görə ehtiyacımız, dərdimiz nədir? Əgər bilib, ona görə müsəlman dərslərinin az olmasını istədinizsə, qeyrət və qanacağınıza söz yox... bilməyib, özgənin ağzına baxıb danışıbsınızsa, qeyrət və fərasətinizin nəhayəti yox... Millətin vəkili yerində olduğunuz üçün sizə bir neçə söz soruşmağa məcbur oldum. A təcrübəli müəllim, Gəncə və qeyri yerlərdəki müəllimliyinizdə nə qayırırdınız? Gəncə müsəlmanlarının sizə olan hörmətləri müqabilində nə iş gördünüz? Heç bir kərə təcrübə etmək istədinizmi ki, vəkili, əqillisi, böyüyü siz cənabınız olan bu məzlum millət uşaqlarının tərəqqisi nə yol ilə əmələ gəlir? Heç bilmək istədinizmi ki, ana dili ilə olan təlim sayəsində millət balaları nə cür tərəqqi edirlər?"

Bir çox məqalələrində olduğu kimi, bu məqalədə də mahiyyəti dərk etdirmək üçün Ömər Faiq erməni və gürcü xalqları ilə müqayisələr aparır. Göstərir ki, hətta gürcü müəllimləri türk-müsəlmanlar yaşayan kəndlərdə onların öz dilində təhsil almalarını vacib sayır və bu barədə rəislərinə rəsmən məktub yazırlar. Amma bizim öz millətimizdən olanlar ana dillərinə hörmətsizlik edirlər. Deməli, ana dillərini bilnməyənlər heç analarını da tanımayacaqlar ("...siz heç öz ana dilinizi, ananızı tanımaq istəmirsiniz?").

Bəli, Ömər Faiqin və onun müasirləri olan onlarla vətənpərvər, millətsevər ziyalının yanğılı harayı əsassız deyildir. 50-100 il sonra belə problem kimi qalan milli məsələ bu gün də ağrı verir. Nayman-Ananı ürəyindən oxlayan manqurt oğullar nəsli yetişir...

Məqalənin adından da göründüyü kimi, ağacı qurd həmişə içəridən yeyib bitirir. Necə ki milləti milli ruhu və qeyrəti olmayanlar sonlandırır daima. Amma müəllif bu naqisliklərdə xalqı, xüsusən seçiciləri də günahlandırır.

"Ay mənim sevgili məzlum millətim, vaxtdır oyanaq. Vaxtdır iş görək. Bu sentyabr ayının on beşinə qədər hər uyezdə, hər quberniyada millət vəkilləri seçilib camaatın rahatlığını, məmləkətin abadlığını müzakirə edəcəkdir. Aman, aman, olmaya ki, şeytanlara, suya verənlərə, bir neçə istəkan çayın xatirinə aldanıb quzu şəkildəki qurdları vəkil seçəsiniz. İş əhəmiyyətlidir. Zaman nazikdir. Olmaya ki, özünüzü içinizdən qurd yeyə, olmaya ki, öz əlinizlə öz qəbrinizi qazasınız. Sonradan of-tuf yol etməz. Bilmirsək, qonşularımızdan dərs və ibrət götürək".

(Ardı var)

İradə MUSAYEVA

525-ci qəzet.- 2022.- 12 yanvar.- S.10-11.