Qətl günü

Uzun sözün qısası

Əvvəlcə onu qeyd edim ki, "Uzun sözün qısası" rubrikasının niyyəti bədii əsərlərin qısa süjetini təqdim etmək, bununla da oxucuları məşhur romanların, heç olmasa, qısa məzmunu ilə tanış etmək, bu əsərlərə maraq oyatmaqdır.

Bu dəfə Xalq yazıçısı Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü" romanından danışmışam.

Xalq yazıçısı Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü" romanı 1987-ci ildə çap olunub. Əsər o dövrdə ədəbi mühitdə böyük maraqla qarşılanıb və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən Azərbaycan romançılığında yeni mərhələ kimi qiymətləndirilib.

Romanın ilk səhifələrində düşərgədən, qalxanlı-nizəli adamlardan danışılır. Bir neçə səhifədən sonra isə rəfiqəsinə zəng etmək üçün günaşırı onlara gələn qonşusundan gileylənən adam haqqında oxuyuruq. Oxucu da ilk "zərbə"ni elə burada alır.

Əslində, Mixail Bulqakovun "Master və Marqarita" kimi sujet xəttinə malik əsərlərlə tanışlığı olmayan oxucunu bu gedişat təəccübləndirə bilər. Amma istənilən halda vərəqlər çevrildikcə bütün daşlar yerinə oturur.

Məlum olur ki, qəhrəmanımız ağır xəstədir. Xəstə varsa, deməli, halını xəbər almaq üçün xəstəyə baş çəkənlər də var.

Baş çəkməyə gələnlərdən biri də feldşer Mahmuddur. Xəstənin Mahmudla söhbətində ən yaddaqalan məqam qohumu Zülfüqar kişinin cavanlıqda günahsız bir nəfəri qətlə yetirməsi və ölüm ayağında bu qətldən duyduğu peşmanlıqdır. Bu nüans əsərdə dəfələrlə vurğulanır və Xeyirlə Şərin savaşında şərin qoyduğu izlərin ağrısını özündə ehtiva edir.

Xəstəni ziyarətə gələnlərdən biri də Səlimə xanımdır. Səlimə xanım Sədi Əfəndinin qızıdır. Sədi Əfəndi isə haqsızlıq qurbanı olan bir ziyalı. Xəstə Səlimə xanımın gətirdiyi gündəlik vasitəsilə Sədi Əfəndinin keçdiyi məşəqqətli ömür yolu ilə tanış olur.

Gündəlik həm də bədxah əməl sahiblərini faş edir. Məlum olur ki, Muxtar Kərimli adlı şər oyunçusu Sədi Əfəndini, onun dostu yazıçı A.Q.-nı və bir çox başqalarını şər nümayəndəsi Salahova nişan verib hiylə və riyakarlıqla məhv etdirir.

Xəstə özü də Muxtar Kərimlidən az çəkməyib; məhz onun ucbatından yorğan-döşəyə düşür, özünü toplayıb ayağa qalxdıqda isə Kərimlinin fitnələrinə, təhqir və riyakarlıqla dolu mühitə davam gətirə bilmir.

Əsərin əvvəlində təsvir olunan qədim dövrün də öz şər qüvvələri var. O dövrün şər qüvvəsi olan hökmdar şairin edamına hökm verir.

Bir sözlə, həm şair, həm Sədi Əfəndi, həm də Xəstə şərin əli ilə canını tapşırır. Zahirən bədxahlar hər dövrdə qalib görünür, fəqət yazıçı müxtəlif detallarla xeyirin daim mövcudluğunu, şərin qalibiyyətinin sadəcə zahiri olduğunu göstərir.

Bəlkə də, yazıçı bununla şərin əlində əsir-yesir qalan kimsələrə xeyirin nağılı ilə təsəlli vermək istəyir. Kim bilir...

Roman üç dövrü əhatə edir. Birinci dövr bizi Sədi Əfəndinin romanı, ikinci dövr Sədi Əfəndinin gündəlikləri ilə tanış edir. Üçüncü dövr haqqında oxucu xəstənin - şərti müəllif obrazının, yazıçının nitqi, daxili monoloq və dialoqları vasitəsilə bilgi alır. Əsərdə müəllif zamanı, müəllif mövqeyi və müəllifin yaşadığı dövr də öz əksini tapır. Roman üç süjet xəttinə malikdir, əsərdə üç ayrı-ayrı dövrün ictimai-siyasi mühiti və bu dövrlərdə insan faciəsi magik realizm üslubunda qələmə alınıb.

Burada müxtəlif dövrlərdəki tarixi hadisələr əlaqələndirilir və xalqın başına gələn dəhşətlər, ədalətsizliklər əks olunur. Yuxunun mistik ab-havası bütün romana sirayət edir. Yuxu ilə gerçəyin arasında sərhəd bəlli olmadığı üçün iki qat arasında hadisələr elə sürətlə baş verir ki, oxucu bunun həqiqətən olub-olmamasını anlaya bilmir.

"Qətl günü" romanında rəmzi-məcazi ifadələr, mifik obrazlar və bədii detallar əsərdə ifadə edilən ideyaların açılmasında mühüm yer tutur.

Ədəbiyyatşünaslar Mixail Bulqakovun "Master və Marqarita" əsəri ilə "Qətl günü"nün bir-birinə çox bənzədiyini qeyd edirlər. Əsərlərin yazılma texnikası oxşar olsa da, bu iki əsər tamamilə başqadır. "Qətl günü" Azərbaycan ədəbiyyatında şərin bədii obrazını yaratmış ən qüvvətli əsərlərdən biridir.

Sədi Əfəndinin Hüseyn Cavid, hökmdarın isə Ağa Məhəmməd şah Qacar olduğu deyilir. Düzü, məni bu romanı oxumağa tələsdirən əsas amillərdən biri Qacara olan maraq idi. Fəqət mən axtardığım Qacarı bu romanda tapa bilmədim.

Əziz oxucu, kiçik bir yazıda belə mürəkkəb bir əsəri açmaq mümkün olmadığı üçün xeyli sualların cavabsız qaldığını bilirəm. Mənim məqsədim də elə o sualları yaratmaqdır ki, siz cavabı romanın səhifələrində gəzəsiniz.

Əsərdən seçmələr:

Uşaqlardan birini çağırıb soruşurdum: "A bala, məktəbinizdə bufet var?" "Var" "Bəs ponçik satmırlar?" "Ponçik nədi?" "Bıy? Xəmirdən girdə şeydi, içində də pavidla". "Satmırlar?" " Yox". Başlayırdım maarif nazirindən tutmuş məktəb direktoruna kimi bircə-bircə hamısının qarasına söylənməyə...

lll

Bilin, agah olun. Nə qədər ki, bəşər övladının qarnında qorxu ağrısı, ürəyində şöhrət azarı var, bir gündə yüz şairin başı kəsilsə belə, heç kəs heç vaxt öz hökmdarına ağ ola bilməz.

lll

Bağışlayın, mən hər iclasdan sonra evə gedib, yeni əsər yazmağa, əlimə qələm almağa vərdiş eləməmişəm.

lll

Gəlirəm ki, haqq-hesab çəkəm, gəlirəm ki, görüm bu iki ayaqlı, dəmir libaslı, nizəli-qalxanlı, aylarla su üzü görməyən, kirdən-pasdan sifətləri qaralıb mis rənginə çalan bu ikiayaqlı şeytanlar niyə belə qudurublar? Gəlirəm ki, bu ikiayaqlı yarasalar nə vaxt qandan doyacaqlar?..

lll

Dərd də azar kimi gələndə batmanla gəlir...

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet.- 2023- 14 yanvar.- S.21.