Zirvələri fəth edən sənətkar

Tofiq İsmayılov-85

Kino Azərbaycan bədii mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. Neçə-neçə onilliklər sovet ideologiyasının təsiri altında olsa da, kinomuz milli-mənəvi taleyimizin, xalq həyatının canlı aynası olaraq diqqətəlayiq bədii-fəlsəfi uğurlar qazanıb. Çağdaş Azərbaycan kinosunun nailiyyətlər qazanmasında kinorejissorlarımızın misilsiz rolu olub. Taleyini, yaradıcılıq ilhamını, istedadını fanatik bir vurğunluq, inam və inadla kino sənətimizin dirçəlişinə həsr etmiş belə kinorejissorlarımızdan biri də mənim atam - professor, Azərbaycanın Xalq Artisti Tofiq İsmayılovdur.

Tofiq Hüseyn oğlu İsmayılov - Azərbaycan kinorejissoru, kinodramaturqu, nasiri 6 aprel 1939-cu ildə Bakı şəhərində anadan olub. 190 saylı orta məktəbi bitirdikdən sonra o, 1958-1962-ci illərdə M.A.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunun Aktyorluq fakültəsində, 1962-1968-ci illərdə rejissorluq fakültəsində təhsil alıb. Rejissorluq fakültəsində təhsilini davam etdirməklə Teleradio Verilişləri Komitəsində rejissor köməkçisi, rejissor kimi çalışıb. Ötən əsrin 60-cı illərindən Azərbaycan Radiosunun uşaq verilişləri şöbəsinin rejissoru Tofiq İsmayilovun yazıçı Anarla birgə hazırladığı, yaddaşlarda qalan "Qu-qu-quqqulu, mən xoruzdan cubbulu" və mahnısı görkəmli aktyor H.Sadıqovun aparıcılığı ilə efirə çıxan "Xoruz" verilişləri təkcə uşaqlar tərəfindən deyil, hətta yaşlı nəsil tərəfindən də sevilirdi. Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər", "Dəli yığıncağı", "Danabaş kəndinin məktəbi" pyesləri əsasında "Ölülər", "Dəlilər", "Dirilər" adlı üçhissəli radiotamaşa Tofiq İsmayılovun dostu yazıçı Anarla yaratdığı fundamental işi olub. O, 18 səkkiz il ərzində AzTV-nin efirində gedən "Danışan şəkillər şəhərciyi" verilişinin müəllif və aparıcı oldu, "Kino yenilikləri" verilişi ilə tamaşaçıları ekran sənətindəki yeniliklərlə tanış edərək maarifçilik missiyasını yerinə yetirdi. T.İsmayılov 1968-1970-ci illərdə kinorejissor ixtisasına kamil yiyələnmək üçün Moskvada ikiillik Ali rejissorluq və ssenaristlər kusrlarında Tarkovskinin sinfində təhsilini davam etdirib.

İlk dəfə F.Qarayevin musiqisi əsasında çəkdiyi "Şəhərimin daşları" filmi ilə uğur qazanan ekran rejissoru kimi özünü təsdiqləyib. Ali rejissorluq kursunu bitirərkən diplom işi Ənvər Məmmədxanlının "Ananın çırağı" hekayəsi əsasında çəkdiyi "İntizar" qısametrajlı filmi olub. Bu film o dövrdə Mərkəzi Televiziyada ümumittifaq miqyasında göstərilən ilk ekran əsəri idi. Mehdi Hüseynin "Abşeron" romanı əsasında çəkdiyi üçseriyalı "Vulkana doğru gedirəm" filmi isə çoxseriyalı filmlərimizin banisidir.

Həyatımda dərin və mənalı izlər qoyan, hər zaman zirvələrdə olan, həyatı boyu dəyişməyən, millətini və vətənini sevən, mənim üçün örnək olan ata haqqında yazmaq çox çətindir. Burada əsas məsələ özünə körpəlikdən ideal saydığın bir insan barəsində mülahizələrində aludəçiliyə, subyektivliyə yol verməməkdir.

Rejissor Tofiq İsmayılov təkcə istedadlı və əməksevər yox, həm də olduqca iradəli adam idi. İlk filmindən təxminən 50 illik rejissor yaradıcılığı dövründə çəkdiyi 25 tam, 6 qisametrajlı, onlarla sənədli film və digər telefilmlərilə kino sənətimizə əvəzsiz töhfələr verib. Bu əsərlər Tofiq İsmayılovun rejissor taleyinin mənəvi zirvələri idi. Onun bu bədii zirvələri fəth etməsində rejissor fərdiyyətinin orijinal sənətkar şəxsiyətinin təşəkkülündə görkəmli sənət karifeyləri Ə.İsgəndərovun, A.Rayzmanın, A.Tarkovkinin, S.Bondarçukun böyük rolu olub. Atam hər zaman sənət müəllimlərini qədirşünaslıqla yad edərdi.

O deyərdi ki, keçmişi gələcəklə birləşdirməyən sənətin ömrü çox qısa olar. Fəqət T.İsmayılovun keçmişə münasibəti də özünəməxsus səciyyə daşıyırdı. O, keçmişə arxiv, yaxud muzey əşyası kimi baxmır, rejissor nüfuzunu tarixin dərin, mənalı və ibrətli qatlarına yönəldərək, onu kinonun mövcud imkanları ilə müasirlik müstəvisinə çıxarmağa nail olurdu. Tarixiliklə müasirliyin bədii-fəlsəfi vəhdəti, T.İsmayılov sənətinin başlıca estetik xüsusiyyətidir.

Bütün atalar övlad üçün doğma və əzizdir. Məni atama doğmalaşdıran bir orijinal fakt da var: biz ikimizdə eyni ayda, bir gün araynan anadan olmuşuq - atam aprelin 6-sı, mən isə aprelin 4-ü. Uşaqlıqdan çox sevərdim bizim ad günlərimizi. Bu, bir təsadüf olsa da, mənim üçün atama bağlılıq baxımından psixoloji əhəmiyyət kəsb edirdi. Uşaq vaxtı ən maraqlı əyləncəm sərt və dəmir iradəyə malik rejissor atamı iş prosesində, çəkiliş meydançasında, projektorların işığı altında, onun o gözəl və iradəli səsi ilə "Hazır! Motor!" film taxtasının müşayiətində izləmək idi. Ondan - atamdan böyük zövq alıb qürur duyurdum. Özümü çox şanslı sayıram ki, Tofiq İsmayılovun qızıyam. Atam məni və mənim iki bacımı da kino lentinə əbədi olaraq həkk etdi - bir neçə filmlərində baş rolları ifa etdik.

T.İsmayılov 15 ildən artıq Türkiyədə fəaliyyət göstərdi. Memar Sinan Universitetinin Sinema televiziya fakültəsində professor vəzifəsində çalışdı. Sabit və ciddi şəxsiyyəti, böyük sənətkar istedadı sayəsində o, Türkiyənin mədəni həyatında əhəmiyyətli nüfuz qazandı. Ötən 15 il ərzində Türkiyə və Azərbaycan mədəni münasibətlərinin təşkili və intensiv inkişafında kinorejissor T.İsmayılovun əvəzsiz xidmətləri var. Türkiyədə Memar Sinan Universitetində pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmaqla, TRT kanalında çalışmaqla İstanbul Böyük Şəhər Bələdiyyəsinin mədəniyyət bölməsində sədrin müşaviri vəzifəsində fəaliyyət göstərən Tofiq İsmayılov qardaş ölkədə Türk dünyasının kinofestivallarının, ədəbiyyat, opera, teatr günlərinin təşkilatçısı idi. "Türk dünyası ulduzları" silsiləsindən Üzeyir Hacıbəyli, Qara Qarayev, Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Adil İskəndərov, Anar, Çingiz Aytmatov və digər ədəbiyyat, mədəniyyət, incəsənət xadimlərinin günlərinin təşəbbüskarı və təşkilatçısı oldu. Türkiyə mətbuatında əlliyə yaxın elmi-publisistik məqalə dərc etdirdi, 18 seriyalı "Affet bizi, hocam" serialında çəkildi, qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun "Gün var əsrə bərabər", qazax yazıçısı Muxtar Şaxanovun "Çingiz xanın sirri" romanlarını İstanbul Bələdiyyə Teatrının sifarişi ilə səhnələşdirdi. Professor Tofiq İsmayılovun həyatının İstanbul dövrünün ən böyük uğuru isə onun üçcildlik "Türk cümhuriyyətləri sinema tarixi" fundamental əsəri oldu. T.İsmayılovun kino haqqındakı trilogiyası XX əsrdə türk xalqlarnın mədəni birliyi haqqında yazılmış fundamental əsərlərdəndir. Üç cilddən ibarət araşdıramalar göstərir ki, bədii təcəssüm baxımından türk xalqlarının kino sənəti ruhən bir-birinə nə qədər yaxın və doğmadır.

Tofiq İsmayılovun yaradıcılığı çoxşaxəlidir.Yeri gəlmişkən, qeyd etmək istərdim, keçmiş SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü olan T.İsmayılov həm də səmərəli bədii yaradıcılıqla məşğul olub. Əbədi yaradıcılığa ötən əsrin altmışıncı illərində başlayan T.İsmayılov ilk bədii əsəri olan "Ag dəsmal" hekayəsini 1962-ci ildə qələmə alıb. Sonralar onun "Qonşular" (1978), "Şəkil teatr" (1978), "Sevincin yuxusu" (1979), "Şəkil kino" (1983), "Diş ağrısı" (1986) kitabları işıq üzü görüb. O, uşaqlar üçün yazılmış nağıl və hekayələrdən ibarət 5 kitabın, bir çox ssenarilərin müəllifidir.

T.İsmayılov gözəl ailə başçısı, üç qız övladın sevimli atası, qayğıkeş həyat yoldaşı, beş oğul və bir qız nəvənin əziz babasıdır. Ailə onun mənəvi dayağı, ruhunun tükənməz mənbəyi idi.

Bütün bunlarla bərabər, o, öz sənətinin vurğunu olan peşəkar kinorejissordur. T.İsmayılov Azərbaycan kino sənətində özünəməxsus yer tutan "Ananın çırağı" (1970), "Oxuyur Müslüm Maqomayev" (1971), "Gilas ağacı" (1972), "Bizim məhəllənin oğlanları" (1973), üçseriyalı "Vulkana doğru gedirəm" (1976-1977), "Mən mahnı qoşuram" (1978), "Əzablı yollarla" (1982), ikiseriyalı "Fövqəladə vəziyyət" (1985), "Yay günlərinin xəzan yarpağı" (1987), "Sürəyya" (1989) kimi filmlərin müəllifidir. Sənədli və elmi kütləvi filmlərin sahəsində də öz peşəkar üslubunu davam etdirən Tofiq İsmayılov ölməz rəqqasə Əminə Dilbazi barədəki "Prima"(1993) filminin, böyük bəstəkarımız Tofiq Quliyev barədə Eldar Quliyevlə birgə "Nəğməli ömür" (Özün və zaman haqqında 1992) , "Sənətkarlarımızın portreti" silsiləsindən Gülxar Həsənova haqqında "Son tamaşa" (1990), Xəyyam Mirzəzadə haqqında "Maestro" kimi sənədli filmlər ərsəyə gətirib. Mövlanə Cəlaləddin Ruminin 800 illiyi şərəfinə YUNESKO-nun keçirdiyi yubiley ərəfəsində Tofiq İsmayılovun çəkdiyi "Gəl" filmində (ssenari müəllifi Rafael Hüseynov) şairin həyatı və məişəti türk xalqlarının etnoqrafik xüsusiyyətləri və sufilik ideologiyası təzahürünü tapıb.

T.İsmayılov həm də görkəmli pedaqoq, ciddi nailiyyətlər əldə etmiş professordur. O, 1971-ci ildən Mirzəağa Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunda müəllim kimi çalışmağa başlamışdı. 1990-cı ildən əsası özü tərəfindən qoyulmuş Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Bədii kino və televiziya rejissoru kafedrasının ilk müdiri olmuşdu.

T.İsmayılov Azərbaycan incəsənətində 70-ci illər ab-havasının yaradıcısı istedadlı nümayəndələrindən olub. O, lirik-psixoloji üsluba meyilli sənətkar idi. Öz filmlərində milli-tarixi taleyimizi ön plana çəkən T.İsmayılov musiqi faktorundan tipik bədii obraz səviyyəsində istifadə edirdi. Musiqi onun realist filmlərinə romantik ovqat bəxş edirdi. Bu sahədə çox məhsuldar çalışaraq 8 musiqili film çəkmişdi. Onun "Oxuyur Müslüm Maqomayev" (1971) filmi nəinki Sovet İttifaqında, xarici ölkələrdə də uğur qazanmış, İranda keçirilən Birinci Tehran Beynəlxalq Kinofestivalında uğurla nümayiş olunmuşdu. "Mən mahnı qururam" (1979), "Musiqi müəllimi" (1983), "Son tamaşa" (1989), "Prima" (1992), "Nəğməli ömür" (1991), "Müslüm Maqomayev haqqında xatirələr", "Maestro" (2011) filmləri də bu qəbildəndir.

Atamın sənətkar şəxsiyyətinə, onun sənətinə olan məhəbbət məni incəsənət aləminə - sənətşünaslığa gətirdi. Kino problemləri üzərində tədqiqat apararkən elmi rəhbərimlə bərabər, atam sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, professor, Xalq artisti T.İsmayılov da mənim müəllimim-rəhbərim olub. Mən kino sənətimizə də, həyat hadisələrinə də münasibət bildirərkən onun sərt və tələbkar nəzərləri ilə bərabər hərəkət edirəm.

T.İsmayılovun filmləri Azərbaycan kino sənəti tarixində özünəməxsus yer tutur. Bu filmlər hələ çox-çox nəsillərin milli-mənəvi tərbiyəsinə xidmət göstərəcək.

Əziz ATA! Düz deyirlər ki, dahi şəxsiyyətlər, böyük insanlar unudulmurlar, əbədi yaşayırlar. Bu gün cismən aramızda olmasan da, sənin ruhun ərsəyə gətirdiyin filmlərdə, yazdığın elmi və bədii əsərlərində yaşayır. Yaratdığın əsərlər yaşadıqca sən də yaşayacaqsan.

Səni 85 illik yubiley münasibəti ilə təbrik edirəm!

Qızın

Aygül TOFİQ QIZI

Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2024.- 4 aprel, №58.- S.8.