Ədəbi
köşk: Nə var, nə yox?
Mehdi Hüseyn - böyük iflasın qurbanı
Məti Osmanoğlu "Dəmir pərdələr
aralandı, qapadıldı və..." adlı yazısı
ilə Mehdi Hüseyni yad edib. Məşhur məsələdir
ki, Mehdi Hüseyn intriqalar içərisində olub və
ittifaqın iclaslarının birində ürəyi
partlayıb. Bu hadisəyə müxtəlif yozumlar verənlər
az olmayıb. M.Osmanoğlu isə yazır: "Mehdi
Hüseynin ürəyini partladan "troyka"nın
(Çingiz Hüseynov xatirələrində onların
adlarını da çəkib) üzvlərindən heç
biri sonradan onun vəzifəsinə keçməyə
iddialı olmadı. Ortada vəzifə intriqası olsaydı,
onlar bir-birlərinin də başını yeyərdi. Mehdi
Hüseynin ölümü, əslində, tarixi prosesin məntiqindən
doğan faciəvi bir qətl idi. Xruşşov
islahatlarının qarşısı kəsiləndən sonra
Mehdi Hüseynin də missiyası başa
çatmışdı. Dünyanın iki supergücündən
biri olan SSRİ-nin batdığı və sonradan
"durğunluq" adlandırılan bataqlıq "şər
imperiyası"nı iflasa aparacaqdı. Mehdi Hüseyn bu
iflasın ilk qurbanlarından biri oldu".
***
Rədd olsun məhəlli pafos!
Qışqırıqla yaranan ədəbiyyat həmişə
zərərli olub və qulaq batırıb. Bədii həllini
tapmayan heç bir mövzu, xüsusən, vətənpərvərlik
yalnız və yalnız vətənşüvənlik təsiri
bağışlayır. Hədiyyə Şəfaqət məhz
bu mövzuya toxunub: "Ədəbiyyatda bəşəri
prinsiplərdə həll olunmayan vətənpərvərlik
istifadəyə yararlı deyil, ölümə, dar çərçivədə
millətçilik səviyyəsində zamana uduzmağa məhkumdur.
Sənət ali hisslərə tabedir, ali hisslər isə
dünyanın hər yerində eyni ali məqsədlərlə
çiyin-çiyinədir. Ədəbiyyat şəkəri
suda deyil, suyu şəkərdə həll etmək;
ağacı torpağa deyil, torpağı ağaca əkmək;
ananın uşaq deyil, uşağın ana doğmaq cəhdini
qəbul edə bilər, məhəlli pafosçuluğu isə
əsla".
***
Yazıçını-şairi söyənlər niyə
qorxaqdırlar?
Azərbaycanda müzakirə obyektinə çevirib tənqid
yağdırmaq üçün ən təhlükəsiz
şəxs yazıçı-şairdir.
Yazıçı-şair kimə nə edə bilər? Onun
sözdən başqa nə gücü var? Bu cür
düşünüb əzmək, aşağılamaq
arzusunda olanlar düşünmürlər ki, ən
güclü silah elə sözdür. Orxan Saffari həmin
adamları xarakterizə edir: "Azərbaycanda ictimai-siyasi
proseslərin zənginliyini təşkil edən, bu proseslərə
olan marağı artıran, aktuallığı qoruyan və
saxlayan yeganə sənət adamları yazıçı və
şairlərdir. Bu baxımdan yeri gəldi-gəlmədi, ən
xırda bir yanlışdaca yazıçı-şairi söyən,
lağ edən, onların lazımsızlığını
bildirən adamlar, kimliyindən asılı olmayaraq birmənalı
şəkildə qorxaq adamlardır... Əlbəttə,
yazıçı və şairin yaşadığı
problemləri bütün sahələrin adamları
aşağı-yuxarı hansısa formada yaşayır, sadəcə,
onların heç birində yazıçıda olan
narahatlıq, həssaslıq, ən əsası ürək, cəsarət
yoxdur. Belə bir məqamda bilərəkdən
özünü yazı-pozuya bağlayan, ədəbiyyatın,
sözün ümidinə yaşayan, həqiqətinə
inanan adamlara həqarətlər etmək, ən yaxşı
halda tərbiyəsizlikdir".
***
İti ilə də rusca danışan azərbaycanlılar...
Küçədə, mağazada, konsertdə... hər
yerdə rusca ünsiyyət quran, rus dili ilə ana dilimizi
qarışdırıb anlaqsız, məzmunsuz cümlələr
ifadə edən həmyerlilərimiz bizi hər vəchlə
utandırmağa çalışır. Fəlakət
orasındadır ki, bu xüsusiyyət onların
uşaqlarına da sirayət edir. Şəhriyar Del Gerani hətta
iti ilə belə rusca danışan dostundan bəhs edir:
"Bir məmur dostum var, itinə rusca göstərişlər
verir, itini rusca tumarlayır, rusca oxşayır, rusca tərifləyir.
Soruşuram, qardaş, nöşün itlə rusca
danışırsan ki? Deyir, “Çünki azərbaycanca
bilmir”. Deyirəm, Guya rusca bilir? Məsələnin mahiyyətini
başa düşən məmur dostum miskincə gülümsəyib
gözlərini döyür. Biabırçı kompleksdir
gerçəkdən. Adamın yazığı da gəlir bir
yandan. Bir insan niyə özünü bu qədər natamam
hiss etsin axı? Bu natamamlıq kompleksiylə necə firavan
yaşamaq olar bu əbədi dünyada? İtdi də, bu şəbzülün
ən ağıllısı belə 45-50 söz bilir.
Yaxşı, lap olsun 60 söz. Niyə itinlə rusca
cükgüldəşirsən, ay natamam dostum? Guya itə “bura
gəl” desən, qayıdıb üzünə tüpürəcək?
Mütləqdir “idi suda” deyəsən? Elə də qürurla
deyir: “Çünki azərbaycanca bilmir!” Yox bir, guya bunun iti
Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin dəftərxana
müdiridir".
Şəhriyar, nə bilmək olar, bəlkə də,
müdiridir...
***
Günahsız körpə kimi istəyirik: yaşa!
Salam Sarvanın səhhətində yaranan problemlər
ürəyində sözə məhəbbəti olan, onun
şeirlərini sevən hər kəsi kədərləndirdi.
Xəstəliyin ciddiləşməsi söz əhlinin də
bərk sarsıtdı. Bu günlərdə kimi onun şeirlərini
paylaşır, kimi haqqında status yazır, kədərləndiyini
bildirir, xatirələrini bölüşür. Kəramət
Böyükçöl yazır: "Əgər Allah bizi
eşidirsə, görürsə, əgər Allah bizi duyur,
hiss edirsə, əgər Allah bizdən, keçirdiyimiz hisslərdən,
duyğulardan xəbərdardısa, demək, sənin
yaşamağını nə qədər istədiyimi də
bilir, şair. Günahsız körpə uşağın
arzusu olurmu, bilmirəm. Günahsız körpə uşaq
xahiş edə bilirmi, onu da bilmirəm. Mən sənin
yaşamağını günahsız körpə uşaq
kimi istəyirəm. Varlığına, gücünə
inandığım və inanmadığım hamıdan, hər
şeydən sənin yaşamağını istəyirəm,
Salam müəllim".
Müasir poeziyamızın sevilən simasının
sağlamlığını biz də günahsız körpə
uşaq kimi arzulayırıq...
***
Ədəbiyyatın inkişafı elitanın dəstəyinə
möhtacdır?
Bu sualı eşitməkdən bezmisiniz? Hamı bezib,
yazıb-pozanlar belə... Nə edək, necə inkişaf edək,
xalqı ədəbiyyata necə yaxınlaşdıraq,
yaxşı əsərlər necə reklam olunsun?.. Bu kimi
suallar, az qala, Füzuli ilə yaşıddır... Bəlkə,
elə ədəbiyyat bu taleyə məhkumdur?!
Elşən Əzim deyir ki, mütaliəyə maraq
uşaqlıqdan başlamalıdır. İmkanlı şəxslər
isə bu istiqamətdə sponsorluq eləməlidilər:
"Mütaliə vərdişi uşaqlıqdan
başlamalıdır. Dövrümüzdə bağça
yaşlı uşaqlar da, şagirdlər də telefondan əl
çəkmirlər. Baba-nənələr də, ata-analar da,
imkanlılar da, kasıblar da bundan gileylənir.
Çıxış yolunu isə axtaran yoxdur. Bəlkə,
uşaqlar üçün kitablar, jurnallar çap edib
bağçalarda, məktəblərdə davamlı
yayımlamaq lazımdır? Deyəcəklər ki, valideynin
kitab, jurnal almağa imkanı yoxdur. O zaman imkanlı şəxslər,
şirkətlər bir uşaq jurnalına sponsorluq etsin,
balalara pulsuz hədiyyə olunsun. Hər şəhərdə,
rayonda bir belə xeyirxah şirkət, sahibkar tapılsa,
özü də savab qazanar, cəmiyyətin inkişafına
da təkan vermiş olar".
Azər Qismət isə ümumiyyətlə bu istiqamətdə
sponsorun tapılmadığını deyir: "Televiziyada ədəbiyyatın
təbliği üçün milli burjuaziyaya ehtiyac var. Elita ədəbiyyata,
sənətə dəstək olmalıdır. Nitsşe deyir
ki, "gücün müdafiə etmədiyi həqiqət
ölümə məhkumdur". Elitanın dəstək
olmadığı sənət də ölümə məhkumdur.
Ancaq bütün çətinliklərə rəğmən,
müasir ədəbiyyatımız oxucuların hesabına
inkişaf edir... Ədəbi verilişlərə sponsor tapmaq
olmur. Pessimist olmamalıyıq, çalışmaq
lazımdır. Xarici ölkələrdə şirkət
sahibləri, varlı adamlar ədəbiyyata, mədəniyyətə
dəstək olmağı ciddi mənada prestij hesab edirlər".
Ədəbiyyatımızın möhtac durumu
sarsıdıcıdır...
***
Ədəbiyyat fənninə qənim kəsilmiş
praqmatik robotlar...
Ötən günlərin birində Vüqar Vanla bir
taksiyə əyləşdik və həyat, ədəbiyyat
barədə sıravi vətəndaşın
düşüncələrini öyrənmək istədik.
Belə məlum oldu ki, o, övladlarına kitab almır və
arqumenti belədir: "Mənim uşaqlarım ədəbiyyatşünas
olmayacaqlar. İndi ədəbiyyatçılar nə
qazanır ki?! Ona görə də kitab almıram".
Sonra nəsə fikirləşdi və əlavə
etdi: "Əşşşi, kim mənə kitab
almağı təbliğ etdi, mən almadım?"
Fəxri Uğurlunun "Oliver Tvistin macəraları"
romanı haqqında qələmə aldığı
yazıda belə bir hissə var: "Çox təəssüf
ki, müasir dünyamızda sözün, sənətin belə
bir gücü qalmayıb. Nə bilim, bəlkə də
artıq buna ehtiyac yoxdur. İndi hətta ədəbiyyatı
bir fənn kimi məktəb proqramlarından çıxarmaq təklif
olunur. Əminəm ki, ədəbiyyatsız, incəsənətsiz
dünya ruhsuz bədən kimi duyğusuz, cansız olar... Mən
mənəvi-əxlaqi imperativlərə biganə, sözə-sənətə
xor baxan müxtəlif peşə sahiblərini zaman-zaman
çox müşahidə eləmişəm (belələri
hətta dünya siyasətinin aparıcı postlarına da yol
tapıblar). Onlar bu dünyada heç bir dəyərə
inanmırlar, onlar üçün müqəddəs heç
nə yoxdur. Onlar bu fani dünyada onca gün artıq
yaşamaq naminə - inanmadıqları bəşəri dəyərlər
bir yana qalsın - vətənlərini, millətlərini
gözüyumulu qurban verərlər... İndi ədəbiyyat
fənninə qənim kəsilmiş praqmatik robotlar nə demək
istəyirlər: sözlə, sənətlə bəslənmiş
insan adamlar yeni bir qlobal fəlakətin astanasına
sürüklənən dünyamızı beləmi gələcəyə
təhvil verib getsinlər?.."
Sözə-sənətə xor baxan peşə sahibi
belə maariflənmədiyindən, ədəbiyyatla
tanışlıq vasitələrinin olmadığından bəhs
edir, bunu bəhanə edir. Axı indi bu millətə ədəbiyyatı
göstərən, tanıdan hansı nəsnələr var?
***
Təzə nə var?
Qismət Rüstəmovun ədəbiyyata yeni tərifi:
"Ədəbiyyat yaddaşın içində indiki
zamanı tapmaq sənətidir".
P.S. Q.Rüstəmov namizədlik dissertasiyasını
uğurla müdafiə edib. Təbrik edirik!
***
Daniil Xarmsın "Qarı" povesti Həmid
Piriyevin tərcüməsində "Qanun" nəşriyyatı
tərəfindən çap olunub.
***
Fərid Hüseyn "Ədəbiyyatımızın
kədərli dəqiqələri" adlı yeni layihəyə
start verib. O deyir ki, layihə çərçivəsində
qələmə alacağı 60 yazı ədəbiyyatımızın
1000 illik dövrünü əhatə edəcək.
Yazılar sonda kitab halında çap olunacaq.
***
Çingiz Aytmatovun Bakıda abidəsi qoyulub.
***
Bakı Dövlət Universitetində Aqil Abbasla
görüş keçirilib.
Hazırladı: Nadir YALÇIN
525-ci qəzet.- 20 aprel,¹68.-S.13.