Ədəbi köşk: Nə var, nə yox?

Aktyorlar yazıçılarla niyə dava edir?

Mirmehdi Ağaoğlu aktyor Səmimi Fərhadın "APA"ya müsahibəsindəki bir nüansla bağlı köşə yazıb. Səmimi Fərhad müsahibədə mütaliə etməyə, filmlərə baxmağa vaxtı olmadığını, səbri çatmadığını qeyd edib. M.Ağaoğlu aktyorun bu yanaşmasını tənqid edib: "Acınacaqlı mənzərədir. Bir aktyor, özü də istedadlı, perspektivli bir aktyor mütaliə etmədiyini, filmlərə baxmadığını deyir. Elə bil bir idmançı deyir ki, mən yalnız yarışlara çıxıram, məşq etməyə vaxtım yoxdur. Bir aktyor necə kitab oxumaya, filmə baxmaya bilər? Bu axı onun işinin bir parçasıdır".

Təbii ki, M.Ağaoğlunun yazısına Səmimi Fərhad və dostlarının münasibəti birmənalı olmayıb. Aktyor həmrəyliyi nümayiş etdirərək M.Ağaoğlu və onun kimi düşünənləri tənqid atəşinə tutublar. Samirə Əşrəf aktyorların qəzəbli reaksiyasına cavab kimi bir köşə yazıb və M.Ağaoğlunun yazısının məramını daha ətraflı izah etməyə çalışıb: "Mirmehdi Ağaoğlu nə Səmimi bəydən, nə də digər aktyorlarımızdan, sənət adamlarımızdan fəlsəfi fonda mütaliə istəmir. Bir azca, bir balaca özünü inkişaf etdirmək üçün oxusalar, kifayət edərdi. Ancaq qəfildən kimsə ayağa qalxıb "oxumuram, əl çəkin!" deyə bilər. Desin, bir sözümüz yoxdur..."

Belə bir mənzərə... Rəylərdəki fikirlər, bəzi aktyorların yazıçılar barədə səsləndirdiyi fikirlər, az qala, M.Ağaoğlunu dar ağacına çəkmək arzuları təəssüf doğurur. Yaxşı bir fikir, ideya olanda heç bu qədər birlik alınmaz, amma intriqa ətrafına toplaşmaq istəyənlərin sayı-hesabı yoxdur.

"Yazıçı-rejissor-aktor-rəssam-bəstəkar zəncirlərini necə bərpa edək?" sualı ilə çıxış etsək, bu dedi-qodulu məsələdə aktyor dostlarının müdafiəçisini çevrilənlər, yaxud əksinə, M.Ağaoğlunun təəssübünü çəkənlər bu qədər şövqlə müdaxilələr edəcəklərmi?

"Peşimanı kim olacaq, nə bilim?"

lll

Şeirlərin mütləq hekayəsi olmalıdır?

Cavanşir Yusifli gənc şairlərə məktub yazıb. C.Yusiflinin yazılarını maraqla oxsam da, bəzən özü də fərqində olmadan, qəliz ifadə tərzi seçir. Bu onun "əzələ göstərmək" istəyindən irəli gəlmir, çünki C.Yusifli imzasını çox-çox əvvəldən uğurla təsdiq edib. Amma tanınmış tənqidçimiz üzünü gənc şairlərə tutub bir esse qələmə alıbsa, konkret olmalıdır ki, faydalı olsun. Bu abzasa diqqət yetirək: "Şeirin yazıldığını yox, doğulduğunu bilmək üçün "test" aparmaq olar, onu oxuyursan, sakit şəkildə, təklikdə, onun içində oynanılan dram, yəni şeirin hekayəsi sənin xəyalında canlanıb gözünə görünə bilirsə, bu şeir, hardasa sənin bir parçan olur, bizdəki şeirlərin bir çoxunun hekayəsi yoxdu, hansının ki içində dediyimiz dram oynanılır, yaddaşımızda giliz kimi qalır, başımıza nəsə gələndə, qəfil nəynənsə rastlaşanda, ya da qeybdən bir səs eşitmiş kimi olanda... yaddaşdakı o giliz oyanır, yaddaş ağrısı insanı yaşadan nəsnədir, Vaqif Səmədoğlunun əksər uğurlu parçalarında bu hekayə var, amma həm də ilğım içində, ona görə ki, nəsrdən fərqli olaraq şeir dünyada hekayə olmaq istəyən bütün əhvalatları xəyalın içində, təxəyyül sularında batırır, nəsrdə isə əksinə, şeir ola bilən bütün xəyalların əynindən ilğım libasını soyundurur, vurğunu məhz bunun üstünə salır..."

Mübahisəli məsələdir; şeirin hekayəsi olmalıdırmı, olmasa olmazmı? Yaxud ümumiyyətlə buna ehtiyac varmı? Belə vacib məsələ haqqında hörmətli tənqidçimiz daha anlaşıqlı, nümunələrlə çıxış etsəydi, daha çox öyrənmək şansımız olardı.

lll

Ədəbiyyatçı ilə ədəbiyyatçı olmayan adamın fərqi

Birinə ritm kimi gələn o birinə aritmiya kimi gəlir... Qismət Rüstəmovun bu cümləsi barədə çox danışmaq olar. Bir cümlə ilə çox böyük mətləbi öz rakursundan izah edir... Onun təkrarlar barədə fikirlərini oxuyanda bir neçə şeir ağlıma gəldi: "Bədii ədəbiyyatdan zövq almaq, müəllif şüuruna, onun estetik perspektivinə yaxınlaşmaq üçün söz duyumu, ritm hissi çox vacibdir. Yadıma gəlir, bir dəfə hansısa essedə "ağ-ağ masalar" yazmışdım, kimsə irad yazmışdı ki, iki dəfə "ağ" sözünə nə ehtiyac var? Əlbəttə, soyuq məntiqlə heç bir ehtiyac yoxdur. Ancaq bədii mətni cari yazılardan fərqləndirən elə bu cür xırda detallardır. "Ağ masalar" ilə "ağ-ağ masalar" arasında söz artıqlığı yoxdur, ritm fərqi var. Bədii mətndəki söz/cümlə sırası hamıya məlum sintaktik qaydalardan başqa özündən əvvəlki və sonrakı cümlələrin yaratdığı təcilə, ritmə, intonasiyaya əsasən tənzimlənir. Ədəbiyyatçı ilə ədəbiyyatçı olmayanın fərqi də budur: birinə ritm kimi gələn o birinə aritmiya kimi gəlir".

Bəlkə, belə yaşamaq daha çətindir?

lll

Qələm adamlarının obrazını ləkələyən dilənçilər kimlərdir?

Nə qədər haqqında danışılması qəribə olsa da, artıq bu mövzu hər kəsi narahat etməyə başlayıb. Kifayət qədər nüfuzunu qoruyan yazıçı və şairlər var. Onlar zəhməti hesabına şəxsiyyətlərinə xələl gətirəcək nüanslardan çəkiniblər. Amma bəzilərinin hərəkəti ümumi imicə zərbə vurur.

Rauf Qərib Alagöz imicə zərbə vuran bir nüansdan bəhs edib: "Hörmətli" şairlər və yazarlar. Şairliklə və yazarlıqla dolana bilmirsinizsə, deməli, bu sizdə alınmır, gedin "soğan əkin", ya da "daş daşıyın". Nə bilim nə edirsiniz edin, bircə DİLƏNMƏYİN! Heç kimin sizə borcu yoxdur! Azərbaycanda hər zaman şairə və yazıçıya hörmət olub. O hörməti də siz dilənçiliklə yerlə bir etmisiniz. Sayənizdə şair və yazıçı görən dodaq büzür, uzaq gəzir ki, bu dəqiqə pul istəyəcək. O gün bir nəfər status yazmışdı ki, peşman olursan bir şairin şeirini "like" edib rəy yazmağa. O dəqiqə "inbox"da borc istəyirlər. Bax, bu sizin ən böyük "ƏSƏRİNİZDİR".

lll

Heç biri də yaxşı deyildi?

"Ədibin evi" Mir Cəlal adına IV hekayə müsabiqəsinin iyirmiliyə düşən hekayələrinin adı açıqlanıb və münsiflər heyətində yer alan Aqşin Yeniseyə hekayəsi iyirmiliyə düşməyən müəlliflərdən çoxsaylı iradlar ünvanlanıb. Aqşin Yenisey münsiflər arasında ən gənc sima olduğundan bütün şikayətləri o dinləməyə məhkumdur.

261 hekayəni oxuduqdan sonra A.Yeniseyin gəldiyi nəticə: "1. Heç bir müəllif mövzunu mədəniyyət tarixi ilə əlaqələndirə bilməmişdi. Heç bir hekayənin mifik və ya arxetipik, yaxud psixoanalitik qatı, arxası yox idi. 2. Heç bir hekayə müəllif dilində yazılmamışdı. Bütün hekayələr Azərbaycan dilində yazılmışdı. 3. Bütün hekayələrdə estetik həqiqət ənənəvi ümumiliyə xidmət edirdi. Bir neçə müəllif ekzistensial detala müraciət etsə də, estetik həllini verə bilməmişdi, çünki bu müraciət təsadüfi idi. 4. Bütün hekayələrdə gerçəklik faktı gerçəklik faktı olaraq qalmışdı. Məsələn, müharibədən bəhs edən hekayələrdə bütün qəhrəmanların bir qolu yox idi. Şəhərdə istənilən adama desəniz ki, müharibədən qayıdan bir adamı təsvir et, ilk ağlına gələn qolsuz biri olacaq. Hekayə həddindən artıq mürəkkəb janrdır. Asan və sadə olan onun həcmi və görünüşdür ki, bizim müəlliflər bu tələyə düşürlər. Sıravi əhvalatların dilin deyil, nitqin imkanlarıyla sıravi təhkiyəsi ədəbiyyat deyil. İstisnasız olaraq əksər, hətta bütün hekayələrdə kişilər əmi, dayı, qadınlar xala, bibi statusundaydılar. "Zakir əmi belə dedi", "Südabə xala otağa girdi", "Zırpaket dayı dözə bilməyib partladı" və s. Bu, ibtidai sinif uşaqlarına öyrədilən Azərbaycan dilidir. "Paşa dayı uşaqlara qarpız kəsdi" və s. Böyük ədəbiyyatda Paşa dayı deyil, əmi deyil. Paşadır, ya faciəvi, ya komuk bir insandır. Sözsüz ki, bütün hekayələr birinci yerə layiq idi, amma o birinci yer özü hara layiq idi, onu deyə bilməyəcəyəm".

A.Yenisey meyarlarının istinasız heç bir hekayədə gözlənilmədiyini deyir. Yəni heç biri də yaxşı deyildi?

lll

Təzə nə var?

Qurban Yaquboğlu "Məsumiyyət muzeyi" haqqında yazır: "Yaxşı mətn heç vaxt bir dəfəyə udulmur, zaman-zaman üstünə gəlir, sətir-sətir, epizod-epizod, mətləb-mətləb ozünu xatırladır, indi sənin olduğun yerdən vaxtilə sürüb getdiyini anladır. Yaxşı mətn bitib tükənmir".

lll

Cəlil Cavanşir yeni idealarla çıxış edib: "Əziz dostlar, "Mütaliə Marafonu" keçirmək qərarına gəlmişəm. Deməli, sonuncu kitabım "Gənc şairin dilemması"nı oxuyub, suallara cavab verib 500 manat qazanacaqsınız. Şərtlər sadədir. Kitabımı əldə edirsiniz, oxuyursunuz, sonra bizim uşaqlar sizinlə bir az sual cavab edir, birinci yerin qalibinə 500 manat verirəm. Bundan sonra Cəlil Cavanşir oxuyub pul qazanacaqsınız".

Əcəb işdir...

lll

Rəbiqə Nazimqızı yenə qəzəblənib. Haqqı da var... Ona belə bir mesaj yazıblar: "Salam, şair, necəsən? Antalogiyaya şeir vermək istəyirsənmi? 5 şeir 25 manat... Təşəkkür".

R.Nazimqızı isə buna tərbiyəsizlik, dilənçilik, nadanlıq, əxlaqsızlıq adı verib.

Nadir YALÇIN

525-ci qəzet.- 2024.-27 aprel,№73.-S.13.