Mart qırğınları və şahid ifadələri

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanda müstəqilliyin elan edilməsi, azərbaycanlıların ilk milli dövlətinin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması kimi böyük əlamətdar hadisə xalqımız üçün heç də asan başa gəlməyib, qanlı faciələr, saysız qurbanlar, ərazi itkiləri, soyqırımları, deportasiyalarla müşayiət olunub.

1918-ci ilin mart günlərində Bakının istisnasız olaraq bütün azərbaycanlı əhalisi - kübar zümrələrdən tutmuş sadə adamlara qədər bütün təbəqələr erməni zorakılıqlarının qurbanına çevrilmişdi. Bakının müsəlman əhalisinə qarşı silahlı çıxışlar şəhərin müxtəlif hissələrində - həm mərkəzi məhəllələrdə, həm də kasıb və imkansız təbəqələrdən olan sakinlərin məskunlaşdığı "Məmmədli", "Kərpicxana", "Kanitapinskaya" adlanan ucqarlarda eyni zamanda başlanmışdı. Erməni daşnakları şəhərdə qarşılarına çıxan bütün müsəlmanları, hətta qadın, uşaq və yaşlı kişilərin olmasına belə baxmadan onları qarət edir, qətlə yetirirdilər.

1918-ci il martın 30-dan başlayan hadisələr bir həftə davam etmiş, onun üç günü erməni daşnak dəstələrinin hədsiz azğınlığı, amansızlığı və qəddarlığının xüsusilə kütləvi xarakter alması ilə səciyyələnmişdi. Həmin günlər erməni quldur dəstələri Bakının ətraf kəndlərinə də basqınlar edərək sakinlərin evlərinə soxulur, şəhər kənarı yollarda pusqular qurur, yoldan keçən müsəlmanları qarət edir və qətlə yetirirdilər.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən 1918-ci il iyulun 15-də hüquqşünas Ələkbərbəy Xasməmmədovun sədrliyi ilə yaradılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası çox qısa bir zamanda ermənilərin törətdikləri cinayətləri tam üzə çıxardı. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası tərəfindən toplanmış Bakı qəzasında və Azərbaycanın başqa qəzalarında erməni silahlı dəstələrinin dinc türk-müsəlmanlara qarşı törədikləri vəhşiliklərini əks etdirən 36 cild və 3500 vərəqdən ibarət sənədlərin 6 cild 740 vərəqi Bakı şəhəri və ətrafında törədilmiş zorakılıq hadisələrinə aiddir. Sənədlər Bakı şəhəri və ətraf kəndlərin 12 mindən çox dinc müsəlman əhalisinə qarşı erməni hərbi qüvvələrinin törətdikləri vəhşilikləri və amansızlıqları haqqında çoxlu sayda faktlar, tanınmış, zəngin azərbaycanlıların ünvanlarından ibarət siyahıların əvvəlcədən hazırlanması, hərbi əməliyyatların şəhərin müxtəlif hissələrində eyni vaxtda başlanmasına dair planın mövcud olduğunu göstərir. Bu plan isə öz növbəsində erməni millətçilərinin öz gələcək dövlətləri üçün potensial ərazi kimi baxdıqları Azərbaycanın bütün regionlarında müsəlman əhalisinin sayının maksimum azaldılmasına yönəlmiş daha irimiqyaslı əməliyyatların və planların tərkib hissəsi idi.

Cinayətlərin şahidi olmuş bir neçə nəfər azərbaycanlının tarix elmləri doktoru, professor Solmaz Rüstəmova-Tohidinin "Bakı. Mart 1918-ci il Azərbaycan qırğınları sənədlərdə" kitabında yer alan ifadələrində də məsələlərə tam aydınlıq gətirilir.

Sənəd №14

Dindirmə protokolu: 1918-ci il, 6 noyabr. Bakı şəhəri; Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 307 və 443-cü maddələrinə uyğun olaraq zərərçəkən qismində dindirdiyi aşağıda adı çəkilən şəxs göstərmişdir:

Balabəy Aşurbəyov: 36 yaşındayam, Bakıda, Qoqolevskaya küçəsindəki şəxsi evimdə yaşayıram. Ermənilərin müsəlmanlara qarşı mart çıxışları zamanı mən öz ailəmlə birlikdə Persidskaya küçəsinə, bacımın evinə getmişdim. Mənim olma dığım müddətdə evimə 40 nəfər erməni əsgərlərindən ibarət dəstə gəlmiş və bütün mənzilləri gəzərək, ailəmlə birlikdə məni və qardaşım Əli bəyi axtarmışlar. Həmçinin şəhər rəisinin keçmiş köməkçisi polkovnik Olonqrenin mənzilinə girərək, bizi çarpayıların altında belə axtarmışlar. Ermənilər mənim mənzilimdən köhnə qiymətlə, ümumilikdə 60.000 rubl dəyərində gümüş, müxtəlif qadın parçaları, qadın alt geyimi, mənim kostyumlarımı aparıblar. Hələ qırğınlar başlayanadək şəhərdə ermənilərin müsəlmanlara qarşı çıxış etməyə hazırlaşdıqları barədə şayiələr gəzirdi. Elə bu zaman biz ermənilərin şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsindən ermənilər yaşayan hissəyə köçdüyünü görürdük. Ermənikəndin yaxınlığında ermənilərin səngərlər qazdıqları da aşkar olunmuşdu. Buna görə də mart hadisələri bizi qəfildən yaxalamadı və mən ailəmlə birlikdə qırğınlar başlamazdan iki saat əvvəl evdən çıxıb getməyə müvəffəq oldum.

Oxundu. Balabəy Aşurbəyov. İmza.

Komissiya üzvləri: A.Kluge, Məmməd Xan Təkinski (imzalar). AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, i. 13, v. 148.

Sənəd № 284

Dindirmə protokolu: 1918-ci il, 14 dekabr. Bakı şəhəri. Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 307 və 443-cü maddələrinə uyğun olaraq zərərçəkən qismində dindirdiyi aşağıda adı çəkilən şəxs göstərmişdir: Məşədi Möhbəli Loğman oğlu: 35 yaşım var, Qala kəndinin sakini, Bakıda, 9-cu Kanitapinskaya küçəsi, 6 №-li evdə yaşayıram, savadsızam. Bu il mart ayının 19-da 70 nəfərə yaxın erməni əsgəri yuxarıda göstərdiyim evə soxularaq, 60 yaşlı atam Loğman Kərbəlayı Yusif oğlunu, 55 yaşlı anam Əminə Avolya qızını, 6 yaşlı qızım Raziyəni qətlə yetirdilər, qızım Raziyəni mismarla otağın divarına mıxladılar. Məni yaraladılar və mən özümü ölülüyə vurdum. Mənim hər iki ayağıma 2 güllə dəymişdi və sol ayağımı bu günədək müalicə edirəm. Ermənilər həmçinin 40 yaşlı qardaşım Bəyəlini öldürdülər, mənim və ölümündən qabaq atamın 38.000 pulumuzu götürdülər. Atam və mən pullarımızı ermənilərə verdik ki, bizi öldürməsinlər, lakin erməni əsgərləri pullarımızı aldıqdan sonra atamı öldürdülər. Qətldən sonra mənzili qarət etdilər və təqdim etdiyim siyahıda göstərilən 118.700 rubl dəyərində əşyalarımızı apardılar.

Oxundu. Savadsızdır.

Komissiya üzvləri: M.Təkinski, A.Kluge (imzalar). AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 14, v.198.

Sənəd № 378

Dindirmə protokolu: 1918-ci il, 19 noyabr. Bakı şəhəri. Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 307 və 443-cü maddələrinə uyğun olaraq zərərçəkən qismində dindirdiyi aşağıda adı çəkilən şəxs göstərmişdir: Anaxanım Nur Məmməd qızı: 50 yaşım var, Bakı sakini, Bakıda yaşayıram, savadsızam. Bu il mart ayının ortalarında, silahlı erməni əsgərləri səhər tezdən şəhərin müsəlmanların yaşadığı "Poxlu Dərə" adlanan hissəsini mühasirəyə aldılar. Mənim digər müsəlmanlarla birlikdə olduğum evin həyətinə erməni əsgərləri soxuldular və bütün müsəlman kişiləri, 15-16 nəfəri, o cümlədən mənim 60 yaşlı ərimi, 18 yaşlı oğlumu öldürdülər və iki qadını da qətlə yetirdilər. Qalan qadınları qundaqlarla döyməyə və pullarını və zinət əşyalarını əllərindən almağa başladılar. Bütün qadınları hörükləri ilə bir-birinə bağlayaraq, başıaçıq və ayaqyalın əsir apardılar. Yolboyu müsəlmanların cəsədləri uzanıb qalmışdı, bizi isə dayanmadan qundaqlarla vurur və dinimizi təhqir edirdilər. Ermənilər mənim 15.000 rubl pulumu aldılar və mənzilimi təxminən 20.000 rubl məbləğində qarət etdilər. Mən indi tamamilə yoxsul və qundaq zərbələrindən sonra xəstə vəziyyətdə qalmışam. "Poxlu Dərə"də müsəlman kişilərdən demək olar ki, heç kim sağ qalmamışdır. Mən bütün dəhşətlər haqqında danışa bilmirəm.

Oxundu. Savadsızdır.

Komissiya üzvləri: M.Təkinski, A.Kluge (imzalar) AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 13, v. 165.

Müsəlmanların kütləvi surətdə əsir alınmasında iştirak etmiş bəzi erməni xadimləri sonradan bu əməlləri guya dinc müsəlman vətəndaşların təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə görülmüş zəruri tədbir kimi izah etməyə çalışırdılar. Halbuki zərərçəkənlərin çoxsaylı ifadələri ilə sübut olunur ki, müsəlmanların əsir alınması silahlı erməni quldur dəstələri tərəfindən zorla həyata keçirilmiş, təhqirlərlə, istehza, hədə-qorxu, bir çox hallarda isə qətllərlə müşayiət olunmuşdur. Bir çox ifadələrdə göstərilirdi ki, erməni əsgərləri müsəlman qadınların çadralarını dartaraq cırır, onları hörükləri ilə bir-birinə bağlayır və başıaçıq, ayaqyalın şəhərin küçələrində gəzdirərək əsir saxlanılacaqları yerlərə qovur, yolboyu süngülərlə döyürdülər. Əsir götürülənlər arasında öz yaxınlarının qətlindən dəhşətə gələn, azyaşlı uşaqları qucaqlarında keçinən qadınlar arasında dəli olmaq, ölmək kimi hallar baş verirdi. Erməni ziyalıları isə bu zaman öz arvadlarını azərbaycanlıların "rüsvayçılığına" tamaşa etməyə gətiridilər.

Sənəd № 419

Dindirmə protokolu: 1918-ci il, 8 dekabr. Bakı şəhəri. Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 307 və 443-cü maddələrinə uyğun olaraq zərərçəkən qismində dindirdiyi aşağıda adı çəkilən şəxs göstərmişdir: Pir Xanım Məmməd Həsən qızı: 40 yaşım var, Bakı şəhər sakini, Aziatskaya küçəsi, dalan № 5, ev № 2 ünvanda yaşayıram. Bakıda baş vermiş 1918-ci ilin mart qırğınlarında ermənilər 10-cu Kanitapinskaya küçəsindəki 3 №-li evimizdə mənim 55 yaşlı ərim İbrahimi, on yaşlı oğlum Ələsgəri öldürmüş, biz qadınları isə əsir götürmüşlər və beş gün əsirlikdə saxlamışlar. Mənim yanımda 4 uşaq var idi; biz Kanitapinskaya küçəsindəki Qorodskoy domda (Şəhər evi) saxlanılırdıq. Orada təxminən iki min nəfərə yaxın əsir var idi. Mən orada, öz yanımda əllərindən və ayaqlarından yaralanmış üç qadın görmüşəm; Məni 8595 rubl məbləğinə qarət ediblər. Siyahını təqdim edirəm və işə əlavə olunmasını xahiş edirəm. Mənim əşyalarımın qiyməti bu gün 35.380 rubldur və onun mənə ödənilməsini xahiş edirəm. Mənim öhdəmdə dörd uşaq qalıb, ən kiçiyinin üç yaşı var.

Oxundu. Pir Xanım Məmməd Həsən qızı.

Komissiya üzvləri: Aleksandroviç, A.Kluge (imzalar). AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 14, v. 81.

Sənədlər həmçinin onu da sübut edir ki, həmin günlərdə şəhərin küçələrində həlak olanlar arasında digər millətlərin nümayəndələri də var idi və onlardan əksəriyyətinin mənzili və əmlakı erməni quldur dəstələri tərəfindən talan edilmişdi. FTK-ya zərərçəkən qismində ifadə verənlər arasında ermənilərin də olması diqqəti cəlb edir.

Sənəd № 620

Dindirmə protokolu: 1918-ci il, 9 dekabr. Bakı şəhəri. Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 307 və 443-cü maddələrinə uyğun olaraq zərərçəkən qismində dindirdiyi aşağıda adı çəkilən şəxs göstərmişdir: Fəxrəddin Abdulla oğlu: 33 yaşım var, İran təbəəsi, çoxdan Bakıda, 7-ci Parallelnaya küçəsində yaşayıram, savadsızam. Bu il sentyabr ayının ilk günlərində erməni əsgərləri Sabunçuya girdilər və mənim dükanımı 45.340 rubl məbləğində qarət etdilər.

Oxundu. İmza (ərəb hərfləri ilə).

Komissiya üzvləri: M.Təkinski, A.Kluge (imzalar). AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 14, v. 102.

Sənədlərdən göründüyü kimi, Bakı şəhəri və onun ətraf kəndlərinin müsəlman əhalisinin müsibət və iztirabları mart qırğınlarından sonra da bitməmiş və Bakı şəhəri 1918-ci ilin sentyabrında azad edilənədək davam etmişdir.

Lətafət ƏLƏSGƏR QIZI

Quba şəhərində Soyqırımı Memorial Kompleksi Elmi araşdırmalar, ekspozisiya və fond şöbəsinin müdiriörədə biləcəyi fəsadların qarşısının alınması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yağış sularının idarə olunması həm təbii sututarlar, həm də inşa olunmuş su anbarlarında tənzimləmə və ehtiyat suyun yığılması ilə həyata keçirilir: "Bu suların mərkəzləşdirilmiş qaydada idarə olunması üçün ərazidə qəbulu, nəqli və toplanması məqsədilə şəbəkə və qurğulardan, o cümlədən, mexaniki təmizləyici qurğulardan ibarət sistemlərin yaradılması tələb olunur. Bu suların istifadəsi üçün isə tətbiq nöqtələri və tələbat müəyyən edildikdən sonra paylayıcı şəbəkə və qurğulardan ibarət texniki su sisteminin yaradılması vacibdir. Yağış sularının toplanması üçün ərazidə olan təbii göllər və sututarlardan istifadə oluna bilər ki, bu da, misal üçün, "Abşeron yarımadasının su təchizatı, kanalizasiya və yağış suları sistemlərinin 2035-ci hədəf ilinə hazırlanmış Baş Planı"nda nəzərdə tutulub".

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet .- 2024.-1 avqust.(№135).- S.15.