İki yoxluq arasında bir varlıq

Görkəmli musiqişünas-alim, şair Mirmöhsün Nəvvab Qarabağinin yüz əlli illik yubileyi ilə bağlı irihəcmli veriliş hazırlamaq üçün bir qış günü Azərbaycan televiziyasının rəhbərliyi məni Şuşaya ezamiyyətə göndərdi. Hələ yol gedərkən lazımi kadrları harda və necə çəkəcəyimizi düşünür, götür-qoy edirdim. Buranın təbiətinə beş barmağım kimi bələd olduğumdan bilirdim ki, Şuşada belə vaxtlarda çəkiliş aparmaq çətin və müşkül məsələdir. Əvvəllər də bunun şahidi olmuşdum. Öz-özümə fikirləşirdim: tutaq ki, bəzi kadrları Mirmöhsün Nəvvabın evində, soyuq aylarda məclisini keçirdiyi "Ağzıyastı kaha"da, ümumiyyətlə, qapalı bir yerdə çəkdik, bəs açıq səma altında çəkilişlər necə olsun?! Axı burda hava bir anın içərisində neçə sifətə düşür?! Qəflətən şəhəri duman-çən bürüyür, gah narın-narın qar ələnir, gah şıdırğı yağış yağır, gah da... Onda gərək əlini qoynuna qoyaraq şıltaq qışın bu atributlarının öz yerini günəşə nə vaxt verəcəyini, günün nə vaxt çıxacağını, havanın nə vaxt açılacağını, çəkiliş üçün münasib və əlverişli şərait yaranacağını oturub gözləyəsən, çünki başqa çarən yoxdur.

Səhər ertə mənzil başına çatanda, günəşin gözqamaşdırıcı qızılı şüalarının şəhər üzərinə yayıldığını gördük. Qış burda hökmranlıq eləsə də, sanki yaz idi, yaz havasıydı. Bu, Allahın işiydimi, yoxsa bizim bəxtimizdəndimi, bilmədim.

Operatoru və işıqçını da (rejissorumuz üzrlü səbəbə görə bizimlə gələ bilməmişdi) götürüb, qeydə alınmaq üçün rayon partiya komitəsinə tələsdim. Təbliğat-təşviqat şöbəsinin müdiri Tacir Əliyevin yanında olduq. Məqsədimizdən agah olan şöbə müdiri:

- Yəqin Mirzəni də çəkəcəksiniz, hə?! - deyə məndən sual elədi. - Axı o, Nəvvabın hazırda sağ qalan sonuncu yetirməsidir!

Şuşada ziyalılar, xüsusilə də, müəllimlər yaşca və başca böyük həmkarlarına (amma hamısına yox!) hörmət və ehtiram əlaməti olaraq "Mirzə" deyə müraciət elədiklərindən, düzü, söhbətin kimdən - hansı Mirzədən getdiyini əvvəlcə bilmədim. Şöbə müdiri bunu hiss eləyib:

- Balam, səndən çıxmayan iş, doğrudanmı bizim Mirzəni tanımırsan?! Yəhya müəllimi deyirəm də, Əliyev Yəhyanı! - deyə təəccübünü gizlədə bilmədi.

- Yox, yox, nə danışırsınız, Tacir müəllim, tanıyıram, özü də yaxşı tanıyıram. İndi bildim ki, söhbət hansı Mirzədən gedir. Onu tanımamaqmı olar?! Bir neçə dəfə söhbətlərində də olmuşam. Özü də Qurdlar məhəlləsində yaşayır. Cabbar Qaryağdıoğlunun evinin yanında.

- Di, onda durun gedin onlara, çəkilişinizi aparın. İndi Mirzəyə zəng vurub, deyəcəyəm sizi qarşılasın. Günorta sizi gözləyəcəyəm...

Yəhya müəllimin evinə piyada getdik. Və operatorumuz da fürsəti fövtə verməyib, bizə lazım ola biləcək mənzərələri yol boyu lentə köçürürdü. Yarım saatdan sonra bizi gözləyən ev sahibinin artıq hüzurundaydıq.

Salamlaşıb, tanışlıq verəndən sonra hardan və nə məqsədlə gəldiyimizi bildirdim. Dediyimiz kimi, hava çox xoş və münasib olduğundan söhbətimizi elə həyətdəcə davam etdirdik.

...Həştad səkkiz yaşlı Yəhya müəllim əsrin əvvəllərindəki ziyalıları xatırladırdı. Xatırladırdı niyə?! Elə həmin dövr ziyalılarının tipik nümayəndəsi idi, canlı olaraq durmuşdu qarşımızda. Mirmöhsün Nəvvab barədə, müasirləri haqqında maraqlı və kövrək xatirələrini danışdıqca sanki əlimizdən tutub, bizi o əlçatmaz illərə, o gözəl çağlara aparır, o dövrün mədəniyyət, maarif aləmini, ədəbi məclislərini, şair və musiqiçilərini gözlərimiz önündə canlandırırdı. "Məclisi-fəramuşan" dərnəyinin sonbeşik nümayəndəsi olduğunu, ustad sənətkarlar qarşısında dəfələrlə çıxış elədiyini xüsusi iftixar hissi ilə danışırdı... Operatorumuz isə qabaqcadan razılaşdığımız kimi bizim söhbətimizi əvvəldən-axıra ara vermədən lentə alırdı (Amma veriliş efirə gedəndən sonra onun fondda saxlanılıb-saxlanılmamasından dəqiq xəbər tuta bilmədim, çünki bəzi nadan televiziya əməkdaşları verilişlərin dəyərini və keyfiyyətini nəzərə almadan lent qıtlığını bəhanə gətirərək ordakı yazıları pozur, lentlərdən təkrarən istifadə edirdilər). Nəhayət, çəkilişimiz başa çatdı və söhbətimizi çay stolu arxasında davam etdirməyə başladıq. Mən Mirzə Yəhya müəllimə başqa suallar da verir, qeydlər aparırdım. Və beləliklə də, onun keçdiyi çətin və şərəfli həyat yolu və xüsusən, pedaqoji fəaliyyəti barədə öz dilindən xeyli maraqlı söhbətlər eşitdim. Biz bu qocaman müəllimdən ayrılarkən:

- Övladlarım, nə yaxşı gəldiniz! Mənə keçmiş günləri, özü də heç vaxt unudulmayacaq şirin, kövrək xatirələri yaşatdınız! - dedi.

Onda min doqquz yüz həştad dördüncü ilin ilk həftəsiydi...

Yəhya Əliyev Qarabağın üçüncü nəsil şanlı müəllimlər ordusunun sıralarında özünəlayiq yer tutan ziyalılardan idi. O, on doqquzuncu yüzilliyin doxsan altıncı ilində Şuşada doğulmuş, burda boya-başa çatmış, böyümüş, ömrünün çox hissəsini doğma şəhərində keçirmişdi. Özü danışırdı ki, valideynləri onu ailə qurandan düz doqquz il sonra tapıblar və ilk övladlarının dünyaya gəlişi neçə-neçə illər övlad yolu gözləyən atası Kərbəlayı Kərimə, anası Səltənət xanıma böyük sevinc bəxş eləmişdi. Uşağın dindar ata babası Alı da əhd eləmişdi ki, oğlunun övladı olsa, onu özüylə Xorasana ziyarətə aparacaq. Belə də oldu. Babası kiçik Yəhyanı üç yaşındaykən Məşhədə, on yaşında olarkən isə Kərbəlaya apardı. Hələ uşaqlıqdan İranda və İraqda dini titullar qazansa da, sonralar "Mirzə" deyə çağırılması Yəhyaya daha xoş gəlirdi. Elə lap gəncliyindən də bu müraciət forması artıq onun adının qarşısında yazılır və işlədilirdi.

Atası Kərbəlayı Kərim övladlarının dünyəvi təhsil almalarına daha üstünlük verir, onları cəmiyyətdə əsl ziyalı kimi görmək istəyirdi. Ona görə də ilki Yəhyanı məktəb yaşına çatanda mollaxanaya yox, rus-tatar məktəbinə qoydu. O, məktəbi uğurla başa vurdu. Təhsilini davam etdirmək həvəsində olduğunu bilən qohumu, həkim və xeyriyyəçi Əbdülkərim bəy Mehmandarovun yaxından köməkliyi ilə Yəhya Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasına oxumağa göndərildi. Amma heç bir il keçməmiş atasının qəfil ölüm xəbərini alıb, Şuşaya qayıtdı və beləliklə, təhsili yarımçıq qaldı. Bu zəhmətkeş gənc maddi cəhətdən çətinlik çəkən ailəsini dolandırmağa və sönməkdə olan ata ocağının çırağını yandırıb-şölələndirməyə, üstəlik də, anasının, bacısının, qardaşının və əmisinin yetim qalmış üç övladının qayğısına qalmağa başladı...

Çox çəkmədən gənc Yəhyanı vaxtilə oxuduğu məktəbə müəllim işləməyə dəvət etdilər və o, burda uzun illər xalqın balalarının təlim-tərbiyə işləri, təhsilləri ilə məşğul oldu. Eyni zamanda öz üzərində də ciddi, səylə çalışdı, rus, ərəb və fars dillərini daha dərindən mənimsədi, beş dildə sərbəst danışmağı və yazmağı mükəmməl öyrəndi. İllər keçdikcə yaşamaq, yaratmaq ehtirası ilə alışan gənc pedaqoqun arzuları çoxalıb-şaxələnir, o, yeni-yeni amallar, məsləklər uğrunda çalışırdı. Yəhya müəllim qızğın mütaliədən də qalmır, oxuyub-öyrənir, təlim və metodiki ustalığını durmadan artırırdı. Onun pedaqoji uğurlarının səsi-sorağı hər yana yayılmışdı. Artıq respublikada təcrübəli pedaqoq və tərbiyəçi kimi məşhurlaşan bu poliqlot müəllim Azərbaycan Dövlət Universiteti açılarkən şərqşünaslıq fakültəsində dərs demək üçün Bakıya dəvət olunmuş, lakin nədənsə bu təklifdən imtina edərək Şuşada qalıb işləməyi daha üstün tutmuşdu.

1920-ci ildə Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti quruldu və elm, mədəniyyət, maarif, təhsil qapıları zəhmətkeş balalarının üzünə həmişəlik açıldı, onlara səadət gətirdi, xoşbəxtlik bəxş elədi. İnqilab Yəhya müəllimin də həyatını nura boyadı, arzularına qol-qanad verdi, ümidlərini daha da artırdı. Gənc müəllim, ilk növbədə, yarımçıq qalmış təhsilini davam etdirmək qərarına gəldi. Şuşada yeni açılmış müəllimlər hazırlayan kursu əla qiymətlərlə bitirdi. Əvvəlcə Qarabağın kəndlərində zəhmətkeş balalarına dərs dedi. Elə əsl pedaqoji fəaliyyətə də burda başladı. Sovet hakimiyyətinin ilk illəri olduğundan məktəblərin fəaliyyət göstərməsinin, inkişafının qarşısını hər vəchlə almağa çalışan qaraguruhçulara qarşı o da mübarizəyə qoşuldu. Çoxlu çətinliklərlə üzləşdi, lakin bu yolda büdrəmədi, savadı, işgüzarlığı və bacarığı sayəsində həlli çətin problemləri aradan qaldıra bildi. Heç nədən, heç kəsdən qorxub-çəkinmədən məktəbə, maarifə, müəllimə rəğbət bəsləyənləri, ilk növbədə, kənd ağsaqqallarını, nüfuzlu adamları başına topladı. Təhsilin əhəmiyyətini onlara izah elədi, faydasını başa saldı, uşaqlarını məktəbə qoymaq üçün kənd camaatı ilə söhbət apardı. Hətta bir çox kəndlərdə ibtidai məktəb təşkil elədi. Bu işlərdə uşaqlar da, valideynlər də, ağsaqqallar, ağbirçəklər də kömək əllərini uzatdılar. Məktəb tərəfdarları gündən-günə çoxalır, onun ən yaxın köməkçilərinə çevrilirdilər. Gənc müəllim həm dərs deyir, həm də yeni-yeni məktəblərin açılmasında yaxından iştirak edirdi. Üstəlik, kəndlərdə savadsızlığın ləğv edilməsində də, fəallıq göstərirdi.

Respublikada savadsızlığın ləğv edilməsi kampaniyası yenicə başlanmışdı. Ona görə də bir sıra tədbirləri həyata keçirmək üçün Azərbaycan SSR Maarif Komissarlığı müxtəlif rayonlardan savadlı, təcrübəli, işgüzar, yaradıcı müəllimləri Bakıya çağırmışdılar. Yəhya müəllim də onların arasında idi. Komissarlıqda savadsızlığı ləğv etmək barədə onların fikirləri öyrənilir, təklifləri müzakirəyə qoyulurdu. Şuşadan gəlmiş müəllimin də fikirləri və təklifləri bəyənilmişdi. Yəhya müəllim təklif edirdi ki, rayonlarda savad kursları açılsın, bu kurslara gənc fəhlələr cəlb edilsin. Oranı başa vuran gənclər dərhal kəndlərə göndərilsin, onlara orda məktəblər açmaq tapşırılsın. Həm də bu işlərdə həm maarif komissarlığı, həm də rayonların rəhbərləri öz köməyini əsirgəməsin. Yəhya Əliyevin bu təklifi yekdilliklə bəyənilmiş və tez bir zamanda rayonlarda fəhlə-gənclər kursları fəaliyyətə başlamışdı. Komissarlıq tərəfindən Qarabağ zonasında belə kursların yaradılması məhz Yəhya müəllimə həvalə olunmuşdu. Az müddət ərzində onun rəhbərliyi və təşkilatçılığı ilə Şuşada təhsil müddəti bir il olan fəhlə-gənclər kursları açılmışdı və bu kurslara təkcə şəhərdən yox, ətraf kəndlərdən də uşaqlar qəbul edilirdi. Təhsillərini başa vuran gənclər öz kəndlərinə qayıdıb, məktəb açır, həmkəndlilərinin balalarının təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olurdular. Yeri gəlmişkən, qeyd eləyək ki, belə məktəblər respublikada birinci olaraq Şuşada və onun kəndlərində açılmışdı. Məhz bu fədakar işinə görə maarif komissarlığı Yəhya müəllimə dəfələrlə təşəkkür elan etmiş və təşkilatçılıq bacarığını nəzərə alınıb ona Ağdam, Bərdə və Tərtər rayonlarında da belə kurslar açmağı tapşırmışdı. Bu cəfakeş müəllimin gərgin əməyi sayəsində həmin rayonların bəzi kəndlərində də məktəblər açılmışdı...

Yəhya müəllim aldığı təhsillər kifayətlənməyib, Şuşa seminariyasına daxil oldu və 1927-ci ildə oranı bitirərək şəhər məktəbində pedaqoji fəaliyyətə başladı. Burda Səttar Əsədov, Validə Tutayuq, Zakir Bağırov, Əşrəf Abbasov, Paşa Rüstəmov, Lətif İmanov, Qamboy Məmmədov, Süleyman Ələsgərov, Bəylər Məmmədov kimi gələcəyin görkəmli şəxsiyyətlərinə dərs dedi. Öz sevimli müəllimləri ilə öyünən, fəxr edən istəkli şagirdləri də heç vaxt onun əməyini unutmur, sonralar daim əlaqə saxlayaraq həmişə ona hörmətlə yanaşırdılar. Mirzə Yəhya müəllim də öz növbəsində, öz yetirmələrindən fəxarət duyur, onların uğurlarından xəbər tutanda ürəyi dağa dönürdü.

Otuzuncu illər Yəhya Əliyevin həyatına unudulmaz səhifələr yazdı. Həmin dövrdə o, Azərbaycan Dövlət Universitetinin dil və ədəbiyyat fakültəsini qiyabi yolla bitirdi. Universitet həyatı, qaynar tələbəlik illəri gənc müəllimin dünyagörüşünü daha da formalaşdırdı, pedaqoji təfəkkürünü daha da dərinləşdirdi.

1941-ci ildə başlayan müharibə Yəhya Əliyevi doğma kollektivindən ayırdı. Vətənpərvər müəllim könüllü olaraq cəbhəyə yollandı. İki ilə yaxın əlində silah səngərlərdə yatdı, alman faşistlərinə qarşı vuruşdu. Ukraynanın Dnepropetrovsk şəhəri uğrunda gedən döyüşlərdə ağır yaralandı. Uzunmüddətli müalicədən sonra Vətənə döndü, doğma məktəbində işləməyə başladı. İstedadlı pedaqoq müəllimliklə yanaşı, həm də rayonda çıxan "Kolxoz bayrağı" qəzetində ədəbiyyat şöbəsinə rəhbərlik edir, "Yəhya Mehman" ədəbi təxəllüsü ilə şeirlər yazırdı. Əfsuslar olsun ki, onun çap olunmamış şeir dəftəri məlum səbəblər üzündən Şuşada qalmış, yalnız bir neçə şeiri bizə gəlib-çatmışdır.

Yəhya müəllim Qarabağın tarixini çox dərindən və mükəmməl bilirdi. Amma bəzən onu narahat edən anlar da olurdu. "Gövhər ağa məscidi"ndən ərzaq anbarı kimi istifadə edilməsi ilə heç cür barışa bilmirdi. Bu barədə əlaqədar təşkilatlara müraciət etmişdi, lakin bu məsələ öz müsbət həllini tapa bilməmişdi. Yəhya müəllim prinsipiallıq göstərib, Bakıya gedərək bu "Allah evi"nin, heç olmasa, muzey kimi fəaliyyət göstərməsinə nail olmuşdu və çox çəkmədən məscid öz qapılarını tamaşaçılarının üzünə muzey kimi açmışdı. Arzusunun yerinə yetməsindən ruhlanan qocaman müəllim əl-qolunu çırmalayıb, bu mədəniyyət ocağının təşkilində və eksponat toplanmasında fəal iştirak eləmiş, şəxsən özünə məxsus əllidən artıq tarixi əşyanı təmənnasız olaraq muzeyə bağışlamışdı.

Şuşanın ictimai həyatının ən fəal iştirakçılarından olan Yəhya müəllim şəhər səkkizillik məktəbinin valideynlər komitəsinin və 2 nömrəli yoldaşlıq məhkəməsinin, rayon ağsaqqallar şurasının üzvü və sonralar sədri kimi bir çox tədbirlərin həyata keçirilməsində və bəzi mürəkkəb problemlərin həll edilməsində həmişə öndə gedirdi. Eyni zamanda o, şəhərdəki tarixi abidələrin qorunmasını özünə borc bilir və onların nadan adamlar tərəfindən dağıdılmasının qarşısını hər vasitə ilə almağa çalışırdı...

Yəhya müəllim onunla görüşdüyüm həmin o həştad dördüncü ilin bahar ətirli bir yaz günü əbədiyyətə qovuşdu. Özünə Cıdır düzünü əbədi məskən seçdi. Baş daşına isə müəllifi olduğu və sağlığında tez-tez səsləndirdiyi aşağıdakı mənalı və düşündürücü kəlamlar həkk olundu: "İnsan ömrü iki yoxluq arasında bir varlıqdır. Bu varlığı - ömrü namusla, qeyrətlə, zəhmətlə, Vətəni sevməklə başa vurmaq lazımdır".

Vasif QULİYEV

525-ci qəzet .- 2024.-1 avqust.(№135).- S.12;13.