Ədəbiyyatın təsir dairəsi: fərdi düşüncədən ictimai şüura

(Əvvəli ötən sayımızda)

Nəsimi bir dərviş və hurifiliyin ən güclü rəhbərlərindən biri kimi ömrü boyu haqsızlığa qarşı mübarizə apardı. Gəzdi, dolaşdı, insanları mübarizəyə səslədi. Amma dünyada haqq-ədalət üçün mübarizə aparmaq çətindir, bəlkə, ən çətin işdir. Çünki qurbanlar tələb edir. Ucunda hətta diri-diri soyulmaq da var. Nəsimi də haqq-ədalət yolunun qurbanı oldu, təqib edildi, diri-diri soyuldu. Amma Nəsimi şəxsiyyətini və onun dünyanın təlatümlərinə sinə gərərək hələ də yaşayan və sonsuzadək var olacaq söz və fikir dünyasına qəsd etmək mümkün olmadı. Şair demişkən: "Günəşi örtsə də qara buludlar, yenə Günəş adlı bir həqiqət var"... Beləcə, qarşımızda böyük Nəsimi portreti dayanır. Bu portretdə onun boyu, rəngi, üz cizgiləri olmasa da (heç, bəlkə də, bu, bizə lazım da deyil), onun bütöv şəxsiyyəti, əyilməzliyi, cəsarəti, haqsızlığa qarşı duruşu əks olunmuşdur... Qarşımızda daha bir portret də var. Budəfəki portretimizdə isə insanlığın xilasında sevgi gücünə inanan bir şəxsiyyət dayanır.

İNSANLIĞI SEVGİ XİLAS EDƏCƏK

Biz ədəbiyyatın böyük mahiyyətindən danışdıq. Danışmağa da davam edəcəyik. Çünki ədəbiyyatdan bəhs ediriksə, gərək onun şanına layiq, həm də haqqını verərək danışaq. Amma unutmaq olmaz ki, ədəbiyyat böyük ictimai mətləblərin "müalicəsini" araşdırmağın və yolunu göstərməyin yanında, həmçinin ruhu islah etmək ideyası ilə insana sevgi-məhəbbət hissləri də aşılayır. "İnsanlığın xilası sevgidədir" anlayışına sadiq qalaraq (həm də inanaraq) bu dəfə sevgi-məhəbbət dedikdə ağla ilk gələn söz ustadı Füzulidən bəhs edəcəyik. Ədəbiyyatın böyük ideallar daşıyıcısı missiyasına ara verib ruhun müalicəsindən, onun əsas dərmanı olan sevgidən və "Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var, Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var" deyən Füzulidən söz açmaq bu anda yerinə düşəcək.

Dünya söz tarixinin nəhənglərindən olan Məhəmməd Süleyman oğlu Füzuli (1494-1556) nəinki yaradıcılıq istiqaməti, həmçinin həyat tərzi və fəlsəfəsi ilə də insanlığa örnək şəxsiyyət ola bilib. Dərin və çoxistiqamətli Füzuli yaradıcılığından danışmazdan əvvəl, onu deyək ki, bu söz sərrafı həyatını sadə, dəbdəbədən uzaq və var-dövlətin qulu olmadan yaşayaraq başa vurub. Bu gün zənginlik hərisliyinin, var-dövlət aludəçiliyinin tüğyan etdiyi bir dövrdə geriyə dönüb Füzuli həyatına nəzər saldıqda bu aza qane olan könlü tox insanın həyat fəlsəfəsinin bizə çox şeylər anlatdığını görürük. İnsanlığı uçuruma aparan pul hərisliyi, sahibi-mənsəblik istəyi dünyamıza (müştərək evimizə) hansı bədbəxtliklər gətirdiyi göz qabağındadır. "Hər şey mənimdir, özgəyə heç nə qoymaram" anlayışı Füzuli həyatına baxdığımızda puç və viran olur. Dahi söz ustadı var-dövlətdən, dünyanın dırnaq içərisində gözəlliyindən imtina edərək sürdürdüyü həyatı da bu mənada yaradıcılığı kimi bizlərə çox sirri-gizlidən xəbər verir. Bu qədər böyük istedad sahibi saraylarda, zənginlik içərisində yaşaya bilməzdimi?! Yox, o, belə həyatı istəmədi və Sultan Süleyman Qanuninin ona təyin etdiyi 9 axça təqaüdlə ömrünü başa vurdu (bu təqaüdü də heç əməlli-başlı ala bilməmişdi)... Füzulinin 60 illik həyat tərzi də əsərləri kimi öyrənilməli...

İnsan övladı hər bir məsələdə mərkəzə özünü yerləşdirdikcə, özündən başqasını görmədikcə (eqoizm) dünyamız daha da pisləşəcək, qanlı qırğınlar, müharibələr meydanına çevriləcək. Eqoizm xəstəliyindən uzaqlaşıb insanları sevə bilsək, ən azından onları anlamağa çalışsaq, daha xoşbəxt bir dünyada yaşayarıq. Başqa bir deyişlə, bu gün dünyada xeyir üçün çalışan qüvvələrin "Humanizm" çağırışları mənbəyini sevgi dəryasından götürür. Bax Füzulinin nəhəng yaradıcılığı bizə bu mətləbləri öyrətməyə çalışıb.

Eşq-məhəbbət şairi olan Füzuli yaradıcılığındakı bu ülvi hiss iki insanın bir-birinə olan məhəbbəti ilə çərçivələnmir. Heç Füzuli deyəndə ağla gələn "Leyli və Məcnun" poemasının ana xəttini də, əslində, bu qayə təşkil etmir. Həmin əsərdə insanların sevgisinə maneçilik törədən adət-ənənə, köhnə baxışlar və məhdud görüşlər tənqid olunur. "Leyli və Məcnun" əsəri ilə dahi söz sərrafı insanlığı kölə halına salan, mütiləşdirən hər şeyi tənqid edərək, azadlığı, bu azadlığın əsas göstəricisi olan sevgini, məhəbbəti ön plana çıxarmaq istəyib. Yəni "Leyli və Məcnun"la Füzuli bizə göstərir ki, insan hisslərini, düşüncələrini azad şəkildə ifadə edə bilmirsə, orda sevgi yoxdur, sevgi yoxdursa, cəmiyyət də viran olacaq (necə ki Leyli və Məcnunun ata-anasının həyatları viran oldu).

"Leyli və Məcnun poemasında geniş şəkildə işlənmiş sevgi-məhəbbət motivi Füzulinin türkcə divanının da əsas mayasını və qayəsini təşkil edir. "Eşq aşiqlər üçün hidayət yolunu işıqlandırır" deyən Mövlana (böyüyümüz) Füzulinin fikrincə, həqiqət yolunun yolçusu eşqə iqtida etməlidir. Eşqə iqtida edən şəxs isə nicat tapacaqdır. Dahi sənətkarın bir qəzəlini nəsrləşdirməklə nəzər salaq: Həqiqət yolunun yolçusu məqsədinə nail olmaq istəyirsə, gedəcəyi yolda ancaq eşqi rəhbər tutmalıdır. Çünki o yolu işıqlandıran da, o yolda yol göstərən də yalnız eşq nurudur. Ariflərin nəzərində aşiqi (oxu: insanı) ağıl yox, eşq idarə edər. Eşq elə bir kamil, tamamlanmış, yetkinləşmiş nəşədir ki, elə bir təsiredici qüvvədir ki, meydə hərarət göstəricisi, neydə isə sədanın təsiri həmişə və yalnız ondadır. Vəhdət vadisi həqiqətdə, əslində, eşq məqamıdır. O səhrada sultanla gəda şəxslənməz (varlı ilə yoxsul fərqlənməz, hamı birdir). Birlik tənhalığının sirrinə məhrəm olanlar aşiqi məşuqdan, məşuqu aşiqdən ayıra bilməzlər.

Füzulinin insanlığı xilasa çatdıra biləcək, onun qurtuluşunun əsas vasitəsi olan eşq-məhəbbət anlayışına həsr etdiyi irili-xırdalı onlarla əsəri var. Biz bu yazımızda onlardan cüzi şəkildə nümunə gətirdik. Ümumiyyətlə, Füzuli yaradıcılığını biz bəsirət gözü ilə görməyə çalışsaq, onda məqsədimizə (Füzuli də öz məqsədinə) çatmış olarıq. Çünki dünyaya sevgi hisslərini aşılayan Füzuli qurtuluşu da onda görüb. Dahi sənətkarın qənaəti də bu mənada tamamilə doğrudur. Kim içərisində sevgi, eşq-məhəbbət anlayışının olmadığı bir gözəllik, yaxşı nəsnə göstərə bilər?! Elə bir anlayış varmı ki, orda sevgi olmasın, amma müsbət məqamları özündə ehtiva etsin?! Cavab, xeyr!.. Biz təkcə Füzulini yox, bütün ədəbiyyatı bəsirət gözü ilə oxumalıyıq. Söz sərrafları da bizdən bunu gözləyiblər. Belə olan halda, kim bilir, nə qədər sirli mətləblərdən agah olacağıq. Görmədiyimiz, duymadığımız neçə-neçə qapılar üzümüzə açılacaq.

Biz, beləliklə, eşqin, məhəbbətin "Vətəni" olan Füzuli yaradıcılığına bir nəbzə də olsa, nəzər saldıq. Amma qurtuluşu arayan insanlar bu böyük söz sərrafını sətirbəsətir oxumalı, mütaliə etməli... Füzuliylə sağollaşıb yol almağa başlayırıq. Bu dəfə qurtuluşu başqa "Vətəndə" axtaran maarfçilərdən danışacağıq. O maarifçilər ki, xalqı qəflət yuxusundan oyatmaq, onu bütün şər işlərə qarşı ayıq salmaq üçün elmi-biliyi təbliğ edirlər. Bu haqda növbəti yazımızda...

HƏR CÜR ŞƏRƏ QARŞI MÜBARİZƏ

Ədəbiyyatın ayrı-ayrı səhifələrini nəzərdən keçirəndə, söz sənətkarlarını mütaliə etdikcə, onların geniş yaradıcılığını oxuduqca bir şey aydın olur: Elmlərin şahı adlandırdığımız ədəbiyyatın bir amalı var, hər cür şərə qarşı mübarizə etmək, insanlığı aydınlığa çıxarmaq. Müəllifindən, dövründən, janr və mövzusundan asılı olmayaraq, hər bir bədii nümunəninin mayasında, əslində, bu sadaladıqlarım dayanır. Bunu ötən yazılarımızdaca görmək mümkün idi... Beləliklə, dövrün hökmdarlarını, əyan-əşrəflərini ədalətli olmağa çağıran Nizami, insana böyüklüyünü anlatmağa səy göstərən Nəsimi və bəşəriyyətin xilasını sevgidə görən Füzuli dünyasından yol alırıq XIX əsrə...

Dünyanın binəsi qoyulandan şər, cəhalət daim var olmuş, amma bu XIX əsrdə özünü daha güclü şəkildə büruzə verməyə başlamışdı (ən azından Azərbaycanda bu belə idi). Yeni dünya düzəninin təməllərinin atıldığı, İngiltərənin sənaye inqilabi ilə (elmin gücü ilə) dünyada söz sahibi olmağa başladığı bir dövrün astanasında idik. Elmin, texnikanın inkişafına nail olan xalqlar, xüsusilə də Avropa xalqları sürətli dirçəliş və tərəqqi dövrünə qədəm qoymuşdu. Dünyanın bir tərəfində bunlar yaşanarkən, Azərbaycan da daxil olmaqla, digər tərəfində isə cəhalət və gerilik mövcud idi. Xalqın ağır həyat tərzi, müstəmləkə zülmü, əsarət, gerilik, cəhalət həyatın özü olan ədəbiyyatı narahat etməyə bilməzdi. Söz sənətkarları da xalqımızın bu ağır həyatına və yaşayış tərzinə biganə qalmadılar. Dövrün qabaqcıl ziyalıları bütün bu xəstəliklərin dərmanını axtarırdılar. Nəhayət, dərman tapılmışdı: Xalqın dərdinin dərmanın yolu Maarifçilikdən keçirdi. Yalnız maariflənmə xalqı cəhalət və gerilik məngənəsində sıxılmaqdan qurtara bilərdi. Bunun üçünsə dövrün ziyalı təbəqəsi maarifçilik hərəkatına start vermişdi.

Güclü bir ədəbiyyat bir xalqı bütünlüklə hərəkətə gətirə bilər. Cəhalət girdabına tuş gəlmiş, milli şüurunu itirmiş, hətta özünü tanımamaq xəstəliyinə düçar olmuş və əsarətinə etiraz etməyən xalqımız XIX əsrdə ədəbiyyatın böyük təkanı ilə hər cür şərə qarşı mübarizəyə başladı. Amma böyük çətinliklərlə qarşılaşan, daşlı-hamarlı yolda ədəbiyyat heç də öz məqsədinə asanlıqla nail ola bilmirdi. Çünki cəhalət qarşısında bütün "silahlar" çarəsizdi. Onun müalicəsini heç də asanlıqla davam etdirmək olmur. Bununla belə ədəbiyyat cəhalət qarşısında geri çəkilmirdi. Ona görə ki söz sənəti hər bir çətinliyin öhdəsində gəlmək iqtidarına malikdi...

XIX əsr maarifçilik ədəbiyyatının böyük güc və fəaliyyətinə toxunmazdan əvvəl həmin dövrdə ölkəmizdəki ictimai-siyasi vəziyyətə nəzər salmaq lazım gəlir. Belə olan halda biz həmin dövrkü ədəbiyyatın əhəmiyyətinə vara bilərik. Qeyd edilən yüzillikdə Azərbaycanda vahid dövlət mövcud deyildi və ölkəmiz müxtəlif xanlıqlara (ayrı-ayrı dövlətlərə) parçalanmışdı. Daha pisi isə qədim torpaqlarımız yadelli işğalçıların tapdağı altına düşmüşdü. Belə ki, ölkənin cənubu İranın, şimalı isə Çar Rusiyasının nəzarətinə keçmişdi. Cəhalət məngənəsi xalqı bu ağır vəziyyətə qarşı mübarizə aparmağa imkan vermirdi. Xalqa düşdüyü bu ağır vəziyyəti anlatmağa, onu milli oyanışa və nəticədə xoşbəxtliyə doğru istiqamətləndirməyə təşviq edən bir vasitəyə ehtiyac vardı. Bu isə elmlərin şahı ədəbiyyat idi. Beləliklə, söz sənəti xalqı bütün bu ağır vəziyyətə qarşı hərəkata səsləyirdi. Dövrün böyük ziyalı təbəqəsi söz sənətindən bir neçə istiqamətdə faydalanmaqla xalqı mübarizəyə ruhlandırdı.

(Ardı var)

Anar QASIMOV

Naxçıvan

525-ci qəzet .- 2024.-2 avqust.(№136).- S.15.