Ədəbiyyatın təsir dairəsi: fərdi düşüncədən ictimai şüura

(Əvvəli ötən sayımızda)

Abbasqulu ağa Bakıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mirzə Şəfi Vazeh, Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Fətəli Axundzadə kimi XIX yüzillik nəhənglərinin lokomotivliyi ilə xalq milli oyanış yoluna qədəm qoya bildi. Maarifçilik hərəkatının əsas nümayəndələri hesab edilən bu söz sənətkarlarının yaradıcılıq amalı və ideya istiqaməti əzilən kütlənin, xüsusilə də kəndlinin mənafeyinin müdafiəsinə yönəlmişdi. Bu hərəkatın nümayəndələrinin mühüm amallarından biri də savadsız kütləni maarifləndirmək yolu ilə hüquqlarını onlara anlatmaq idi. Bu mənada çox sayda bədii əsərlər meydana çıxırdı. Məsələn, Axundzadənin "Kəmalüddövlə məktubları" haqqında "Cəhalət və geriliyə qarşı mübarizədə bir ordudan ziyada iş gördü" bənzətməsi işlədilirdi.

Xalqı milli oyanış yoluna yönləndirən ədəbiyyat yalnız bədii əsərlərin yazılması istiqamətində çalışmırdı. Xalqa çatmaq, sadə insanlara, "aşağı" təbəqələrə yol tapmaq da söz sənətinin əsas amallarından idi. Axı dövrün ideoloqları adlandıra biləcəyimiz maarifçilər yazdıqları əsərlərindəki ideyanı bütün kütləyə çatdırmaq istəyirdilər. Bunun üçün 1873-cü ildə ədəbiyyatın böyük dəstəyi ilə milli teatr meydana çıxdı. Milli dramaturgiyamızın əsasının qoyulması ilə milli teatra yol açılmış və beləliklə, tarix boyu kütlələri maarifləndirən teatr Azərbaycana yalnız XIX əsrin ikinci yarısında gəlib çıxa bilmişdi. Milli teatrın ölkəmizdə fəaliyyətə başlaması geniş xalq kütlələrinin oyanışı yolunda nəhəng addım idi. Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov kimi qabaqcıl maarifçi ziyalıların gərgin fəaliyyəti xalqımızı bu böyük teatr məktəbinə qovuşdura bilmişdi. İndi maarifçi ziyalılarımız xalqa daha asan çata bilirdilər. Amma bu bəs etmirdi. Yeni vasitələrə ehtiyac vardı. Nəhayət, dünyanın eradan əvvəl 59-cu ildə Qədim Romada tanıdığı qəzet 1875-ci ildə Azərbaycan həyatına daxil oldu.

1875-ci ilin 22 iyulunda fəaliyyətə başlayan "Əkinçi" qəzeti Azərbaycanda maarifçilik hərəkatının geniş vüsət almasında və hər kəsə çatmasında müstəsna rol oynadı. Həsən bəy Zərdabinin redaktorluğu ilə nəşr olunan bu mətbu orqan həmin dövrdə bir çox maarifçi ziyalıları öz ətrafında birləşdirə bildi.

Ədəbiyyat tariximizin xüsusi bir mərhələsini təşkil edən XIX əsr maarifçilik hərəkatı dövrü ədəbiyyatın böyüklüyünü bir daha ortaya qoymuş oldu. Beləliklə, biz bu və ya digər əsərləri yalnız bədii əsər kimi oxumasaq, onun nə qədər böyük amallara xidmət etdiyini, nə qədər misilsiz ideyalar daşıdığını görə bilərik. XIX əsr maarifçilik ədəbiyyatı bu baxımdan Azərbaycan ədəbiyyatının ən çox araşdırılmalı və üzərində dayanmalı olduğu bir ədəbi yaradıcılıqları özündə ehtiva edir. Onu da qeyd edək ki, bu dövrdə bütün vasitələrdən istifadə etməklə xalqı milli oyanışa səsləyən və onu cəhalət girdabından qurtarmaq istəyən söz sənəti istəyinə qarşıdakı illərdə nail ola bilir. Nəticədə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan milli müstəqilliyini əldə etdi. Elə bir müstəqillik ki, Müsəlman Şərqində ilk demokratik, dünyəvi dövlət modelidir, hüququn üstünlüyü bu dövlətdə əsasdır. Qadınlara ilk dəfə səs vermək hüququ tanınmışdır. Bütün bu qazancların kökündə söz sənəti olan ədəbiyyatın və onun XIX yüzillikdə yaratdığı maarifçi ədəbiyyatın rolu böyük və danılmazdı.

XIX əsr ədəbiyyatından, onun yaratdığı maarifçilik hərəkatından deyəcəklərimizi bitirməmişik. Bu dövrə qədəm qoyarkan, onun qonağı olarkən böyük maarifçi xadim Mirzə Fətəli Axundzadənin üzərindən keçmək doğru olmazdı. Bu dəfə onun "Aldanmış kəvakib" əsərinə nəzər salacağıq. Biz bu əsəri hələ kəşf edilməmiş mücəvhər, yerin altında qalmış və üzə çıxmağı gözləyən böyük xəzinə hesab edirik.

ALDANMIŞ DÜŞÜNCƏLƏR TABLOSU

Povest həcmcə hekayədən böyük, romandan isə kiçik olan epik janrdır. Dünyada bu janrın ən mükəmməl nümunələri içərisində Ernest Heminqueyin "Qoca və dəniz"i, Qabriel Qarsiya Markesin "Polkovnikə məktub yoxdur"u və Çingiz Aytmatovun "Dəniz kənarı ilə qaçan alabaş"ı xüsusi yer tutur. Bu üç povesti mütaliə etmiş birisi kimi onu əminliklə deyə bilərəm ki, ədəbiyyatımızın bu janrda yazılmış ilk nümunəsi "Aldanmış kəvakib" özündə ehtiva etdiyi məqamları ilə bu üç povestdən daha güclü ədəbi nümunədir. Bunu bir azərbaycanlı kimi yox, ədəbiyyatsevər və çoxlu mütaliə edən birisi olaraq söyləmək istərdim...

Xalq (cəmiyyət), hətta kütlə böyük qüvvədir. Ona görə də xalqa (cəmiyyətə), hətta kütləyə rəğmən hər hansı bir uğurlu addım atmaq mümkün deyil. Başqa bir deyişlə, inkişaf etmiş bir cəmiyyət qurmaq, ədaləti bərqərar etmək və insanların qanunlara, demokratik dəyərlərə tabe şəkildə yaşayışını təmin etmək üçün, ilk növbədə, onların düşüncə tərzini, həyata baxışını da dəyişmək və həyata keçirilən dəyişikliklərə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Böyük ədəbi xadim Mirzə Fətəli Axundzadənin "Aldanmış kəvakib" povestinin ideyasında sadə oxucu üçün gizli qalan tərəf də məhz bu söylədiklərimi ehtiva edir... Deyirlər, insanın üç gözü var. Bunlardan ikisi bizim bildiyimiz gözlərdir ki, insanlar onların vasitəsiylə zahiri nəsnələri görmək və müşahidə etmək imkanına malikdirlər. Bir də iki gözün bir az yuxarısında, alnın tən ortasında bir göz də var ki, ona bəsirət gözü deyirlər və o göz görünmədiyi kimi, həm də görünməyənləri görməkdən ötrüdür. Mükəmməl ədəbi əsərlərdə də belə bir hal-qəziyyə mövcuddur ki, bu sıraya daxil olan bədii nümunələrdə iki ideya əks olunur və onlardan biri zahiri şəkildə işlənir, digəri də bəsirət gözü ilə görülə bilən, ağlın gücü ilə dərk edilən ideya hesab olunur...

1857-ci ildə qələmə alınan "Aldanmış kəvakib" povestinin bəsirət (ağıl) gözü ilə görülə bilən ideyasından danışmazdan əvvəl, onun zahirdə işlənən mövzusu və oxucuya çatdırılan ideyasına da toxunmaq yerinə düşər. Əsərdə Səfəvi hökmdarı Şah Abbasın hakimiyyəti illərində baş verən hadisələr və onun ortaya çıxardığı nəticələr əks olunur. Belə ki, ölkəni zalımlıqla və yarıtmazlıqla idarə edən Şah Abbasın yarıtmaz fəaliyyəti nəticəsində xalqın var-yoxu talanıb, hər yer xarabalığa çevrilib. Yüksək miqdardakı vergilər, günbəgün artan zülm, haqsızlıq və ədalətsizlik insanlara olmazın çiləsini çəkdirir. Xalq gələcəkdən ümidini kəsib. Şah Abbas kimi onun əyan-əşrəfi də zalım və işbilməzdirlər. Şahın vəziri, sərdarı (ordu başçısı), xəzinədarı, mollabaşısı (dövlətin din işləri üzrə cavabdeh şəxsi) yarıtmazdırlar. Onlar yarıtmaz olduqları kimi, daxildə bir-birləri ilə çəkişmə içərisindədirlər... Yazıçı bu çəkişməni təsvir etməklə həm də onu göstərir ki, dövlətin inkişafı, əhalinin rifah halının yüksəldilməsi üçün vəzifədaşların bir-birləri ilə qarşılıqlı əlaqə içində fəaliyyət göstərmələri vacibdir... Şah Abbasın və əyan-əşrəfinin bu zülmü və yarıtmaz fəaliyyətləri xalqı narahat etmir. Sadəcə üç-beş nəfər şah və digər idarəçilərin zalımlıqlarına və ədalətsizliklərinə qarşı öz etirazlarını bildirir. Əsərin davamında Yusuf Sərrac adlı ədalətli, xalqını sevən bir insan hakimiyyətə gəlir. Ölkəni ədalətlə və qanunun üstünlüyü prinspi ilə idarə etməyə başlayan Yusif şah insanların xoşbəxt və firavan yaşayışı üçün bir-birinin ardınca islahatlar həyata keçirir. O, ilk növbədə, nadan və yaltaq məmurları saraydan uzaqlaşdırır, dövlət üçün lazımsız olan mənsəbləri ləğv edir, vilayət hakimlərinə xalqa ədalətli davranmağı tapşırır. Ölkədə xalqın mənafeyinə uyğun vergi sisteminin tətbiq edilməsi, şəhər və kəndlərin, yolların abadlaşdırılması, eləcə də susuz yerlər su çəkilməsi, məktəblərin, xəstəxanaların tikilməsi və sair də Yusif şahın islahatlarına daxil olan məsələlərdən idi. Amma xalq bu islahatlara hazır deyildi. Şah Abbasın qəddarlığına adət etmiş avam xalq, Yusif şahın bu mütərəqqi addımlarını dərk etməkdən uzaqdı. Bu anda bizim "bəsirət gözü ilə görmək mümkündür" dediyimiz ikinci (zahirdə görünməyən) süjet xətti ortaya çıxır. Deməli, mütərəqqi ideyaları həyata keçirmək üçün, cəmiyyətin inkişafına nail olmaqdan ötəri xalqın da, kütlənin də buna hazır olması vacibdir. Xalq yüksək uzaqgörənliyi ilə onun üçün xeyirli olanı dərk etməlidir. Gələcəyini, müqəddəratını özü təyin etmək qabiliyyətində olmalıdır. Bunun üçünsə o, gərək hər şeyin, prosesləri dərk etmək iqtidarında olsun. Belə olan halda xalq əsl qurtuluşa vara bilər. Əgər xalq aldanarsa, aldanmış düşüncəsi də ona mane olacaq, gələcəyini qaranlığa doğru istiqamətləndirəcək...

Beləliklə, böyük bir maarifçi şəxsiyyət kimi Axundzadə "Aldanmış kəvakib" əsərində bu ideyanı bizə çatdırmışdı: Xalq islahata hazır olmalıdır. Xalq hazır olduqdan sonra nələrəsə qadir olmaq mümkündür. Bütün bu dediklərimizə bəsirət (ağıl) gözü ilə baxdıqda, yazılanları bir-bir ələkdən keçirdikdə görə bilirik... Ədəbiyyat nə qədər böyük vasitə və mexanizmdir. Həyatı, onun enişini, yoxuşunu bizə ondan daha yaxşı anladan nə var?! Ədəbi əsərlər bizə bu kimi sirli, sehrli mətləblərdən xəbər verir. Söz sənətini oxuduqca, kim, bilir, onun daha hansı möcüzələri ilə qarşılaşacağıq... Beləliklə, Mirzə Fətəli Axundzadə "dünyasından" ayrılıb tarix boyu bizə haqq-ədalət yolunda bələdçilik edən, yaxşını, pisi bizə anladan aşıq yaradıcılığı dünyasına üz tuturuq.

HƏYAT AYNASI, DOĞRULUQ BƏLƏDÇİSİ

Biz bəzən yanılaraq keçmişi bu günün nöqteyi-nəzəri ilə, hazırkı şəraiti əsas götürərək qiymətləndiririk. Bu, tamamilə yanlış olan yanaşma tərzidir. Çünki hər bir hadisəni, prosesi öz tarixi şəraiti və mövcud olduğu zamanla birlikdə qiymətləndirmək doğru və ədalətli olar. Bu yanaşma tərzi ədəbiyyatla da bilavasitə bağlıdır. Şair və yazıçıların, hər hansı bir ədəbi istiqamətin qiymətləndirilməsi zamanı da bu qanunauyğunluğa riayət etmək yaxşı olar... Düşünün ki, internetin olmadığı bir zamanda yaşayırsınız, bir neçə saniyə içərisində istənilən məlumatı əldə etməkdən məhrumsunuz. Bundan başqa, telefon, televizor da mövcud deyil. Yəni bu gün məlumat, informasiya əldə etdiyimiz əsas vasitələrin olmadığı bir zaman kəsimində ömür sürürsünüz. Məktəblər də, təhsil müəssisələri də indiki kimi hər yerdə yoxdur. Qəzetlər nəşr olunmur, minlərlə nüsxəli ədəbiyyatların olduğu kitabxanalara rast gəlinmir (tək-tük istisnaları çıxmaq şərti ilə). Əhalinin çox az faizi təhsil ala bilir. Onda belə bir sual doğur insan beynində: Bəs insanların digər kəsimləri necə olacaq?! Onlar bilik və bacarığı, dünyanın yaxşı və pis tərəflərini, xeyir və şəri necə öyrənəcəklər?!. Başqa bir yoldan davam edək. Əsl elm, əslində, bu gün bizim öyrəndiyimiz elm deyil, əsl elm həyatı öyrədəndir, bizə yaxşı və pisi anladandır. "Biz nə üçün yaşayırıq?!", "Yaşamaq amalımız və məqsədimiz nədən ibarət olmalıdır?!" kimi suallar da elmin əsas obyekti olmalı deyilmi?!Buna görə də gərək ədəbiyyatın ən böyük qollarından olan və bizə qeyd etdiyimiz sualların cavabını anladan aşıq yaradıcılığından da ətraflı danışaq.

(Ardı var)

Anar QASIMOV

Naxçıvan

525-ci qəzet .- 2024.-3 avqust.(№137).- S.23.