MİLLƏTİN ORKESTRƏ DÖNƏ BİLDİYİ BƏXTİYAR ÇAĞLAR

Bu, bir ilk idi. Yalnız Güney Azərbaycanda deyil, bütövlükdə İranda o günəcən filarmoniya olmamışdı. Yalnız bir sənət ocağının yox, əslində böyük ənənənin təməli qoyulurdu.

Və tale də elə gətirdi ki, ayrı-ayrı vaxtlarda milli tariximizin əlamətdar səhifələrindən olan bu yolbaşlamada müstəsna xidmətləri olan insanların bilavasitə özü ilə, obiri yandan da həmin günlərin canlı şahidləri ilə dönə-dönə söhbətlərim oldu. Bəzilərinin də yazıları, gündəlikləri qaibanə həmsöhbətimə çevrilərək məni o musiqiylə, sevinclə, sabahlara sonsuz ümid və inamla daşan o əziz günlərə apardı. Amma həm də ötən günləri xatırladıqca təəssüflənirəm ki, niyə vaxtında bu haqda Cahangir Cahangirova, Hacı Xanməmmədova daha çox suallar verib daha çox cavablar almağa çalışmamışam. 1970-ci illərin sonları, 1980-ci illərin əvvəllərində dövlət radiosunda Cənub mövzusunda geniş danışmaq, mətbuatda bu barədə həcmli yazılar dərc etmək məsləhət deyildi. Cənub mövzusu qapalı deyildi, ancaq onu ürəyin istəyəni axıracan sərbəst yazmaq, xüsusən də bu barədə radioda, televiziyada təfərrüatlı danışmaq qədər də açıq saymaq olmazdı. Güneylə bağlı həsrətli şeirlər də yazılırdı, Araz da qarğanırdı, ancaq Milli Hökumət dönəmi ilə bağlı bir məqalə yazıb dərc etdirmək istəsəydin, sovet senzurasının - Mətbuatda Dövlət Sirlərini Mühafizə edən İdarənin qayçısı əlində hazır idi. 41 il əvvəl Azərbaycan radiosunda gedən "Axşam görüşləri" verilişində bəstəkar Hacı Xanməmmədovla müsahibəmizin xeyli hissəsi elə o qayçının güdazına gedərək artıq efirə gedəsi verilişdən kəsilmişdi.

Təbriz Filarmoniyası söhbətisə yalnız sırf musiqi məsələsi deyil, həm də həssas siyasət hadisəsidir, millət quruculuğu ilə birbaşa bağlı mətləbdir.

...Təbriz Filarmoniyası üçün Səttarxan xiyabanındakı Firdovsi mədrəsəsini ayırmışdılar. Əli Tudə xatırlayırdı ki, bu mədrəsə bir tarixi bina idi. Çox gözəl görünüşü vardı.

Ancaq qapını açıb içəri girincə mütəəssir olmuşdu - hər şey sınıq-salxaq, köhnəlmiş, uçuq-sökük. Binanın çox ciddi təmirə ehtiyacı vardı. Ancaq iş təmirlə bitən deyildi. Təmirdən sonra bu binanın içərisini də doldurmaq lazımdı. Filarmoniyada orkestr, rəqs ansamblı olmalı idi. Onlara geyim-kecim, musiqi alətləri, digər ləvazimat alınmalıydı.

Və bu cavan oğlan artıq düşüncələrində bir neçə ay sonra xalqın qarşısına çıxacaq filarmoniyanı qururdu.

Soraq-soraqla əvvəlcə Təbrizin adam yarıdan, sözündə bütöv, yaxşı da iş bacaran ustalarını axtarıb tapır. Onlarla təmirin nə vaxta yekunlaşdırılması müddətini danışır.

Qərara alınmışdı ki, filarmoniyanın 200 işçisi olsun. Ancaq əvvəlcə gərək büdcəni Milli Məclis təsdiq edəydi ki, işə adam götürə, məvacib verə biləydilər. Maarif Nazirliyi nəzdində yaradılan filarmoniyanın hələ kağızda adı vardı, əldə-ovucdasa vəsait yerli-dibli yoxdu. Demişdilər ki, büdcə təsdiqlənənə qədər zəruri işlərlə bağlı pul lazım olanda maarif naziri Məhəmməd Biriya banka hər dəfə məktub yazacaq, gedib hesabdan çıxaracaqsınız. Yaxşı, bu dərdə müvəqqəti də olsa belə çarə tapılmışdı, ancaq musiqi baxımından da filarmoniya işləri təşkilinin elə peşəkar tərəfləri vardı ki, onların həlli bir şair və ictimai fəalın imkanları xaricində idi. Bununla bağlı Əli Tudə narahatlığını ifadə edəndə Maarif Nazirliyində onu sakitləşdirirlər ki, nigaran qalmayın, Bakıdan filarmoniyadan sizə kömək gələcək, bura bir bəstəkar göndərəcəklər. Çox keçmir, o bəstəkar da gəlib çıxır. Bakıdan daha əvvəl gəlmiş bəstəkar Cahangir Cahangirov artıq bir neçə aydı ki, Təbrizdə idi, xeyli iş də görmüş, Milli orkestri qurmağa başlamış, Mirmehdi Etimadın sözlərinə "Milli sürud"u - Güney Azərbaycan himnini yazmış, "Fədailər marşı"nı bəstələmişdi. Ancaq onun digər işləri və tapşırıqları çoxdu, filarmoniyaya köməkləri dolayısı ilə dəyə bilərdi. Bakıdan bilavasitə filarmoniyaya köməkçün göndərilən bəstəkarın adını da Əli Tudəyə söyləmişdilər: Hacı Xanməmmədov.

Qayğı bir deyildi, iki deyildi, bir işi başa çatdırıb, digərinə başlamağa fürsət yox idi - çatdıra bilməkçün paralel işləməli, o qaçan işin ardınca ola-ola digər təcili işlərin arxasınca düşməliydin. Tutalım, sabah təmir bitdi, Milli Məclis büdcəni də təsdiq etdi, işçiləri də yığdın, səhnəyə çıxmaq məqamı da gəlib yetişdi. Bəs oynayanlar, oxuyanlar, çalğıçılar əyinlərinə nə geyəcəklər?

"Filarmoniyanın içərisini bəzəmək üçün mebellər, xalçalar, payəndazlar, şəkillər, stullar almalı idim. Lakin bütün bunlardan başqa böyük zəhmət tələb edən bir çətinlik vardı. Bu, səhnəyə çıxacaq xanəndələrin, sazəndələrin, rəqqasələrin, aşıqların, nəzarətçilərin, xidmətçilərin geyəcəkləri paltarlar üçün parçalar almaq, sonra da istənilən cür tikdirmək idi. Bu paltarların əksəriyyəti milli Azərbaycan geyimləri formasında tikilməli idi. Buna görə də qədim, zəngin, əlvan mədəniyyətimizə dərindən bələd olan ustad dərzilər tapmaq lazım idi. Fəqət belə sənətkarları axtarıb tapmaq özü də ayrıca bir müşküldü. Rəqs ansamblında çıxış edəcək boylu-buxunlu oğlanlara, qəşəng qızlara milli formada yumşaq çəkmələr, başmaqlar, çustlar gərəkdi. Bunların hazırlanmasını da hər ustaya tapşırmaq olmazdı. İşi bilən, incəliklərdən həssaslıqla baş çıxaran ustalar tapmaq lazımdı".

Hansı tərəfə dönsələr, yolları bazardan keçməli idi. Verilən pulun hər şahısına cavabdehdilər, bu, öz yerində, ancaq yenicə qurulmuş Milli Hökumətin sadiq əsgərləri olan bu gənclərin hamısı, o sıradan Əli Tudə də onlara həvalə edilən hər bir işə vicdan məsələsi kimi baxırdılar, çalışırdılar ki, hələ xəzinəsində bütün ehtiyacları qarşılayacaq miqdarda vəsait olmayan Milli Hökumətin pulunu hədsiz qənaətlə xərcləsinlər. Amma bazarın da öz sifəti vardı və o üzə baxıb əslində cəmiyyəti görmək mümkündü: "Ömrünü-gününü bazarda keçirib dükanın ağ divarları arasında saç-saqqal ağartmış, üzü üzlər görmüş tacirlərlə danışıqlar aparmaq o qədər də asan deyildi. Ticarətdə naşı olan bir gənci bu ticarət ustaları bir şirin sözlə, bir bardaq pitiylə, bir stəkan çayla aldada bilərdilər. Biz isə xalqın halal pulu ilə xalqa layiq mal almalı idik. Həm də çalışmalıydıq ki, bu üstüörtülü bazarlardakı açıq sövdalarda uduzmayaq".

Ancaq Milli Hökumətin təzəcə ayaq üstə durduğu o günlərin bir ayrı çətinliyi də vardı ki, birbaşa dükan-bazardan keçirdi. Yerli zənginlər Tehran hakimiyyətinin buraxdığı, hələ Azərbaycanda da dövriyyədə olan kağız pulları yığışdırıb paytaxta qaçmışdılar. Burada qalanlar da əvvəlki vəziyyətin tezliklə bərpa olunacağı ümidi ilə əskinaslarını gizlədir, çox üzə çıxarmamağa səy edirmişlər. Digər narahatlıq da bunda idi ki, Güney Azərbaycanda artıq milli pul buraxılsa da, tacirlərin bir qismi o əskinaslara məhəl qoymaq istəmirmiş. Əksinə, artıq millətin öz pulunun da olmasına fərəhlənən vətənpərvər tacirlər də az deyilmiş: "Elə tacirlər də vardı ki, dükana nə məqsədlə gəldiyimizi bildikdə sevinirdilər. Bu adamlar gözəl parçaları top-top qabağımıza töküb əmrə müntəzir dayanırdılar. Seçdiyiniz parçanı "Mübarəkdir!" deyə ölçüb kənara qoyurdular, Milli Hökumətin pullarını da təbəssümlə götürürdülər. Sanki gözləri, qulaqları, barmaqları yalnız pula öyrənmiş bu adamların hər şeyə laqeyd olan ürəklərində milli mədəniyyətə hörmət duyğuları baş qaldırırdı".

...1946-cı ilin ilk iyun günlərində filarmoniya üçün ayrılmış binanın təmir işləri yekunlaşmaq üzrə olanda Əli Tudəyə Təbrizdəki Sovet Mədəniyyət Evindən zəng vurub xəbər verirlər ki, bəs Bakıdan gələn bəstəkar artıq buradadır, sizinlə görüşmək istəyir, filarmoniyanın incəsənət işlərinə o, rəhbərlik edəcək, görüşün, gələcək planlarınızı müzakirə edin.

Əli Tudə tez yollanır Mədəniyyət Evi sarı. Xatırlayırdı ki, "Gülüstan bağı"na çatanda gül ləklərinin arasında bir adamın gəzişdiyini gördüm, əyninə üstündə ağ milləri olan mavi kostyum geyinmişdi, arxaya daranmış dalğalı qara saçları vardı. Şübhələnir ki, yəqin, elə Hacı budur, yaxınlaşırlar bir-birlərinə, köhnə tanışlartək qucaqlaşırlar. Dərhal da başlayırlar filarmoniyanın açılış proqramı ilə əlaqədar düşüncələrini bölüşməyə.

İkisi də bu fikirdə yekdildi ki, açılış gününə əks-sədası bütün İrana yayılan konsert proqramı tərtib etməlidirlər.

Əli Tudə yada salırdı ki, İranın dörd bir tərəfinə ismarış göndərmişdik, qapı-qapı gəzib sənətkarlar axtarırdıq, ancaq bir qədər sonra artıq müxtəlif yerlərdən sənətkarlar özləri bizim ocağın işığına axışırdılar. Tehrandan xanəndə Sahib Ruhi (bu, sonraların məşhur Sahib Şükürovudur), Ərdəbildən sazəndələr Seyfi, Yəhya, İsmayıl, Ələkbər, Yədulla Təbrizə gələrək filarmoniyada işləmək arzularını söyləyirlər. Hələ fəaliyyətə başlamamışdan camaat arasında Təbriz Filarmoniyasına maraq çox böyük idi. Əli Tudə Təbriz Filarmoniyasının rəsmi açılışından, ilk konsertindən daha əvvəl baş vermiş bir hadisəni də nağıl edirdi ki, 1946-cı ilin 12 iyununda səhər filarmoniyada işə yenicə gəlibmiş, telefon səslənir, dəstəyi qaldırır, Mərkəzi Komitədən zəng vururmuşlar. Məsul işçi deyir ki, bu gün saat 2-də Təbriz Darülfünununun Pişəvərinin də iştirak edəcəyi təməlqoyma mərasimi keçiriləcək, orada Milli Hökumətin sürudu səslənməlidir, sizin də seçmə musiqiçilərlə həmin təntənədə olmanız istənilir.

Əli Tudə yada salırdı ki, bir saat keçməmiş orkestrin bütün heyətini toplaya bildik, məşq etməyə başladılar; Təbriz Universitetinin bünövrəsinin qoyulması xəbərini eşidən camaat həmin meydana toplaşmışdı, iynə atsan, yerə düşməzdi, Seyid Cəfər Pişəvəri çıxış etdi. Söylədi ki, Təbriz Darülfünununun yaranması İranın elmi, mədəni həyatında bir inqilab olacaqdır. Vətənimizin sabahkı, coşqun tərəqqisini yaradacaq gənclərimiz burada yetişəcək, burada təlim-tərbiyə alacaqlar.

Böyük tərkibli filarmoniya orkestrinin orada - gələcək universitetin tikiləcəyi məkanda ifa etdiyi "Milli sürud", Seyid Cəfər Pişəvərinin alovlu nitqi insanları cuşa gətirmişdi. Əli Tudə bunu riqqətlə xatırlayırdı ki, filarmoniyanın açılışı, ilk konsertimiz hələ sentyabrda olacaqdı, fəqət həmin təntənəli gün əslində orkestrin də, filarmoniyanın da xalqa ilk təqdimatı idi.

...İki əlamətdar hadisə ard-arda gəlirdi. Sentyabr ayının 2-də filarmoniyanın rəsmi açılışı olacaqdı, sentyabrın 3-də isə Azərbaycan Demokratik Firqəsinin bir yaşı qeyd ediləcəkdi.

Filarmoniyanın açılış mərasiminə hərtərəfli hazırlaşmışdılar. Çalğıçılar, oxuyanlar, rəqsçilər dönə-dönə məşq etmişdilər, səhnəyə çıxıb insanları heyran qoymağa tam hazır idilər. Amma təntənəyə təmtəraq artıran başqa tədbirlər də görülmüşdü. Bayram astanasındakı sənət ocağının qarşı divarları gendən filarmoniyanın rəssamı Əsgər Zarepurun çəkdiyi "gəl-gəl" deyən əlvan plakatlar və rəsmlərlə bəzədilmişdi, məxsusi dəvətnamələr hazırlanmış, Təbrizdəki xarici konsulluqlara, şəhərin seçmə insanlarına göndərilmişdi. Həmin dəvətnamələr sadəcə tədbirin adını, gününü, saatını əks etdirmirdi, bu kiçicik vərəqçədə mövqeyi, məramı, hədəfləri haqda da yığcam bilgi vardı. Yəni o plakatları, afişaları, rəsmləri seyr edənlər, bu dəvətnamələrə baxanlar filarmoniyanın bu günlərdə Təbrizin, Güney Azərbaycanın həyatına necə möhtəşəm siyasət və mədəniyyət hadisəsi kimi gəldiyini aydınca təsəvvür edə bilirdilər.

O həyəcanlı gün - 1946-cı il sentyabrın 2-də Təbriz Filarmoniyasının açılışı ilə bağlı təfərrüatları Əli Tudə qələmə alıb, ancaq bunları oxumazdan onillər öncə həmin səhnələri unudulmaz Hacı Xanməmmədovun mənə söylədikləriylə şəxsən seyr etmiş kimi idim.

Tamaşaçılara proqram paylanmışdı. Artıq hər kəs xəbərdar idi ki, hansı ardıcıllıqla hansı musiqi əsərləri səslənəcək, kimlər ifa edəcək. Ancaq proqramda yazılmamış bir çıxış da vardı ki, bunu yalnız filarmoniyanın müdiriyyəti, bir də natiq özü bilirdi. Maarif idarəsinin rəisi Əsgər Dibayan mikrofon qarşısına gələrək tamaşaçıları salamladıqdan sonra Azərbaycan Demokrat Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin sədri Pişəvərini dəvət edir. Onun təsirli nitqindən sonra Hacı Xanməmmədov keçir orkestrin qarşısına, zala təzim edir, dirijor çubuğunu qaldırır və ilk olaraq hamını ayağa qaldıran Azərbaycan milli himni səslənir. Ön cərgədə əyləşənlərin əksəri diplomatlar - Amerika Birləşmiş Ştatlarının, Böyük Britaniyanın, Fransanın, İraqın, Türkiyənin konsulları idi.

Heç dil dönərmi belə gözyaşardan anları sadəcə filarmoniyanın açılışı, təntənəli konsertin başlanğıcı sayasan. Həmin dəqiqələrdə yalınız o salondakılar deyil, bütün Azərbaycan vacib və nadir tarixi hadisəyə şahidlik edirdilər.

Himnin səslənişindən sonra musiqiçilər səhnədə bir-birini əvəz etməyə başlayır, hər ifa kəsilməyən uzun, gurultulu alqışlarla qarşılanır. Aşıq Hüseyn Cavan yanındakı aşıqlar dəstəsi ilə gəlir səhnəyə. Onların oxuduğu bəndlər ruh yüksəkliyi ilə daşan bu günə ayrı bir rəng, başqa bir dad qatır.

Ardınca səhnəyə sinəsi sazlı qızlar çıxır. Bunun özü də bir ayrı möcüzə idi. Təbrizin səhnəsi haçan qızları, qadınları görmüşdü ki!

Əli Tudə o qızları səhnəyə gətirməkçün evlərə, ailələrə dəfələrlə baş çəkdiklərini, dönə-dönə ağız açdıqlarını, razılıq almaqçün saatlarla dil tökdüklərini, yalvardıqlarını da unutmamışdı.

Və indi min bir zəhmət bahasına qazanılmış uğur göz qabağındaydı. Güney Azərbaycanda - Təbrizdə Azərbaycan qızı səhnədə idi, çalıb-oxuyurdu.

O film bir bayram töhfəsi kimi çəkilirdi ki, 1946-cı ilin 21 azərində, Milli Hökumətin birinci ildönümünün tamamında göstərilsin. Ancaq qismət olmadı, Milli Hökumət süqut etdi, acılar, nisgillər, ölüm-itim, didərginlik, həbslər, sürgünlər gəldi. Törədilən faciələrin ürək dağlayan məşum səhnələri də əlavə edildi və Güney Azərbaycanın ömründəki sevinclərlə başlanıb matəmlə bitən bir ilin tarixçəsini əks etdirən "Arazın o tayında" kinoşəkli yarandı. Həmin filmi seyr edənlər, söz yox ki, oxuyan, rəqs edən gözəl-göyçək qızları da görüb. Bu gün o qəşəng simalar sadəcə 1946-cı ilin Təbriz gözəlləridir. Əli Tudə isə onlarla işləyirdi, hər birini adbaad, ailəbəailə tanıyırdı və yardımçıya çevrilir ki, çoxdan haqq dünyasında olan, ancaq həmişə minnətdarlıqla anmalı olduğumuz həmin sənət ulduzlarını tarix də, biz də gerçək adlarıyla tanıyaq: "Qızlar növbə ilə həm gözəlliklərini, həm də istedadlarını nümayiş etdirirdilər. Raziyə də, Puran da, Fatma da, Zümrüd də salondakıların hərarətli alqışlarına məlahətli nəğmələri ilə cavab verirdilər".

Ələsgər Rizvan, Səməd Dəbbax, Hidayət Məmmədzadə - bu adlar da gərək unudulmasın. Milli tariximizin ixtixarlı parçasında onların da imzası var. Onların da hər biri çiyni tüfəngli, Güneydə milli istiqlal mücadilələrinə qatılmış fədailərə bərabərdi. Bu adlar da hafizələrdən silinməyibsə, yaşamaqda davam edirsə, səbəbkarı elə Əli Tudədir. Həmin gün - filarmoniyanın açılış mərasimində "Qarabağ şikəstəsi" oxuyan bu üç nəfərin adını öz yaddaşına da, xatirat dəftərlərinə də həkk edibmiş. Məhz həmin yaddaşın, Əli Tudənin dəftərlərindəki qeydlərin hesabına biz də bu gün o unudulmamalıları da tanıyıb-bilirik, sayğıyla anırıq.

O gün səhnəyə daha bir gözəl çıxır: rəqqasə Naidə. Onun rəqsi filarmoniyaya toplaşanları yalnız rəqs olaraq valeh etmir. Bu, bir Azərbaycan qızı idi. Bu, bir Təbriz gözəli idi ki, evdə-eşikdə, xəlvətdə, kimsənin gözünə görünmədən deyil, səhnədə oynayırdı. Bütün bunlar hər kəs üçün əyani şəkildə Güney Azərbaycanın həyatında büsbütün ayrı bir zamanın başlandığının müjdəsini çatdırırdı.

Daha sonra səhnəyə əyni nəfis milli libaslı böyük bir dəstə rəqqas çıxır. Onlar oynamağa başlayacaq, orkestrin çaldığı "Yallı"nın sədaları filarmoniyanın divarlarını aşaraq Səttarxan meydanı boyu yayılacaq.

Filarmoniya binası - keçmiş Firdovsi mədrəsəsi ağzınacan dolu idi. Ancaq çöldə - Səttarxan meydanında da onlarla, yüzlərlə insan toplaşmışdı. Onlar da əslində həmin konsertin içərisində idilər. Uzaqdan-uzağa onlar da dinləyirdilər və onlar da hamılıqla bəxtiyar idilər. Səhnədəkilər səhnədə cismən, salonda və divarların o tayında olanlar da fikrən "Yallı" gedirdilər.

"Milli sürud"la başlanan o təntənəli axşam birliyin, xalqın gücünün ifadəsi olan digər bir millət himni ilə - "Yallı"yla tamamlanırdı.

Hələ istiqlalın, Milli Hökumətin yaranmasının heç altı ayı tamam olmamışdı. Filarmoniyanın açılış günündə bu konsertin əvvəlində səslənən və insanı vəcdə gətirən "Milli sürud", sonda eşidilən və qan qaynadan "Yallı" ora toplaşanların hamısının ürəyini ümidlə, inamla doldururdu ki, həqiqətən, elin gücü sel gücünə bərabərdir, həqiqətən, bu istiqlalın ömrü əbədiyyətə qədər uzanacaq.

...Şairliklə, yazıçılıqla inşaat işi arasında mahiyyətcə qohumluq var. Elə şairlər, yazıçılar da müəyyən mənada inşaatçıdırlar. Bir bənna daşı daş üstünə qoyur, imarətlər ucaldır, qəsrlər yaradır. Şair də, yazıçı da elə bu cür - sözləri yan-yana düzür və qalaqlanan, sıralanan, bir-biri ilə qovuşan sözlərdən sehr doğur, sanki yox yerdən təzə bir əsər yaranır.

Yol salanlar qayaları çapır, daşlı-kəsəkli əraziləri təmizləyir, insanlar sonra buralardan rahat keçə bilsinlər deyə yollar salırlar.

Şairin, yazıçının işi də elə yol salmaq kimidir. Hələ insanların duyğularının, düşüncələrinin, məcazi mənada ayaq dəyməmiş, nəfəs toxunmamış nöqtələrinə yollar yaradır, körpülər salırlar. Daha sonrakı adamlar həmin duyğu, düşüncə körpülərindən keçir və içərilərində büsbütün başqa aləmlər açılır.

Əli Tudə də ömrü boyu bir qələm adamı qalaraq həm də bənna oldu, həm də yolsalanlıq etdi və tale elə gətirmişdi ki, elə ilk gəncliyindən ona bilavasitə o cür işlərlə çörəkpulu qazanmaq da qismət olmuşdu.

Üstündən onillər ötərkən, altmışını adlayıb yetmişini haqladığı çağlarda xatirələrin qanadıyla gənclik illərinə uçan Əli Tudə firqəyə qəbul olunduğu, aldığı sənəddə "Tudə" kəlməsinin ilk dəfə rəsmən adının-soyadının bir parçası kimi yazıldığı günü anaraq yazırdı ki, mənə partiya üzvlüyüm haqqında vərəqçəni vermişdilər, onu əlimdə sadəcə sənəd kimi saxlamamışdım, sanki əlimdə nadir bir kompas vardı...

Kompası necə tutursan tut, əqrəbi çönərək mütləq göstərməli olduğu səmti nişan verəcək. Əli Tudə bütün varlığıyla, ruhuyla, ilhamı və qələmiylə istiqlal amallarına bağlı idi və həmin cazibə idi ki, onu gətirib Tudəçi etmişdi, həmin cazibənin hökmü idi ki, sanki xoş bir təsadüflə (amma hadisələrin sonrakı gedişi pıçıldayır ki, elə göylərdə cızılmış bir ssenarinin davamı kimi) güneyli azadlıqsevərlərin tutub getdikləri yolda mayakı sayılan Seyid Cəfər Pişəvəri radioda onun şeirini eşitmişdi, yəqin, yenə elə həmin İlahi yazının növbəti təsdiqi idi ki, 1946-cı ilin may günlərindən birində onlar qarşılaşmışdılar da.

Təbrizdə "Şairlər və Yazıçılar Cəmiyyəti"nin növbəti iclası keçirilirmiş. Azərbaycan Milli Hökumətinin nümayəndə heyəti Tehrandan, İran kökuməti ilə danışıqlardan yenicə qayıdıbmış. Ahıllı-cavanlı qələm sahiblərinin qızğın müzakirələri gedirmiş, bu əsnada görürlər ki, qapı ehmallıca açıldı, tanış üz göründü. Hamısı ehtiramla ayağa qalxır. Gələn yarı canı həmişə ədəbiyyatın, sənətin yanında olan Pişəvəri idi. Firqə sədri bu toplantıya irəlicədən kimsəyə bir söz demədən, xəbərsiz gəlmişdi. İrəli keçmir, elə təvazö ilə lap girəcəkdə, bir küncdə əyləşir. Amma məclisi idarə edənlər, rəyasətdə oturan ağsaqqal yazıçılar firqə sədrinin "işinizdə olun" işarəsinə bənd olmadan tez yaxınlaşırlar, onu hörmət-izzətlə yuxarı başda, iclasın sədrinin yanında əyləşdirirlər.

Söhbət şeir vəznlərindən, əruzdan, hecadan gedir, mübahisə qızışırdı. Dövrün havası elə siyasiləşmişdi ki, hətta bu sırf ədəbi söhbətlər də istər-istəməz o istiqamətə meyillənirdi. Kimsə deyirdi ki, heca elə xalq şeirində qalsa yaxşıdır, çünki əruz vəznində yazılan şeir daha sanballı alınır, musiqili səslənir. Bir başqası isə etiraz edirdi ki, yox, biz xalqın hakimiyyətini qurmuşuq və heca vəzni də xalqın içərisindən çıxmış bir vəzndir, gərək şeirimizdə də aparıcı məhz heca vəzni olsun. Pişəvəri qayıdır ki, hər vəznin öz yeri var, əruz şeirimizdə uzun əsrlərdən bəri yol gəlir, bu gün də lazımdır. Ancaq xalq şeirinin, bizim laylaların, bayatıların, qoşmaların, aşıq dastanlarımızın əsas vəzni olmuş hecaya biganə yanaşmaq doğru deyil. Hecada da, əruzda da bugünün sözünü demək mümkündür və lazımdır. Əsas olan hansı vəzndə yazmaq deyil. Ondan da istifadə edin, bundan da, amma çalışın ki, deyəcəyiniz söz vəznindən asılı olmayaraq günün sözü olsun, xalqın ürəyindən keçənləri əks etdirsin. Və heca vəzninin indi ədəbiyyatımızda aparıcı mövqe tutmağa tam layiq olduğunu söyləyəndən sonra əlavə edir ki, Tehranda danışıqlar apardığımız vaxt fasilələrdə mehmanxanaya qayıdanda nə qədər yorğun olsaq belə Təbriz radiosuna qulaq asmağı unutmurduq, bir dəfə heca vəznində yazılmış "May səhəri" adlı bir şeir eşitdim, xoşuma gəldi, müəllifi Əli Tudə idi, indi özü burdadırmı?

Əli Tudə ayağa qalxır, "Burdayam", - deyir, Pişəvəri onu şəfqətli nəzərlərlə süzür və bu, ilk təmasları idi. Lap az keçəcək, Milli Hökumətin həyatında yaranması ən əlamətdar hadisələrdən birinə çevriləcək Təbriz Filarmoniyasına direktor təyini məsələsi müzakirə ediləndə və bu vəzifəyə 22 yaşlı bir gəncin - Əli Tudənin namizədliyi irəli sürüləndə Pişəvəri ilk razılıq verənlərdən, müsbət rəyini söyləyənlərdən olacaq. Çünki artıq arada ruhi bağlantı, həmin "May səhəri" şeirinin yaratdığı körpü vardı.

Pişəvəri hansı sahəyə üz tuturdusa, ora millət quruculuğu nöqteyi-nəzərindən yanaşırdı. Bu məclisə də təsadüfən gəlməmişdi. O, ədəbi qüvvələrə yeni qurduqları Milli Hökumətin əsas hərəkətverici qüvvələrindən biri kimi yanaşırdı. Məhz bu insanlara dayaq, gələcəkdə işi aparacaq ardıcıllar kimi baxdığından onları hər girəvə düşdükcə səmtləndirməyə, yeni günün düşüncəsi ilə kökləməyə çalışırdı.

...Filarmoniyanın ömrü qısa oldu. Pişəvəri və silahdaşları filarmoniyanın yaranması haqqında qərar qəbul edəndə ona əsla yalnız bir mədəniyyət ocağı kimi baxmırdılar. Təbriz Filarmoniyası fəlsəfəsi ilə həm də ümumi istiqlal işinin vacib halqası idi. Mövcud olduğu üç ay on gün ərzində o filarmoniyaya rəhbərlik edən 22 yaşlı Əli Tudə əslində həmin dövrdə, digər silahdaşları kimi, öz yaşından iki-üç dəfə sinli idi. Milli Hökumətin var olduğu o xoşbəxt bir il kimi, həmin üç ay on gün də tarixin dünənində qalsa da, dərsləri, ibrətləri unudulmur və gərək heç vaxt da yaddan çıxmaya. Çünki bu, bir parlaq ülgüdür ki, sabah eyni yolu tutub getmək üfüqləri açılarkən dərsləri və öyrədici hekayətləri ilə ən mötəbər bələdçiyə çevriləcək.

Yeni yol başlamışdılar, Milli Hökumətin irəlilədiyi bütün səmtlərdə, o sıradan elə filarmoniya quruculuğu sahəsində də hər şey yeni idi və çox suallara cavabları elə yolu gedə-gedə, həyatın içərisindən tapırdılar.

Əli Tudə xatırlayırdı ki, filarmoniyada çalışmağa başladığım günlərdən birində işdən çıxıb evə gedərkən yolda gilas satan cavana rast gəldim, dedim ki, iki kilo çəksin və başladıq söhbətləşməyə, danışığından ağıllı-kamallı gənc olduğunu hiss etdim.

Adını, savadının olub-olmadığını soruşur. Məlum olur ki, Lətif adlı bu cavan təhsil görmüş olsa da, iş tapa bilməməsi ucbatından yol qırağında oturaraq bu cür xırda ticarətlə pul qazanmağa məcburdur.

Gilassatan müştərisinə zənlə baxaraq deyir ki, əvvəlcə sizin səsiniz mənə tanış gəldi, çünki şeir oxumağınızı radiodan eşitmişdim, amma tərəddüd elədim, görəsən, odur, ya o deyil. Amma bir az baxandan sonra yadıma düşdü ki, sizi meydanlarda da dinləmişəm.

Əli Tudə həmin gəncə filarmoniya müdiri olduğunu söyləyərək tapşırır ki, sabah gəl ora, aşağıda adımı ver, yanıma buraxacaqlar, sənin üçün münasib bir iş taparıq.

Beləcə, filarmoniyanın təsadüfən elə küçədə tapılmış bir işçisi sonra ən yararlı əməkdaşlardan birinə çevrilir. Ya indi səsi də, adı da, xatirəsi də bütün azərbaycanlıların qəlbində yaşayan Rübabə. Əli Tudə xatırlayırdı ki, 1946-cı ilin sentyabr-oktyabr günlərində dəstə-dəstə bölünür, Güney Azərbaycan boyu yayılırdıq, Sarabda, Miyanada, Marağada, Astarada, Zəncanda, Ərdəbildə konsertlər verirdik. Ərdəbildə gedən konsertlərdən birində mən də orada idim. Camaatın arasından bir nəfər yaxınlaşdı mənə ki, burada bizim qəşəng bir qız var, səsi gözəldir, bəlkə icazə verəsiniz, o da oxusun.

Nərmənazik bir qız çıxır qabağa, "Qatar" oxumağa başlayır. Bu zərif qızdakı şaqraq səs hamını heyran qoyur.

Kimlərdən olması ilə maraqlanırlar. Deyirlər ki, Xəlil İşraqinin qızı Rübabədir.

Bu, həmin Rübabədir. Sonraların Rübabə Muradovası, o çağların Rübabə İşraqisi.

Sanki bunlar uzaq keçmişdir. Ancaq 2024-cü ildir, o vaxtlar elə Rübabə kimi çox gənc olan, mübarizə meydanına təzəcə atılan, Güney cavanlar təşkilatının sıralarında müğənni rəfiqəsi ilə bərabər fəaliyyət göstərən, indi - doxsanını arxada qoyandan sonra yaşından xeyli cavan, gümrah, enerjili görünən Adilə xanım Çernik-Büləndlə üzbəüzük, ağrı-acılarını ötmüş vaxtın soyutduğu, indi hafizədə lətif şeir kimi cilvələnən əyyamları anır, məndə elə təsəvvür yaranır ki, yox, təqvim yanılır, bu keçmiş ötməyib, keçməyib, bu gün də davam etməkdədir.

Sonralar Arazı keçərək Güney Azərbaycandan Quzey Azərbaycana gələn, macəralı, heç də asan olmayan bir həyat yaşayan, otaylı-butaylı bütün Azərbaycanın ən sevimli müğənnilərindən birinə çevrilən Rübabə Muradova da o şərəfli tarixlə, Təbriz Filarmoniyasının yaradılaraq qədəm-qədəm irəlilədiyi günlərdə artıq meydandaymış, istiqlal ocağının şöləsini artıranlardanmış.

...Təbrizin oçağkı ədəbi-mədəni həyatında "Şair və Yazıçılar Cəmiyyəti"nin yeri məxsusi idi. Filarmoniyaya gələnə qədər Əli Tudənin ürəyi daim o Cəmiyyətlə idi, amma elə ki təzə iş yerində qaynar fəaliyyətlərini başladı, vaxtı həddən ziyadə məhdudlaşdı. Ancaq yenə bir gözü orada idi - imkanı olduqca Cəmiyyətə baş çəkirdi. Bir gün xəbər alır ki, axşam "Şair və Yazıçılar Cəmiyyəti"ndə mühüm görüş olacaq. Həmin günlərdə İran yazıçılarının birinci qurultayı keçirilirmiş. Qurultayda iştirak etmək üçün Sovet İttifaqından da təmsilçilər gəlibmiş. Azərbaycandan Məmməd Arif Dadaşzadə, Rusiyadan Aleksey Surkov da həmin tərkibdəymiş.

Məmməd Arif Təbrizdəki "Şair və Yazıçılar Cəmiyyəti"nin sorağını alıbmış. Ona görə də rica edir ki, buradaykən onu Tehrandan Təbrizə gətirsinlər və Cəmiyyətin üzvləri ilə görüşə bilsin.

O axşamkı görüşdə Əli Tudə yazılarından qiyabi tanıdığı Məmməd Ariflə bilavasitə tanış olur. Əli Tudə, digər cavan şairlər günün nəbzindən tutan yeni şeirləri oxuyurlar, Məmməd Arif mütəəssir olur. İstəyir ki, şeirlərini çox bəyəndiyi Əli Tudə ilə bir az da yaxından tanış olsun. Əli Tudə şairliyindən əlavə mühüm bir məşğuliyyətinin varlığından, Təbriz Filarmoniyasının direktoru olmasından söz açır. Məmməd Arif 22 yaşlı gəncə göstərilən bu etimada çox sevinir. Deyir ki, filarmoniyanın rəhbərinin bir şair, yazıçı olmasının filarmoniyaya da, ədəbiyyata da xeyri var. Filarmoniyaya faydası odur ki, ədəbiyyat adamı musiqi, mədəniyyət məsələlərinə də bütün əhatəsi ilə baxa, düzgün qərarlar verə bilir. Belə təyinatın ədəbiyyata xeyri odur ki, filarmoniya kimi vacib sənət ocağına bir qələm adamının rəhbərliyə gətirilməsi ədəbiyyatın da yüksək nüfuzuna dəlalət edir. Əlavə də edir ki, indi elə bizdə də filarmoniyanın direktoru şairdir - Zeynal Xəlil.

Həmin "Şair və Yazıçılar Cəmiyyəti"nin Güney Azərbaycanın mənəvi həyatında tutduğu əhəmiyyətli yer, bir ahənrüba kimi cavanları öz ətrafına çəkməsi ilə əlaqədar Əli Tudə yada salır ki, Məmmədəli Məhzun adlı bir tacir vardı, şəhərin mərkəzində dükan saxlayırdı, biz - cavan yazıçılar da tez-tez o dükana gedərdik, Məhzun çay qonaqlığı verər, yazdığı təzə şeirlərdən oxuyardı və həmişə də Füzulinin "Divan"ı masasının üstündə bir tərəfdə, Əlağa Vahidin "Qəzəllər"i o biri yanda olardı.

İnsafən həmin Məhzunun yaxşı şeirləri də varmış və cavanlar bəzən onun yazdıqlarını qədərindən artıq təriflərmiş ki, həvəslənsin, o da Cəmiyyətə qoşulsun.

Bir gün yenə belə yığışıblarmış, çay süfrəsi açılıbmış, Məhzun şeirlərini oxuyurmuş, ayağa qalxanda Əli Tudə deyir ki, cavan şairlərə yetişib inkişaf etmələrindən ötrü daim yardım əli uzatmaq lazımdır. Siz də "Şair və Yazıçılar Cəmiyyəti"ndə olsanız, yardım əli uzadanların sayı bir nəfər də artar.

Əli Tudə bu sözləri deyincə əli çomaqlı, başı iri motal papaqlı bir saqqallı kişi girir içəri ki, qurban olum, məni çağırırdız? Gəlmişəm. Dükandakılar təəccüblənirlər ki, biz heç kimi dəvət eləməmişik. Kişi qayıdır ki, necə yəni, məgər indicə məni adımla çağıran siz deyildiniz? Lap heyrətlənirlər ki, vallah, biz heç kimi çağırmamışıq.

- Əşşi, demədiz ki, Yardıməli lazımdır? Mənim adım Yardıməlidir də, çağırmısız, gəlmişəm.

Əli Tudə təbəssümlə xatırlayırdı ki, hamımız bu sözlərə gülüşdük, ancaq həmin kişinin dükana təşrif gətirməsi ümumi işimizə də yardım əli uzatdı.

Məmmədəli Məhzun cavan şair-yazıçılara üz tutaraq fikirli-fikirli dilləndi ki, haqlısınız, nə qədər ki belə avam, sadədil adamlar çoxdur, gərək bir yerdə olaq, camaatımızı maarifləndirmək, gözlərini açmaq üçün çox iş görək. Sabahdan mən də qoşuluram "Şair və Yazıçılar Cəmiyyəti"nə.

Və həmin gündən Məmmədəli Məhzun dükanını qapadır, onu tezliklə "Şair və Yazıçılar Cəmiyyəti"nin katibi seçirlər.

Güney Azərbaycanın həyatında elə münbit zaman kəsiyi imiş ki, hər millətəxeyir söz, hər nəcib əməl dərhal qığılcıma dönməyə bənd imiş, hər qığılcım alışıb ocağa çevrilirmiş - "Şair və Yazıçılar Cəmiyyəti"ndə də, filarmoniyada da, Milli Hökumətin tutub getdiyi xətlərin hər birində də.

Harada ümumi işə xeyri dəyəcək bir işıq ucu görürmüşlərsə, ora yönəlirmişlər.

...O illərin yadigarı "Azərbaycan" qəzetinin özü və işi haqqında yazılar dərc edilmiş neçə nüsxəsini Əli Tudə xüsusi nəvazişlə qoruyub saxlayırdı

"Azərbaycan" ruznaməsinin odövrkü hər hansı sayını açırkən elə bil ekranın, səhnənin pərdəsini çəkirsən. Başlayır Milli Hökumətin bir illik xoşbəxt günlərini yada salmağa. Hər günün hadisələrinin ən vacibləri "Azərbaycan"ın güzgüsündədir. O yazılardan neçəsi Milli orkestrin çıxışları barədədir. Hansı konsert barədə hansı məqaləsini açırsan aç, hərəsində qürur oyadan, köks qabardan bir tarix yatır.

Təbriz radiosunda, Təbrizin ayrı-ayrı səhnələrində, Güney Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində 1946-cı ilin unudulmaz payız günlərində Milli orkestrin və bütövlükdə filarmoniya kollektivinin çıxışları adicə konsertlər deyildi ki! O günlərdə orkestr ruhları coşduran bir ordu kimi idi. O günlərin axarında millət özü bütöv bir orkestrə dönmüşdü. O millət orkestrindəki hər nəfərin sinəsində fədai ürəyi çırpınırdı, Güneydəki millət orkestri heç vaxt, tarixin heç bir dönəmində bunca xoşbəxt, bunca xaricsiz səslənən, bunca yekdil olmamışdı.

Güney o çağacan heç orkestr də görməmişdi. Ancaq millət özü tarixin bu məsud parçasında yenilmız bir orkestrə çevrildiyindən ruhu və əzəmətli səslənişləri ilə ona tən gələn Təbriz Filarmoniyasını da səhnələrə çıxdığı ilk günlərdən doğması, əski tanışı, həmnəfəsi kimi qəbul edərək sevmişdi.

29 iyul 2024

R.Hüseyn BABAOĞLU

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet .- 2024.-3 avqust.(№137).- S.16-17.