Bir pərdəlik
pyesə sığışanlar...
Azərbaycanın teatr tamaşaçısına, sənətə
vəfalı zümrəyə onun adı və imzası
yaxşı tanışdır. Uzun illərdir əsərləri
sərasər teatr səhnələrində qoyulur.
"Dramaturq teatrda yetişir" prinsipi ilə yanaşsaq, bəli,
onu da teatrda yetişən hesab etmək olar...
Həmsöhbətimiz yazıçı-dramaturq,
Əməkdar incəsənət xadimi, professor Əli
Əmirlidir.
- 75. Hər halda, qulağa cazibədar gəlir...
- Yaxşı təsəllidir, amma 75 yaşın,
sizin dediyiniz cazibəsindən başqa, bir diksindirməyi də
var, başa düşürsən ki, keçmişin
çox, gələcəyin azdır. Əslində, bu
yaşa çatmış adam şükür eləməlidir
ki, bu qədər yaşayıb, bacardığını eləyib,
həyatdan kifayət qədər zövq alıb.
Keçmiş haqqında az düşünürəm,
keçmişə qovuşmuş günlərin xiffətini
çəkməməyə çalışıram. Axı
onu nə dəyişə, nə redaktə eləyə bilərsən.
Gələcək üçün də möhtəşəm
planlar qurmuram. Çünki gələcək sənin
üçün gəlməyə də bilər, odur ki, bu
günlə yaşamağı sevirəm.
- Adətən, "heç bilmədim bu yaşa necə
gəldim" ilə başlayır 70-dən sonrakı illər.
Məncə, sizdə dramaturji xətt hakim olduğundan pərdələr,
şəkillər arasındakı rabitəni də sabit
qurmusunuz. Yoxsa yanılıram?
- Sizin dediyiniz kompozisiya məsələsidir, pyesdə,
ssenaridə kompozisiyanı dramaturq qurursa, real həyatda fərqlidir.
Voland demiş, əgər sən gələcək həyatının
necə olacağını planlaşdıra bilmirsənsə,
hansı ardıcıl gələn şəkildən, pərdədən
danışırsan? Bununla belə, fikrimcə, insan taleyini əsasən
özü yaradır, Allahın verdiyi ağılla, fərasətlə,
istedadla.
- Həyatda olduğu kimi, sənətdə də, ədəbiyyatda
da heç də hər şey düz xətt üzrə
getmir. Belə məqamlarda istinad nöqtəniz
maraqlıdır.
- Xoşbəxtlikdən ədəbiyyata, çox
çətin yaradıcılıq sahəsi olan teatra gəlişim
daha çox yüksələn xətt üzrə davam edib,
müvəqqəti ziqzaqlar olub, amma bu, məni ruhdan
salmayıb, belə məqamlarda istinad nöqtəm səbir,
hövsələdir. Mənim gileyləndiyimi, şikayətləndiyimi
heç kəs nə eşidib, nə görüb. Ölkənin
baş teatrı "Azdrama"da otuz ildən çoxdur pyeslərim
repertuardadır. Bir məqam oldu ki, repertuarda 3 əsərim
olsa da, ilyarım teatra getmədim. Sonra yeni gəlmiş
direktorla təsadüfən bir görüş oldu. O dedi ki, mən
sizdəki səbrə-hövsələyə təəccüb
eləyirəm. Mən də dedim, bu teatrda 6 əsərim
oynanılıb, 7-ci oynanmasa nə olacaq? Bu söhbət
"Şah Qacar"ın tamaşaya qoyulması ərəfəsində
olmuşdu. Həmin tamaşa artıq 11 yaşına qədəm
qoyur.
- Çağdaş dramaturgiyamızda əsərləri
ən çox səhnəyə qoyulan müəllif kimi, Azərbaycan
teatr prosesini də ən yaxşı analiz imkanınız var.
Bu mənada təyininiz necədir?
- Mövcud teatr prosesi bütövlükdə ətalətdən,
durğunluqdan çıxmağa çalışır. Bu
prosesdə teatrı sevən tamaşaçıların istəyi
və zövqü, fikrimcə, həlledici rol oynayır. Onu da
deyim ki, tamaşaçı, xüsusilə gənc
tamaşaçı fəhmlə yaxşını pisdən
ayıra bilir. Hələlik ənənəvi teatr havası
hakim olsa da, teatr şəxsən mənə məlum olmayan
yeni bir yaşam (inkişaf deməkdə tərəddüd
edirəm) tərzinə hamilədir. Nə doğulacaq, tam məlum
deyil, amma konturları görünür. Teatrda kinoda olduğu
kimi plastika, hərəkət, kompüter texnikası, deyəsən,
sözü səhnədən sıxışdırıb
çıxarır.
- Nitsşe deyir ki, məsələ əbədi həyatda
yox, əbədi həyatilikdədir. Bu mənada dramaturgiya nə
dərəcədə həyatidir?
- Ənənəvi klassik teatrda dramaturgiya həyati
olmayanda uğur qazana bilməzdi. Tamaşaçı səhnədə
gördüklərinə inanırdı. Bu gün isə teatr
inandırmaq deyil, təəccübləndirmək, heyran etmək
amacındadır. Hətta kino və sirk estetikasından da
gen-bol istifadə edilir.
- Müəllif üçün dram, komediya, yoxsa
tragikomediyada fikir axını və ifadə
azadlığı üçün geniş meydan var və bu
mənada cəsarətli yazıçı daha çox
hansında sərbəst olur?
- Bir cümlə ilə cavab verə bilərəm:
janr hələ keyfiyyət deyil, ən yaxşı janr
yaxşı yazmaqdır. Bu da bir həqiqətdir ki, janr əsərin
bütün komponentlərinə təsir edir. Axır vaxtlar
janr qarışıqlığı məni daha çox cəlb
edir, bəlkə sintetik janr deyək. Orda özümü rahat
hiss eləyirəm. Tamaşaçı gah gülür, gah
ağlayır. Peripetiyalar da bir tərəfdən
tamaşaçını darıxmağa qoymur. Bəlkə
ona görədir ki, əsər tamaşaya qoyulur, illərlə
repertuarda qalır, aktyorlar qocalır, dünyasını dəyişir,
tamaşa isə yaşamaqda davam edir.
- "Mesenat"da olduğu kimi?
- Bunu siz dediniz, mən də təsdiq edirəm.
Tamaşada əsas rolların ifaçıları -
Əliabbas Qədirov, Kamal Xudaverdiyev, Yaşar Nuri, Elxan
Ağahüseynoğlu "Mesenat"da son rollarını
oynadılar. Bir məqamı deyim: "Köhnə ev"də
Eldəniz Zeynalov Şükufə Yusupovanın atasını
oynayırdı. Rolu, sadəcə, oynamırdı,
yaşayırdı, iyirmi illik fasilədən sonra səhnəyə
çıxmışdı. Rol da elə bil boyuna
biçilmişdi. O, vəfat edəndən sonra başqa bir
aktyoru tamaşaya daxil elədilər. Şükufə
xanım təzə atanı heç cür qəbul eləyə
bilmirdi, deyirdi, elə bil evə ögey ata gəlib. Zatən,
teatr qəribə yerdir, sirli mühitdir.
- Yuxarıda cəsarət demişdim, cavab almadım,
davam eləyək. Bu gün teatrdan, yel dəyirmanları ilə
dalaşan Don Kixotluq da olmasa, qəhrəmanlıq tələb
edənlər az deyil. Sual bəlkə də səthi səslənəcək:
siz teatrımızı cəsarətli və azad hesab edirsiniz?
- Cəsarət də, azadlıq da nisbi şeylərdir.
Azad sözün də, cəsarətin də bir həddi var.
Biz reallıqla barışa bilməsək də, onunla hesablaşmağa
məcburuq. İnternet, sosial şəbəkələr, yutub,
virtual mətbuat azad sözün meydanı deyilmi?
Danış, qışqır, lap donkixotluq elə. Teatra isə
bədii sözün, dramaturgiyanın qüdrəti
lazımdır.
- Elə isə dramaturq və insan olaraq azadlıq
anlayış və sədləriniz maraqlıdır.
- Mən nə yaradıcılıqda, nə məişətdə
qınaq yeri olmaq istəyirəm. Həyat prinsipim: şikayətlənmə,
istəmə! Bu həyat prinsiplərinə sadiq olan adam daxilən
azaddır, zatən, azadlıq içdən gəlir.
İnsanlardan gözləntilərim çox
olmadığından, türkün sözü, xəyal
qırıqlığı da yaşamıram.
- Ümumiyyətlə, teatr daim həyatın
aynası, gerçəkliyin təsviri vasitəsi
olmalıdır və bu düşüncə ilə teatr nə
qədər yaşamaq gücündədir?
- Mən çox uzağa getməyəcəm. Niyə
İlyas Əfəndiyev dramaturgiyası 60-cı illərdə
böyük tamaşaçı sevgisi qazandı.
Çünki o, yalançı sovet gerçəkliyini,
uydurma sovet adamını tərənnüm edən əsərlərin
əvəzinə real həyatı, tamaşaçının
tanıdığı insanları səhnəyə gətirə
bilmişdi. Birbaşa sualınıza gələrsək, teatr
həmişə müasirlərinin danlaq yeri olub.
İstedadlı bir teatr adamının sözüdür:
keçmiş miflər bu günün teatrını
düzgün qiymətləndirməyə mane olur. Bir misal da
deyim, "Şah Qacar"ın "parta-part" getdiyi
vaxtlardır. Uzun illər televiziyada işləmiş bir
köhnə nəsil adamı hər tamaşaya gəlir,
mütləq məni tapır və neçənci dəfə
baxdığını deyir, tərifləyir, nəhayət,
doqquzuncu tamaşadan sonra yana-yana xatırlayır: o vaxtlar
Qacarı Sidqi Ruhulla bilirsən necə oynayırdı?! Dedim,
bilirəm, suflyorsuz oynaya bilmirdi. Nigaran qalmayaq, 2500 yaşı
olan teatr həmişə yaşayacaq, insanın "teatr
çıxarmağa" təbii ehtiyacı var.
- Komediyaların az yazılmasına və az səhnələşdirilməsinə
görə soruşuram: güldürmək, bir növ, fikrin
gülüşün maskasında ciddi mətləb kimi ifadəsi
niyə azdır?
- Az yazılır deməzdim, cürbəcür səhnəciklərlə
yutubda insanları güldürməyi bacaranlar az deyil. Amma gəlin
görək, o səhnəcikləri neçə dəfə
tamaşaya qoya bilərsən və ya neçə dəfə
baxa bilərsən? Sizin dediyiniz klassik mənada komediya yazmaq
böyük istedad tələb edir. Axır vaxtlar əsas
teatrlarımızda, demək olar ki, komediyaya yer verilmir. Səhnədə
bədbəxt insanlar, bədbəxt talelər, bədbəxt
sevgilər, acı göz yaşları üstün yerdədir.
Fikrimcə, balansı saxlamaq lazımdır.
Tamaşaçı teatra yasa gedən kimi getməməlidir.
- Uzun işğal dövrünü görmüş
qarabağlı kimi fikrinizi bilmək istərdim: Qarabağ
müharibəsi Əli Əmirli
yaradıcılığına nə dərəcədə təsir
göstərib? Zəfərdən sonra hansı hissin diktəsi
ilə yazmaq və hansı mövzuya toxunmaqla vətəndaş
duyğularınızı ifadə etmək istəyirsiniz?
- Konkret desəm, "Bala bəla sözündəndir?"
komediyası (televiziya versiyası "Bala - başa bəla")
Qarabağın işğalı ərəfəsində
yazılıb, özü də komediya janrında.
"Ünvansız qatar" torpaqlarımızın
işğalda olduğu dövrdə köçkünlərimizin
acınacaqlı dramasını əks etdirir. "Xeyir xəbər"
pyesi isə möhtəşəm Qələbəmizdən
sonra yazılıb. Burda ömürlərinin ən gözəl
çağında döyüşlərdə şəhid
olmuş oğullarımızın faciəsi qələmə
alınıb. Bu pyeslərlə bərabər, işğaldan əvvəlki
Ağdamın bədii obrazını özündə əks
etdirən "Ağdamda nəyim qaldı?" romanını
yazdım. Hər bir cəhətdən fərqli əsərlərdir.
Bu əsərlərin uğurundan deməyəcəm, amma bir
şeyi etiraf edim, onları yazanda mən nə vətənpərvərlik,
nə də vətəndaşlıq haqqında
düşünürdüm. Hesab etmirdim ki, mən bir
yazıçı kimi hansısa vətəndaşlıq
missiyasını yerinə yetirirəm. Sadəcə
yazırdım, hətta gülə-gülə,
ağrıya-ağrıya, göz yaşları ilə. Nəticə
çıxarmaq isə tamaşaçıların,
oxucuların ixtiyarındadır.
- Hazırda nə yazırsınız?
- Portfeldə bir neçə pyes var, onların
zamanını gözləyirəm.
- Səbir və hövsələ məqamıdır?
- Düz tapdınız.
- Teatrlardan tez-tez sifarişlər alırsınız?
- Bizim teatrların dramaturqlara sifariş vermək
praktikası, demək olar, yox dərəcəsindədir, təkliflər
isə olur.
- Bir insan və müəllif kimi yaradıcılıq
təmasınızda sizi ifadə edən və əsərinizin
ana ideyasını duyan rejissorları sadalasaq...
- Gəlin sadalayaq: Hüseynağa Atakişiyev, Bəhram
Osmanov, Azər Paşa Nemətov, Mehriban Ələkbərzadə,
Firudin Məhərrəmov, Kamran Quliyev, Yusif Əkbərov,
Ədalət Ziyadxanov, Şərif Qurbanəliyev... Burda
saxlayaq. Rejissorlarımızın hamısının
adını-sayını əzbərdən bilmirəm, elə
"Varlı qadın"ı iyirmidən çox rejissor
tamaşaya qoyub, onların çoxu ilə heç
üz-üzə gəlməmişəm. Ümumiyyətlə,
teatrlardan, rejissorlardan gileylənmək üçün
heç bir səbəbim olmayıb. Bütün teatr
direktorlarından diqqət, sayğı görmüşəm,
tam təmənnasız. Amma yaradıcılığımda 8 əsərimi
tamaşaya qoymuş Hüseynağa Atakişiyevin, 11 əsərimi
səhnələşdirmiş Bəhram Osmanovun yeri
xüsusidir. Görkəmli rejissorumuz mərhum Azər Paşa
Nemətovu "Şah Qacar"a görə təşəkkür
hissi ilə xatırlayıram. Mehriban Ələkbərzadə
ilə bir dəfə işləmək imkanım olub. Yeri gəlmişkən,
"Nuri-didə Ceyhun"un yazılma təklifi Akademik Musiqili
Teatrın direktoru Əliqismət Lalayevlə Mehriban Ələkbərzadədən
gəlmişdi. Mehriban xanım heyrətamiz bir tamaşa
hazırladı. Əsl rejissor tamaşası idi. Təəssüf
ki, hər bir cəhətdən parlaq bir tamaşanın qədrini
bilmədilər, cəmi 8 dəfə oynanıldı.
- Teatrlarımızı klassikaya meyldə
qınayanlara əks arqument həm də müasir pyeslərin
zəifliyinə işarə cavablarıdır.
Razılaşırsınız?
- İstedadı, zövqü, geniş mütaliəsi
olan rejissor heç vaxt pyes qıtlığından şikayətlənməz.
Yerli dramaturqların əsərləri səni qane eləmirsə,
xarici ölkə dramaturqlarına üz tut. "Azərbaycan"
jurnalı ildə neçə pyesə yer verir səhifələrində,
hətta ildə bir nömrəsini dramaturgiyaya ayırır.
Rejissorlarımızın əksəriyyətinin bundan xəbəri
yoxdur. Müasir ədəbi proses onları
maraqlandırmır. Vacib deyil ki, pyes olsun, maraqlı nəsr əsərlərini
də səhnələşdirmək mümkündür.
- Bəzən dramaturgiyanı ciddi ədəbiyyat
saymadan, onu teatr üçün material, onun tərkib hissəsi
kimi də görürlər. Bu sizi incitmir ki?
- Kim Şekspir dramaturgiyasını ciddi ədəbiyyat
saymırsa, ağlına dua yazdırsın.
- Siz həm də pedaqoji fəaliyyətlə məşğul
olur, mütəmadi müsabiqə və tədbirlərdə,
yəni göz önündəsiniz. Yubileyiniz ilə
bağlı teatrlardan təklif, təqdimat umursunuz və
ümumiyyətlə, yaradıcı insan kimi bu mənada nə
dərəcədə həssassınız?
- Ad günü, yubiley qeyd eləməyi
xoşlamıram. Bu, təvazökarlıqdan irəli gəlmir,
sadəcə, qapı döymək, xahiş-minnət eləmək,
xüsusi diqqət ummaq, onunla paralel əlavə əziyyət
çəkmək, məclis qurmaq, yubiley axşamında
çox vaxt şişirdilmiş təriflər eşitmək
mənlik deyil. Xeyli vaxtdır premyeralarıma dəvətnamə
də paylamıram. Bu, qətiyyən özündənrazılıq,
saymazlıq deyil, sadəcə, əlavə iş görməyi,
ajiotajı sevmirəm. Hesab eləmirəm ki, kiminsə mənim
ad günümü, yubileyimi qeyd etmək öhdəliyi var.
Amma aldığım təbrikləri təşəkkür
hissi ilə qarşılayıram.
- Buna bir çox hallarda "yaş öz işini
görür" də deyirik.
- Əgər adam "mən heç vaxt
özümü belə cavan, gümrah hiss eləməmişəm"
deyirsə, deməli, qocalıb.
- Özünüzə hesabat verəndə dramaturq
Əli Əmirlidən razısınız?
- Konkret desəm, həyatımdan,
yaradıcılığımdan narazı deyiləm. Sevdiyim,
bacardığım işlə məşğulam.
Tamaşaçılarımdan, oxucularımdan davamlı
qarşılıq görürəm. Keçdiyim uzun
ömür yoluna nəzər salanda həyatıma dəxli
olan nə qədər adamın doğma, mehriban surətini
görürəm, nisgillə xatırlayıram. Bu yerdə nəvəm
Fuad Novruzlunun "Əlvida" adlı şeirinin son
misraları yadıma düşür:
"Görüşənədək,
Bu kədər leysanı bitənədək,
Gecənin şərində səhərin xeyrinin
parıltısını tapanadək,
Yollarımız bir daha qovuşanadək".
- 75 yaşlı dramaturqun istəyi?
- Personajlarımdan birinin duasıdır: Ya Rəbbim,
xeyirli işlər üçün ömrümüzü
artır, ölümümüzü isə şər əməllərdən
qurtarmaq üçün rahatlıq vasitəsi elə.
Həmidə NİZAMİQIZI
525-ci qəzet .- 2024.-3 avqust.(№137).- S.14;15.