Rəssamlıqda "qəmli yaradıcılıq dövrü “

Ötən əsrin 50-60-cı illərində, Stalin repressiyalarının siyasi qiymət aldığı dövrdə, zəif də olsa, cəmiyyətdə bir oyanış başladı və təhsildə, mədəniyyətdə, kənd təsərrüfatında, sənayedə, idarəetmədə, ədliyyədə özünü göstərdi. Cəmiyyət dinc sistem vərdişlərinə yiyələnmək, eyni zamanda gənc nəsli gələcəyə qanadlandırmaq üçün mənəvi və maddi yönlərdə əzmkarlıq nümayiş etdirdi. Ölkə vətəndaşları "Xruşşov xətti"ni hücumlarla qarşılamadılar, rəhbərin xaotik addımlarına ümidlə baxdılar. Sovet xalqı "Kosmos əsri"nə qədəm qoydu, bu, rəssamların da mövzusuna çevrildi. Onlar kosmosu fantaziyalarında təsəvvür edib tablolar çəkdilər. Rəssamlar, heykəltaraşlar, yazarlar bir sözlə, bu kimi zümrələr yeni üslub hayında idilər - klassika aradan götürülməli, öz dövrünü sona çatdırmalı idi. Mən məktəbli və tələbə ikən bu proseslərin şahidi olmuşam. "SSRİ mənim vətənimdir" devizi az qala pasportlara yazılacaqdı. Yeniyetməliyimdən rəssamlığa həvəsim olmuşdu, lakin heç bir rəssamın əsərinə baxmamışdım, kənddə doğulmuşdum, orada da böyüyürdüm. Ortancıl dayım Cahandar Eminov həvəskar rəssamdı, kağıza işləyirdi rəngli karandaşlarla, ordudan qayıtmış, bizimlə qalırdı, subay idi. Mətbəxdə anam ona hər cür şərait yaratmışdı. Dayım şəkil üzərində işləyəndə saatlarla seyr edirdim, bəzi texnoloji elementləri hafizəmə köçürürdüm...

Beləliklə, rəssamların fəaliyyətini, reprodiksiyalarını qəzet və jurnallardan izləyirdim, barələrində oxuyurdum. Xatırlayıram Mikayıl Abdullayevin, Səttar Bəhlulzadənin, Tahir Salahovun, Nəcəfqulunun, Həsən Haqverdiyevin, Ziya Kərimbəylinin, Oktay Sadıqzadənin yaradıcılığını necə həvəslə izlədiyimi. Yadıma düşür ki, yuxarı sinifdə oxuyurdum, Xalq rəssamı Mikayıl Abdullayev Hindistan səfərindən qayıtmışdı. O, Cəvahirləl Nehru adına Beynəlxalq mükafatına layiq görülmüşdü, həm də rəssamlar arasında ən səlis qələmi olan sənətkardı, qüdrətli fırça ustası və səmimi qələm sahibi kimi tanımışam onu. Hindistandan qayıdandan az sonra M.Abdullayevin "İtaliya xatirələri" kitabı nəfis şəkildə, yüksək tirajla nəşr olundu. Rəssam "Yazılarım", "Qlazami Bakinça" kitablarını çap etdirdi. Ötən əsrin ortalarından başlayaraq böyük rəssamın "Mingəçevir işıqları", "Səadət axtaranlar", "Raçastan qadınları", "Sevinc", "Körpəsinin ardınca" tabloları dünya sərgilərini bəzədi.

Xalq rəssamı İsmayıl Axundovun yaradıcılığı ilə tanışlığım Pedaqoji Universitetdə təhsil aldığım illərə (1959-1964) təsadüf edir. O illərdə tələbələri fakültə dekanları, ictimai təşkilatlar, rektorluq maraqlı tədbirlərə, sərgilərə, teatr tamaşalarına müntəzəm aparırdılar (onların fikrincə, məzun olandan sonra hərə bir bölgədə çalışacaqdı, mədəni tədbirlərdən uzaq düşüləcəkdi - yanılmadılar). 1950-60-cı illərdə əsərlərinə, teatr tamaşalarına verdiyi tərtibatlarına baxdığım rəssamlardan biri də İsmayıl Axundov (1907-1969) idi. Elə də çox yaşamayan rəssam qrafika və teatr dekorasiya rəssamlığı sahəsində seçilən sənətkar olub. Onun "Kirpi" jurnalı üçün çəkdiyi karikaturaları görmüşdüm. Akvarel əsərləri professional resprektiv həllilə həmişə diqqət mərkəzinə düşürdü. "Atabəy məqbərəsi", "Şirvanşahlar Sarayında məscidin portalı", "Mənzərə" və başqa akvarel əsərləri maraq doğurmuşdu. İ.Axundovun M.Ə.Sabirin "Hophopnamə"sinə, Nizami Gəncəvinin "İskəndərnamə"sinə, Molla Nəsrəddin lətifələrinə çəkdiyi illüstrasiyalar bədii dəyərini hələ də itirməyib. Cəsarətlə deyə bilərəm ki, İsmayıl Axundov Azərbaycan boyakarlıq məktəbinin ən layiq nümayəndələri sırasındadır.

Bakı mühitinə düşən, hansısa sahəyə marağı səngiməyən gəncin görüş dairəsi genişlənir, canlı korifeyləri görür, söhbətlərini eşidir, sərgilərinə ayaq açır, zəngin təəssürat alır. Mən M.Abdullayevin, S.Bəhlulzadənin, T.Nərimanbəyovun, B.Mirzəzadənin, Oqtay Sadıqzadənin, N.Əbdürrəhmanovun, F.Xəlilovun və başqa rəssamların sərgilərdə nümayiş olunan əsərləri barədə Paşa Hacıyev, Məmmədağa Tərlanov, Mürsəl Nəcəfov, Nurəddin Həbibov, sonralar tanınmış sənətşünas Ziyadxan Əliyev və başqalarının fikirlərini, mətbuatda çıxışlarını yaxşı xatırlayıram.

S.Bəhlulzadəni, M.Abdullayevi, Cəmil Müfidzadəni, Nəcəfqulunu, H.Haqverdiyevi bir vaxt dəbdə olan lənkəranlı Cəlilin, göyçaylı Zülfünün çayxanalarında maraqlı söhbətlər edən vaxtlarda görmüşəm. Cəlilin sarmaşıqla haşiyələnmiş çayxanası üzü Xəzərə idi. Axşamüstü qağayıların səsi yük gəmilərinin "həyəcan siqnalı"na qarışardı. Ürəkdən deyirəm, gözəl vaxtlar idi: adlı-sanlı sənətkarlar və cibiboş tələbələr - amma söhbətləri tuturdu. Hətta rəssamlar yeni nəşr olunan şeirlər, hekayələr, povestlər haqqında fikirlərini söyləyirdilər. Altmışıncı və yetmişinci illərdə ədəbiyyatımızda imzaları aydın görünən Abbas Abdulla, Tofiq Abdin, İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadə, Mövlud, Vahid Əziz, Ramiz Rövşən, Camal Yusifzadə, Əfrayıl Məhərrəmov meyxanələrdə yox, çayxanalarda toplaşır, müzakirələr, mübahisələr edirdilər.

Zaman yetişdi, milli ruhlu rəssamlarımızın intellektuallığının, dünya sənətçilərilə müqayisə olunacaq səviyyədə olmasına şahidlik etdim. Lakin yenə də lənglik, tənbəllik, özünə qarşı laqeydlik bizi geri atdı, gürcü, erməni rəssamları SSRİ miqyasında özlərini geniş tanıtdılar. Məsələn, ötən əsrin sonlarına doğru "Oqonyok" adlı rəngli, nüfuzlu jurnal respublikamıza da gəlirdi, həm də satış yolu ilə. Ara-sıra onun saylarında SSRİ rəssamlarının əsərlərindən reproduksiyalar, bir səhifəlik həcmdə müəllifin portretilə verilirdi. Erməni rəssamı Saryanın məğrur görkəmdə fotosu və dağa oxşar tablosu verilmişdi. Baxdım, baxdım, nəhayət, müqayisə predmetini tapdım: 15-16 yaşlı həvəskarın fırçasının məhsulu ola bilərdi! Öz-özümə pıçıldadım: "Aman Allah, böyük peyzaj, fundamental mənzərə ustası Səttar Bəhlulzadə, anan ölsün, bəs sənin tablon hanı? Kaş Saryanı yerləşdirdikləri səhifə ilə yanaşı, sənin bircə "Qudyalçay mənzərəsi" əsərini təqdim edəydilər. Sonralar da "Oqonyok"un hansısa bir sayında azərbaycanlı rəssamın bir tablosunu belə görmədim! Nə yaxşı ki, moskvalı rus sənətşünaslar bizim S.Bəhlulzadə, M.Abdullayev, O.Sadıqzadə, B.Mirzəzadə, T.Nərimanbəyov nəslinin yaradıcılığı haqqında arabir yazırdılar, bizimkilərsə çox zaman susurdular mərkəzi mətbuatda.

Daim düşünmüşəm ki, bədii və publisistik əsərlər (kitablar) yazmaq, müşahidələrimi ifadə etmək üçün mənə köməkçi olan Dil faktoru vardır, bu dil vasitəsilə məqsədimi oxuculara çatdıraram. Bəs rəssamlar necə? Onlar sözlərdən yox, bəs nədən istifadə edirlər? Mən dil amilinə güvənmişəm doğulduğum vaxtdan, fırçaya və rənglərə deyil. Fırça rəngkarın "dili"ni necə əvəzləyə bilər? Sadəlövh bir sual verirəm özümə ki, rəssamın dili mövcuddurmu? Yazarların dediklərini tərcümə vasitəsilə anlayırlar. Rəsm əsərlərisə tərcümə olunmur, yüzillərlə obrazını yad əllərə vermir, demək, rəssamın işi yazıçının yaradıcılığından qat-qat çətindir! Mən də qələm adamıyam, elə də asan yazmıram. Obrazlarımın taleyini yaşayıram, lakin Dil məsələsində tamamilə seçilirəm.

Belə bir qənaət var ki, rəssam sözlərini, obrazlı düşüncələrini (ifadələrini) fırça vasitəsilə həkk edir. Burada rənglərin dili nəzərdə tutulur. Amma bu, danışılan dil, sözlü nitq deyil.

Rəssam da hansısa səsi axtarır, prosesdə ritmi tapır, ürəyində pıçıldayır, bu "daxili nitq" o halda rəssama qahmar çıxır ki, ana dilini bilir, vuracağı hər bir rəngin, ştrixin incəliyini duyur, aşkar səsləndirir. Əsərlərə baxanda, diqqətlə tamaşa edəndə arxada qalmış xatirələrdən də hekayət payı almamaq mümkün deyil. Buna yol açan da rəssamın doğma dilini varlığı qədər sevməsi, mükəmməl bilməsidir.

Rəssamlar bir çox halda vurğulayırlar ki, daxili nitqimizi nəfis sözlərlə zənginləşdirməyə çalışırıq, kətana, kağıza işləyəcəyimiz predmetləri, hadisələri, surətləri sözlərlə də xəyal edir, təxəyyüldə kəlmələrlə qururuq. Bu cür olmasa, təsvir etdiyimiz tablo üstüörtülü qalar, gəlib çıxar yararsız mücərrədçiliyə. Deməli, rəssamlar duyğu və düşüncələrini fırçanın, rənglərin diliylə kətana "danışırlar". Belə bir "söhbət" zövqünü mən Tağı Tağıyev, Arif Hüseynov, Sakit Məmmədov, Fərhad Xəlilov, Oqtay Sadıqzadə, Tahir Salahov, Ağaəli İbrahimov kimi rəssamların əsərlərindən almışam.

Gerçəklik tabloya köçəndə olduğundan daha zəngin təsir oyadırsa, fenomenləşir, sadəcə təsvir xarakteri daşımır, görüntü olmur, tablodan tamaşaçılara siqnallar gəlir; bu, ayrı-ayrı zövqlü rəssamların dilidir, fəlsəfəsidir, aşağı səviyyəli əsərlərə nisbətən yaxşı mənada daha mürəkkəb tematikalıdır, "sözlü"dür. Məsələnin mahiyyəti də gerçəkliyin hansı sərhədlərə malik olmasındadır. Eyni zamanda bilmək gərəkdir ki, bu görünüş (mövcudluq) hansı yaradıcı enerjinin "bətnindən" qaynaqlanıb.

İncəsənətin janrlarının (növlərinin) tarixi inkişafı gedişində yaranmış spesifik dili vardır, rəssamlıqda bu, şəkil, rəng, kolorit, işıq və kölgədir. Rəssamlığın dili optikanın, perspektivin qanunları, insan bədəninin anatomiyası ilə əlaqədardır.

Rəssam incəsənətin özünəxas dilinə hakim olmalıdır, rənglərin sərrastlıq və dəqiqliyinə yiyələnməlidir, texniki priyomların qanunauyğunluqlarını, onların işlənmə yerini bilməlidir, əks halda açıq-aşkar oyunbazlığa, hoqqabazlığa, saxta, qeyri-inandırıcı üsullara əl atmalı olar. Rəssamın yaradıcılıq dili həqiqəti kamil göstərməlidir, bu isə sevmək qədər müsküldür. Hər bir tablonu hafizə bankında saxlamaq elə də asan olmur. Buna layiq olan əsərlərə baxanda, "dili"ni tapanda əfsunlanıram, cizgilərin hikmətini hiss edirəm, xəyalımda predmetin prototipini canlandırıram. Xatırlatmaq istərdim ki, rəssamın əsərlərindən mənə pıçıldayan yalnız mənim gözümün ovuna çevrilən qədərdir. Unutmayaq ki, bir tamaşaçı olaraq həmişə eyni əsəri eyni cürə görə bilmirik. Bu baxımdan, rəssamlıqda "Qəmli yaradıcılıq dövrü" anlayışı hardansa zehnimə yol taparaq məni dərindən təsirləndirir. Mən dünyanı az gəzib-dolaşmışam, hərçənd, kimsəsizləri, yoxsulları bir yazar gözü ilə çox müşahidə eləmişəm, varlı və yoxsul məhəllələri (təəssüf, bizim məmləkətdə də belə qeyri-bərabərlik ənənəsi yox deyil!), hətta küçə həyatı sürən insanları da uzun-uzadı nəzərdən keçirmişəm. Rəssam gözünə belə mənzərələr daha qəmli rənglərdə görünər, şübhəsiz. Eyni şəhərin ayrı-ayrı məkanlarındakı kəskin ziddiyyətli insan mənzərələrini "qəmli yaradıcılıq" üçün mövzu hesab etmək və ona xüsusi adlar seçmək olar: "Qəddarlaşmış qəlb", "Alışılmış sevgi həyatı", "Poetikləşməmiş əfsanə" və sairə. Böyük rəssamlarımızın yaradıcılığında qəm-kədərdən doğulan, qüssə oyadan əsərlər olmaya bilməz və bu "qəmli yaradıcılıq dövrü"nün öz yeri, tutumu mütləq vardır. Belə halları Pikasso da yaşayıb və bu motivli əsərlərin obrazları kor insanlar, əyyaşlar, qumarbazlar, əxlaqdankəm qadınlardır. Əgər belə qəm-qüssə mövzulu əsərlər nə qədər yaransa da, rəssamın palitrasında hər biri eyni dərəcədə qiymətli olmadığı kimi, tamaşaçı gözündə də yaxın dəyərdə görünmür. Lakin "qəmli yaradıcılıq dövrü"nün məhsullarına hər zaman ehtiyac var və onlar yenə də müxtəlif səviyyələrdə dəyərlidir.

Allahverdi EMİNOV

Pedaqogika üzrə fəlsəfə elmləri doktoru, dosent

525-ci qəzet .-2024.- 8 avqust.(№140).- S.12.