Budapeştdə
açılan Təbriz səhəri
Elə ömür də belədir.
Ayrı-ayrılıqda götürəndə həyat sanki
saysız olmuşların zənciridir ki, üzdən bir-biri
ilə əlaqəsi olmayan, çox zaman təsadüfi hadisələr
sıralanır və yalnız sonda, üstdən baxaraq
ümumu mənzərəni seyr edəndə görürsən
ki, sən demə, bunlar bir-biri ilə bağlıymış,
birinin digərində əks-sədası varmış.
Ömür tikələri haqqında bu qənaətin
- onların arasında gizli rabitənin varlığı
haqqında qənaətlərin sabitləşməyə
başladıqca daha onları qatmaqarışıq yuxu, pərakəndə
parçalar kimi deyil, məhz bir-birinə bənd olaraq zəncirə
çevrilmiş halqalar və
tikmədəki ilmələr kimi təsəvvür edirsən.
Bəlkə də halqadan daha çox elə ilmə kimi.
Çünki ayrılıqda sadəcə xırdaca
düyün sayıla biləcək ilmələr qovuşaraq
naxışa, çeşniyə, nəhayətdə isə
gözəlliyi göz oxşayan bir xalıya çevrilir.
Unudulmaz Azərbaycan xalçaçısı və
xalçaşünası Cəfər Mücirinin yalnız
onun özü ilə danışmış gündəliklərini
vərəqləyirəm. Bu adın qarşısına
"xalçaçı, xalçaşünas" kəlmələrini
qoydumsa da, onun kimliyini, nəçiliyini nişan verməkçün
bir-iki sözlə kifayətlənmək çətindir. O,
çoxcəhətli istedad sahibi idi və fəaliyyət
istiqamətləri də müxtəlifdi. 40-50 il əvvəl
- 1970-1980-ci illərdə onu yaxşı tanıyanlar, yüksək
dəyərini bilənlər az deyildi. Ancaq indi özü də
gedib, onlar da. Vaxt dəyişdikcə isə, nə heyif ki,
unudulmamalı şəxsiyyətlər də yeni nəsillərdən
uzaqlaşır, millət yaddaşının fəal
qatından daha dərinlərə çəkilirlər. Ona
görə də dünənimizlə sabahımız
arasındakı Vətənə ruh qidavericisi olan surətlər
təklif gözləmədən tez-tez yada
salınmalıdır ki, millətin hafizəsi
korşalmasın. Cəfər Müciri isə o azlardan idi ki,
məşğul olduğu sahələrdə ömrü boyu
sən deyən ön sıralarda durmasa da, həmişə
ümummilli mənafe onunçün birinci yerdə idi və
övladları indi, artıq Mücirinin dünyadan
köçməsindən 20 ildən də artıq zaman
keçərkən onun Azərbaycan maraqlarını daim ailənin
umacaqlarından üstün tutduğunu xatırlayırlar. Bu,
danılmaz və vaxtın sınaqlarından
çıxmış həqiqətdir ki, məhz belə fədakar,
canıyanan, istedadlı işbacaranların sayəsində
yurdun da, xalqın da çöhrəsi daha parlaq
görünür, millətin mənəvi kökləri dərinlərə
işləməkdə davam edir.
Gündəlik yazmaq ənənəsinin yaşı
çoxdur və hansı səviyyədə
yazılmasından asılı olmayaraq gündəliklər
onları qələmə alanların daxili intizamı və səliqəsindən
deyir. Gündəliklər, təbii ki, heç vaxt hərəsi
24 saat olmuş günün bir ömürdən keçən
mənzərəsini tam əks etdirmir, həmin gün boyu bu
adam üçün hansı anlar daha vacib görünüb,
onları əhatə edir. Hər gündəlik bir adamın həyatının
qəlpələri, tikələri olmaqdan savayı, həm də
bəlli vaxtın onun pəncərəsindən görünən
şəklidir.
Cəfər Müciri isə sadə adam deyildi. O,
varlığında Güneylə Quzey birləşən bir
yaradıcı, ictimai xadim idi. Elə bu birlik mənzərəsi
onun gündəliklərində də əks olunmaqdadır.
Ancaq hansı ilini açsan, həm insani maraq, həm də
milli tariximizi daha yaxından seyr etmək baxımından
çox dəyərli olan bu gündəliklərdən
parçaları hamınınkı etməzdən öncə
gərək Cəfər Mücirinin özünü
yaxşı tanıyaq.
İnsanlar adətən daha gözəl, daha
güclü olduqları daha gənc vaxtlarının
fotolarını sevir, ancaq başqalarının
yaddaşında adamlar daha çox son dövr surətləri
ilə qalırlar. Ömrün ixtiyar
çağlarındakı Cəfər Mücirinin şəkli
xəyal aynasında ən əvvəl xalça ilə
yanaşı canlanır.
1987-ci ildə Bakıda "Maarif" nəşriyyatı
Cəfər Mücirinin o zaman var olan Dövlət Texniki
Peşə Təhsili Komitəsi tərəfindən dərslik
kimi təsdiq etdiyi, ancaq yalnız peşə məktəblərində
istifadə edilməyərək ən mahir
xalçaçıların da, alimlərin də
masaüstü kitabına çevriləcək "Azərbaycan
xalçaçılığının texnoloji
üsulları" adlı əsərini nəşr
etmişdi. Həmin kitabda "Bərpaçılıq"
adlı bir bölmə də vardı ki, o fəsildə
müxtəlif səbəblərdən - vaxtın təsiri ilə,
münasib şəraitdə saxlanmaması ucbatından, zədələr
almasına görə təhriflərə uğramış
xalılara əl gəzdirərək onların ilkinliyinin bərpa
edilməsi yolları öyrədilirdi və söz gəlib
çıxırdı təkcə ornamentlərdən ibarət
olmayıb insan simasının da əks olunduğu
xalçalara: "Əgər bərpa olunası sahədə
portret, insan surətinin hissələri vardırsa, onda orijinal
çeşnidən istifadə etmək və onu əvəz
edə bilən digər bir çeşni işləyib
hazırlamaq lazımdır".
Ustadın öz tövsiyəsinə əməl edirəm.
İstənilən xalça da, onun bərpası da əriş-arğacdan,
ilmələrdən başlanır. Məqsədim Cəfər
Mücirinin zamanca bizdən uzaqlaşmış, vaxtın
üzərinə duman çəkməyə
başladığı, üst-üstə qalaqlanan illərin ərpiylə
örtülən portretini, artıq bir çox cizgiləri elə
xalça naxışları kimi pozulub getmiş ömür
yolunu bərpa edərək yaşanmışları əslinə
daha yaxın tərzdə bugünə təqdim etməkdir.
Bu gedişatda onun öz gündəliklərindən
etibarlı hansı bələdçi ola bilər ki?!
...O çağlarda ki Cəfər Müciri Azərbaycan
xalçaçılığına gəlmişdi, meydanda Lətif
Kərimov və Kamil Əliyev kimi iki görkəmli sənətkar
vardı və nə illah etsən də, onların yanında
parlamaq, daha üstün keyfiyyətlərlə seçilmək
çətin idi.
Cəfər Müciri xalça rəssamı və
bilavasitə xalçatoxuyan olsa da, həm də
xalçaşünas idi - bu sənətin əməliyyəsi
ilə yanaşı, nəzəriyyəsi ilə də məşğuldu,
amma eyni zamanda müəllim idi -
xalçaçılığın dərslərini verirdi.
Necə fərqlənəydin, necə üstün ola
biləydin, ən azı o iki məşhurun
parıltısında necə görünməzləşməyəydin
ki, eyni işlərlə onlar da məşğuldular,
meydanları və imkanları da müqayisəedilməz dərəcədə
geniş idi.
Lətif Kərimov Azərbaycanın müasir xalçaşünaslıq
elminin banisi sayılırdı, bilavasitə müəllifi
olduğu xalçalar adla deyilirdi; Kamil Əliyev xalqın da,
dövlətin də nəzərində ustad xalça rəssamı
kimi möhürünü vurmuşdu, ancaq o da yalnız
ülgü verən olmayıb yeri düşəndə qolunu
çırmalayaraq boyaq qazanını
qarışdıranlardan, hana toxuyanlara qarışanlardan idi və
hər ikisinin tabeçiliyində bolluca köməkçilər,
icraçılar vardı.
Ancaq Cəfər Müciri Azərbaycan
xalçaçılığına artıq o iki azmanın
yetərincə tanındığı, şöhrətləndiyi
əyyamlarda gəlsə də, sənətin bu cazibədar
qanadında sözünü deməyi bacardı və ən
azı Üçüncü Müəllim ola bildi.
Orta çağda müsəlman Şərqi yunan
dühasının yetirməsi Aristoteli tərcümələrdə
oxuyub öyrənəndən, onun əsərlərinə
cavab olan silsilə risalələr doğurandan sonra bu uca zəkanın
adını da sevərək bizlərin dilinə daha
yatımlı olan "Ərəstu" kəlməsi ilə əvəzləmiş,
ona sayğı ilə "Müəllim-i əvvəl" -
"Birinci müəllim" demişdi.
Türk dünyasından doğmuş qüdrətli zəka
sahibi Əbu Nəsr Farabinisə çağdaşları da,
ardıcılları da
"Müəllim-i sani" - "İkinci müəllim"
adlandırmışlar.
Və sonralar elə bu qəliblə ayr-ayrı sahələrdə
parlayanlar, istedadı, qabiliyyəti ilə üzə
çıxanları "Müəllim-i salis" -
"Üçüncü müəllim"
çağırmaq ənənəsi də yarandı.
Tarixin şərəf pyedestalındakı o
ÜÇLÜYÜ bir ülgü olaraq götürüb
Azərbaycan sənətinə tətbiq etsək, biz də Cəfər
Mücirini tam haqla Azərbaycan
xalçaçılığı və
xalçaşünaslığında Üçüncü
müəllim adlandıra bilərik.
Ancaq digər iki Müəllim - Lətif Kərimovla
Kamil Əliyev bu sıralamanı heç eyinlərinə gətirmirdilər,
onlar bir qədər təvazödən, o biri yandan da elə
gücünü nəzərə alaraq Cəfər Müciriyə
daim özlərindən geri qalmayan sənətkar və bilici
kimi yanaşırdılar (Xalça sənətimizə həsr olunmuş dərsliyində Cəfər
Müciri Azərbaycanın xalça məktəbləri və
görkəmli xalçaçılarına da bir bölmə
ayırıb və orada haqlı olaraq ən başda Lətif Kərimovu, ardınca Kamil Əliyevi
verir, sonra o iki ustadın davamçısı və şagirdi
olanları sadalayır. Cəfər ustad kitabın müəllifi
olduğundan pərdə saxlayaraq öz adını bu
sırada göstərməyib. Ancaq bu kitab həm tarixi əsər,
həm də ilk növbədə dərslik olduğundan gərək
ifrat təvazökarlıq bir kənara qoyula, o iki məşhur
addan sonra Cəfər Müciri də elə onlar kimi
yaradıcılığının qısa təsviri verilməklə
qeyd ediləydi. Tutalım o dövrdə bunlar yazılmasa da, xalçaçılığa
az-çox bələd olanlar mətləbdən agah idilər,
iki xalça ağsaqqalından sonra və cavanlardan əvvəl
Cəfər Mücirinin adının dayandığını
təsəvvür edirdilər. Amma zaman keçəndən
sonra kontekst dəyişir, müasirlərə gün kimi
aydın həqiqətlər gələcəkdəkilərçün
qaranlıqlaşır. Odur ki, tarix yazılanda gərək hər
gerçək öz olmalı olduğu yerdə və
biçimdə əksini tapa).
Taleyin gərdişi belə deyil, başqa cür davam
etsəydi, Cəfər Müciri gərək heç
xalçaçı olmayaydı. O, mala-mülkə, iri torpaq
sahələrinə malik varlı ailədə
böyüyürdü, Təbriz ətəyində
örüşlərinin, bağlarının olduğu kənd
də vardı ki, elə dolanışıqları da oradan
çıxırdı. Ora tez-tez gedərdilər və Cəfər
uşaqkən xalça toxumağı da həmin kənddə
öyrənmişdi. Ancaq gözünü açandan
xalça əhatəsində olmuşdusa və xalçalı
evdə böyümüşdüsə də, başqa
tay-tuşları kimi elə kiçik yaşlarından
xalça toxumağın yol-yolağasını mənimsəmişdisə
də, xalça toxumağı bacarmaq heç də bu
işi özünə peşə seçmək anlamına gəlmirdi.
Bu, artıq alın yazısı kimi bir şərt idi ki, ailə
ənənəsinə və dövrün şərtlərinə
görə, o, böyüyəndə dövlət
qulluğuna getməli idi. Cəfərgil 6 qardaş, 1 bacı
olmuşdular və o, ailədəki böyük qardaş və
tək bacıdan sonra üçüncü uşaqdı.
Ataları Məhəmmədhüseyn kişi balalarına
şəcərə hekayətlərini nağıl edəndə
bunu da söyləmişdi ki, onlar Qacarlar sülaləsindəndirlər
və bir zamanlar daşıdıqları vəzifəyə
görə sabitləşmiş nəsil ləqəbləri
"mocir ol-məmalek" imiş. Bu nəsildən
çıxmışların məmləkət sərhədlərini
qorumaqda vəzifə almaları sonra onların
"Müciri" soyadını daşımalarına gətirib
çıxarmışdı. Mülkədar xanədanı
olaraq bu ailənin də dövlət qarşısında
öhdəliklərindən biri bu imiş ki, atadan sonra
böyük oğul əsas varis və mal-mülkün, torpaq
sahələrinin idarəedicisi olacağından, ikinci oğul
dövlətə "verilməli" - hərbi qulluğa
getməliymiş. Cəfər mədrəsə oxuyub
ardınca fransızdilli liseyi bitirəndən sonra Təbrizdəki
hərbi məktəbə qəbul olunmuşdu.
Bir halda ki qəsdimiz tarix güzgüsünə
qonmuş tozu silmək, Cəfər Mücirinin surətini
bugünün insanına və sabahkı tarixə
dürüst nişan verməkdir, bəzi oturuşmuş
yanlışları da elə yolüstü islah etməyə
gərək var.
Burada - artıq Sovet İttifaqında aldığı
sənədlərdə yazılmışdı ki, Cəfər
Müciri 1919-cu il martın 19-da anadan olub. Əslində isə
o, 1917-ci il fevralın 4-də doğulmuşdu və İran
dövrü sənədlərində, elə hərbi xidmətdə
olduğu çağlardakı sicillində də bu cür
göstərilmişdi. Ancaq 1946-cı ildə Arazı
keçərək Sovet Azərbaycanına siyasi mühacirətə
gələnlərin bir çoxunun doğum illəri və
günlərində, bir qisminin isə hətta adları və
soyadlarında əslində olandan ciddi fərqlənmələr
var. Çünki o siyasi pənahəndələr bilirdilər
ki, adları şahın gizli polisinin - sazman-e əmniyyətin
"qara siyahı"larında yer almaqdadır, amma ümid də
edirdilər ki, yəqin, haçansa təzədən geri
qayıda biləcəklər. Doğum tarixlərini, bəzənsə
soyadlarını, ata adlarını və isimlərini də dəyişirdilər
ki, rejim bu adları bəlli siyahılarda arayanda yanlış
izə düşsün. Ancaq bu taya gələnlərin bir
çoxunun aldıqları yeni sənədlərdə
doğum günlərinin, sanki sözləşiblərmiş
kimi, 19-20 mart kimi əks olunması müəmmasının da
öz açması var: Güneydən gəlmişlər
orada dədə-babadan Novruzu ən əziz bayram kimi
keçirmişdilər. Ancaq gəlib görmüşdülər
ki, ateist Sovet Azərbaycanında Novruza da din yarlığı
yapışdıraraq sevimli bayramı küncə
sıxışdırıblar. Ona görə də bir
çoxu təqvimdəki Novruz günlərindən özlərinə
yeni təvəllüd tarixi quraşdırmışdılar
ki, ad günlərini qeyd etmək adı ilə hər il
Novruzlarını öz evində asudəcə, hətta
doğum günləri üst-üstə düşənlərin
ortaq məclis təşkil edərək birlikdə keçirməsinə
kimsənin əmma qoymağa bəhanəsi qalmasın.
Bir sıra başqa güneylilər kimi, Cəfər
Mücirinin bu taya gələndən sonra illər
ötdükcə bioqrafiyaya başqa "əlgəzdirmələri"
də olmuşdu. Bunu da gərək yazam, çünki
özünün bioqrafiya improvizələrinin üstünə
sonralar başqaları da lüzumsuz artırmalar edərək
mənzərəni bir qədər də
dolaşıqlaşdırıblar. Nəinki başqa ölkələrdən
gəlib sovetlərdə sığınacaq arayanlar, elə həmin
dönəmdə əsilli-köklü buralılar arasında
da zəmanənin proletar məzacına uyğun olaraq
özünə zəhmətkeş keçmişli tərcümeyi-hal
düzəltmək dəb idi. Bir çoxları vəzifə
kürsüləri ilə irəliləmək, daha maneəsiz
olsun deyə sənədlərində və söhbətlərində,
vaxtaşırı doldurmalı olduqları şəxsi vərəqələrində,
avtobioqrafiyalarında ictimai mənşələrini göstərəndə
ata-babalarının bəy-xan, mülkədar-hampa,
tacir-sahibkar, neftxuda-fabrikant olmasını ört-basdır edər,
elə əməkçi təbəqədən
çıxdıqlarını yazardılar, kasıb fəhlə-kəndli
ailələrinin övladları isə mövcud quruluşa
yaraşan məzlum əcdadları və keçmişləri
ilə fəxr edərdilər.
Elə Cəfər Mücirinin özünün
ötürməsi ilə onun da haqqında buradakı mətbuatda
hələ sağlığında yazılar
çıxmağa başlayıb ki, guya atası da
xalçaçıymış, sən demə, elə əvvəldən
xalçaçı sənətinə yiyələnmək,
bu sadə peşə ilə məşğul olmaq ən
böyük arzusuymuş, həmin məqsədlə hətta
Təbrizdəki İncəsənət məktəbində
oxuyaraq ardınca xalça karxanasında da
çalışıbmış.
Balacalığından xalça toxumağı bacarsa
da, nə ailəsi, nə özü Cəfərin bu peşəni
özünə çörək ağacına çevirə
biləcəyini heç ağlına belə gətirmirdi. Bu,
artıq Cəfər Müciriyə münasibətdə mənim
gümanım yox, ailə tarixçələrini gözəl
bilən, vaxtilə Bakıda Elmlər Akademiyasında mənimlə
birgə işləmiş, çoxdan Macarıstanda yaşayan
doğmaca qızı Sevincin təsdiqetməsidir ki,
bütün bunlar həqiqət deyil, həmin söhbətlərin
ortaya çıxıb yayılmasında Cəfər
kişinin özünün də əli varmış, məhz
Bakıda firqə məsələlərinə daha çox
qatılandan, xalçayla da elə o işlərin gedişinə
uyğun sıx bağlanandan sonra həyatında
xalçaçıya yaraşan belə bir müqəddimənin
də peyda olmasına rəvac verib.
Cəfər Mücirinin ilk gənclik illərinin
fotoları qalıb. Şax qamətli şümal bir oğlan.
Bu şəkillər 1938-1939-cu illərin saxlancıdır. Cəfər
Müciri Təbrizdəki hərbi məktəbin
müdavimidir, buranı bitirincə Tehrana yollanacaq, oradakı
Ali Zabitlik Məktəbində təhsil alacaq. Əvvəlcə
təyyarəçi olmaq istəyəcək, ancaq 1 il oxuduqdan
sonra onun səmtini topçu ixtisası üzrə dəyişəcəklər.
Çünki təyyarəçilik elit ixtisas
sayılırmış və o bölmədə əsasən
paytaxtlılara, farslara, bir də xüsusi əlaqələri
olanlara yer verirlərmiş. Bu ayrı-seçkilik təbiətən
vüqarlı olan Cəfərin ürəyinə hakimiyyət,
ölkə idarəçiliyi ilə bağlı ilk
xalları salır və həmin inciklik get-gedə dərinlərə
işləməyə başlayacaq.
1941-ci ildə hərbi təhsilini başa vurunca
topçu zabit kimi İran ordusunda xidmət üçün təyinat
alacaq, ta 1944-cü ilə qədər ölkə ərazisindəki
müxtəlif qoşun hissələrində qulluq edəcək.
Bu, o dövr idi ki, dünya İkinci Cahan savaşının
atəşlərinə bürünmüşdü.
Müharibə Avropanın sıra-sıra şəhərlərini
viranəyə çevirsə də, İran o təlatümlərdən
aralı idi, ölkədə zahiri əmin-amanlıq hökm
sürürdü, ancaq yeraltı siyasət
çaylarının da uğultusu artıq hiss edilməkdə
idi. İxtiyar çağlarında etiraf etdiyi kimi, Cəfərdə
elə yeniyetməliyindən bir haqsızlıqla
barışmazlıq, çərçivələrə
sığmazlıq olduğundan həmin dövrdə ölkədə
güclənməyə başlayan, orduya da sirayət edən
xalqazidd şah rejiminə qarşı mübarizə
dalğası ona da sirayət edir, ordu daxilində
yaranmış gizli "Azadixah əfsərlər" -
"Azadlıq istəyən zabitlər" təşkilatına
o da qoşulur. Lakin bu cızıqdançıxma ona baha
başa gəlir, şah istibdadına, ölkədəki
iqtisadi tənəzzülə, milli zülmə qarşı
qalxan bir sıra başqa zabitlərlə yanaşı, onu da həbs
edərək Kirman zindanına atırlar.
(Qızı Sevinc bunu da söyləyir ki, ailə
albomunda Cəfərin həmin həbsxananın həyətində
bir qıraqda əyləşərək kitab oxuduğu an
çəkilmiş foto da qalıbmış).
Ancaq Cəfərin dustaqlığı uzun çəkmir.
1945-ci ilin 12 dekabrında Təbrizdə Milli Hökumət
qurulacaq, 21 Azərin ilhamlandırıcı dalğası
yalnız Güney Azərbaycanı deyil, bütün
İranı bürüyəcək, azadlıq havası
qalın məhbəs divarlarını da aşacaq,
Kirmandakı bir dəstə başqa azərbaycanlı
inqilabçı zabitlə bərabər Cəfər
Müciriyə də qazamatdan qaçmaq müyəssər
olacaq, oradan qurtulunca da hamısı Təbrizə gələrək
Azərbaycan Demokrat Firqəsinə üzv yazılacaq,
Qızılbaş Xalq Qoşununda xidmətə
başlayacaqlar.
Çox keçməyəcək ki, əzmkarlığı,
dəqiqliyi, qətiyyəti, cəsurluğu ilə diqqət
çəkən kapitan Cəfər Müciri Marağadakı
qoşun birləşmələrində hərbi prokuror vəzifəsinə
irəli çəkiləcək.
O cavanlar həyatlarının ən ülvi arzusuna
çatmışdılar, səhərləri Azərbaycanın
milli marşı ilə açılan, ümidli, inamlı,
daha böyük zəfərlərə içəridən səfərbər
olduqları xoşbəxt
günlərdə yaşayırdılar.
Prokuror idi və bu vəzifədə işə
başladığı ilk günlərdən məramı cəzalandırmağa
tələsməkdən daha əvvəl əvvəlki rejim tərəfindən
haqqı yeyilmişləri təmizə çıxarmaq, ədaləti
yerinə qoymaq, törədilmiş haqsızlıq və
qanunsuzluqları aradan götürməkdi. Gecə-gündüz
usanmadan və ürəklə
çalışdığı o günlərin əks-sədası
Cəfər Mücirinin ömründən həmin vaxtdan 40 ilə
yaxın vaxt ötəndən sonra gəlmişdi.
(Cəfər Mücirinin özünün və həyat
yoldaşı Südabə xanımın İran
inqilabından sonra, sərhədlərin get-gəllər
üçün asanlaşdığı çağlarda Təbrizə
təşrif gətirdikləri əsnada onları tapıb
israrla evlərinə dəvət edən, ziyafətlər verən
neçələri olur ki, sabiq hərbi prokurorun yadına
vaxtilə onlara edilmiş yaxşılıqları salır,
indi göstərdikləri mehmanpərvərliyin və
iltifatın həmin nəcibliklərin cavabı olduğunu
bildirirlər.
Qızı Sevinc bunu da söyləyir ki, Azərbaycanın
müxtəlif rayonlarında məskunlaşmış, vaxtilə
ataları Mücirinin tabeçiliyində işləmiş əsgərlərin
övladları da hansısa köməklərə ehtiyac
duyanda Bakıya onun yanına gəlirmişlər. Onillər
ötmüşdü, amma köhnə sədaqət və xətir-hörmət
yerində idi).
Lakin bütün Güneyi bəxtiyar edən 1945-ci
ilin 21 Azərinin ardında
1946-cı ilin faciə ilə gələn 21 azəri də
marığa yatıbmış.
Milli Hökumət süqut edir və Mücirinin də
qaçıb canını qurtarmaqdan, Arazı keçməkdən
özgə çarəsi qalmır. Milli Hökumətin
ordusunda xidmət etmiş, şah rejiminin dövlət əleyhinə
fəaliyyətdə suçlandırıb həbsə
atdığı, üstəlik də, zindandan
qaçmış Cəfər Müciriyə daha rəsmi
Tehran heç vəchlə sürgün, həbs kimi
"yüngül" cəza verməzdi. Yəqin ki, o,
yüzlərlə başqa fədailərdən biri kimi ələ
keçincə ya güllələnəcək, ya dar
ağacından asılacaqdı.
1946-cı ilin dekabrı idi, Cəfərin heç 30
yaşı tamam omamışdı, həyat eşqi və
mübarizə əzmi ilə dolu idi, ona görə də
tezliklə yenidən Təbrizə qayıdaraq mübarizələrini
davam etdirmək arzusu ilə Quzey Azərbaycana siyasi mühacirətə
baş almışdı. Həm də tək o yox, bu taya
adlamış bir çox başqa güneyli zabitlər də
eyni qənaətdəymiş.
Onları əvvəlcə 3 ay Bakı
civarındakı müvəqqəti saxlama düşərgəsində
yerləşdirirlər. Günlər, həftələr
ötdükcə dərk etmişdilər ki, tezliklə
baş verəcəyini zənn etdikləri qayıdış
heç də yaxınlıqda deyil. Bu da fərzetmə yox, Cəfərin
və o vaxt həmin düşərgədə onunla bərabər
saxlanmış başqa zabitlərin də gəldiyi kədərli
nəticəymiş ki, illər sonra ailə dərdləşmələrində
bunları nəql edərmişlər.
Onsuz da Cəfər özünü dövlət
işinə, siyasi fəaliyyətə həsr etməyə,
taleyin hökmü ilə artıq 1930-cu illərdən, Təbrizdə
hərbi məktəbdə oxuduğu çağlardan qərar
vermişdi. Elə pənah gətirdiyi Bakıda da təhsili,
fəaliyyəti haqqında məlumatları dəqiqləşdirəndən
sonra onu sovet onillərində Qafqazda dövlət və partiya
şəbəkəsi üçün kadrlar yetişdirməkdən
ötrü əsas təhsil ocağı olan Bakı Ali Partiya
məktəbinə yollamışdılar. Oranı başa
vurunca da ovaxtkı Azərbaycan Dövlət Universitetinin
(indiki BDU) Tarix fakültəsini bitirmişdi.
Artıq elə təhsil illərindən də Azərbaycan
Demokrat Firqəsi ilə sıx əməkdaşlığa,
partiyanın rəhbərliyində təmsil olunaraq səmərəli
ictimai fəaliyyətə, mühacirlərin ərəb əlifbasında
çıxan "Azərbaycan" qəzetində səmərəli
jurnalist, publisist fəaliyyətlərinə
başlamışdı. Lakin o vaxt və çox sonralar da
çalışmalarının digər yeni fərqli istiqamətləri
onu cəzb etsə də, hərbçilikdən gələn
bir sıra sabit keyfiyyətlər Cəfərlə həmişəlik
qalacaq: ən əvvəlinciləri - dəqiqlik, daxili intizam,
öhdəsinə götürdüyü işi qoyulmuş
vaxtda hökmən yerinə yetirmək məsuliyyətliliyi,
dözümlülük, əzmkarlıq, sağlam bədən,
dik duruş. İkincisi də, qızının söyləməsincə,
ən qocaman yaşınadək hər səhər idman edərmiş,
sərrast atıcıymış, imkan düşəndə
paraşütdən atılmağı xoşlarmış,
mahir üzgüçüymüş, sentyabrın sonunadək
dənizdən ayrılmazmış.
Təbrizdəki Milli Hökumətin yüzlər və
minlərlə taleyin şikəst olmasına gətirib
çıxaran süqutunun Cəfərə bir başqa zərbəsi
də bu olmuşdu ki, qohumlarından olan nişanlısı Fəridə
o tayda qalmışdı.
Bu tayda tək idi, kirayədə qalırdı, ana
dilindən əlavə farsca, ərəbcə,
fransızcanı yaxşı bilsə də, ruscası yox idi,
təhsil aldığı müddətdə
dolanışıq üçün haradasa işləmək
də lazım idi və xüsusi dil bilgisi tələb etməyən,
babat maaş verən, oxumağına da maneçilik törətməyən
işi sirkdə tapmışdı. O və onun kimi daha bir
neçə qıvraq cavanın öhdəsinə düşən
tamaşaların gedişində pərdədən arenaya qədər
olan yolun sağında-solunda və tamaşaçılarla
sirk meydanı arasında qoruyucu kimi dayanmaqmış. Nəsillərinin
keçmişindən gələn və soyadında yaşayan
qoruyuculuq məziyyəti burada da onunla idi.
Və təkliyin daşını atmasına gətirib
çıxaracaq sevdasının təməli də elə
sirkin tamaşalarından birində qoyulur və sonra yarım əsr
qoşa olacağı Südabəsi ilə ilk dəfə
burada görüşür.
1949-cu ilin fevral axşamlarından birində daha Cəfər
sirkdə hərgünkü işini yerinə yetirən
mühafizəçi deyildi, o gün o da
tamaşaçılardan biri idi və bir neçə dostla,
qohumla arenada baş verənləri izləyirdi. Onları
qovuşdurmağın ssenarisini qurmuş qohumlar bu tədbiri də
tökmüşdülər ki, o axşam Südabə ilə
Cəfər yanaşı otursunlar. Əslində Südabə
yad adam deyildi, uzaqdan-uzağa o bunu, bu onu tanıyırdı və
çox ləngitmədən, həmin ildəcə mayın
2-də haysız-küysüz - tələbəsayağı
mehriban bir toy məclisinə yığışırlar.
Südabənin bacılarından biri Zinət diş həkimi
idi, Tibb İnstitutunu bitirəndən sonra təyinatını
rayona vermişdilər, indi ona da xəbər göndərmişdilər
ki, bacın ailə qurur, toyunda sən də iştirak elə.
Bir başqa cənublu tarixi şəxsiyyətin,
görkəmli ədibin həyatındakı qəfil və əlamətdar
dönüşlə bağlı olmasaydı, heç bu təfərrüata
da varmazdım.
O axşam həmin toy məclisinə qonaq gələn
yaxınlardan biri də 27 yaşlı cavan yazıçı,
Milli Hökumət dönəmində Təbriz radiosunda və
ədəbi mühitdə ən fəallardan olmuş,
devrilişdən sonra bu taya keçərək tezliklə firqənin
"Azərbaycan" ruznaməsində
çalışmağa başlamış, bir neçə
il sonra "Ata", "İki qardaş" kimi
romanlarıyla geniş şöhrət qazanacaq Həmzə Fəthi
Xoşginabi idi. Mərasim başlar-başlamaz Xoşginabinin
gözü Zinyəti tutur və qızla iki-üç dəqiqə
söhbətdən sonra qəti təklifini edir: "Mənə
gələrsənmi?" İlk görüncə bir
könüldən min könülə vurulmaq, yəqin, elə
bu imiş. Qız da çək-çevir etmədən
"Hə" deyir və Xoşginabi ucadan məclisə səslənir:
"Bu gün bir yox, iki toy olacaq. Cəfərlə Südabənin,
Südabənin bacısı Sima ilə də mənim
toyum".
Hamı təəccüb içində qalır. Bu məclisdə
nabələd adam yoxdu, hər kəs bir-birini
tanıyırdı, ancaq nə Südabənin Sima adlı
bacısı vardı, nə də qonaqların arasında bu
adda xanım.
"Zinyətlə mən evlənməyə qərar
verdik. Vaxt itirib təzə toya hazırlaşmağa ehtiyac
yoxdur. Qoy iki bacının toyu bir gündə olsun. Zinyət də
mənim simamdır, adı da bu gündən Sima olur".
...Hərəsinin özünə görə neçə
sıxıntısı, nə qədər qayğısı
vardı, Bakıda, Vətəndə olsalar da, hər halda qəribdilər,
mühacirdilər, ailə qurmaq istəyirdilər, ancaq
yaşayası evləri yoxdu, kirayə mənzillərdə
mütəmadi ünvan dəyişməli olacaqdılar,
ayın bu başından o başına zorla çatan balaca məvaciblə
dolanmalı, ürəklərindən keçən çox
şeylərdən ciblərinə baxıb vaz keçməliydilər.
Ancaq xoşbəxt idilər, gənc idilər, güclü
idilər, ümidlə, arzuyla, hər şeyin yaxşı
olacağına inamla doluydular.
...Ömrün xəzanında qızları Cəfəri
də, Südabəni də yanlarına - Budapeştə
aparmışdılar. Südabə xanım 1929-cu ildən
idi, 2020-də vəfat etdi, Bakı illərində müxtəlif
vaxtlarda səhhət böhranları ilə üzləşsə
də, Macarıstana köçəndən sonra düzəldi,
91 il ömür sürərək qocalıqdan vəfat etdi. Cəfərin
həyatısa daha əvvəl - 2001-ci ildə bitmişdi.
Qızı Solmaz həkim idi, Macarıstandakı bütün
güzəşt və imtiyazlardan yaxşı xəbərdar
idi və artıq yataq xəstəsi olan iflic atasını
Budapeştə əlavə xərc çəkmədən
tibbi sığorta vasitəsilə gətirmişdi. O gələn,
5 ildən artıq yaşadı.
Sevinc danışır ki, atasının bədəni
iflic olsa da, başı salamat idi, nitqi yerində,
düşüncəsi aydın, yaddaşı qaydasında.
Ömrün payızındaydılar. Balalarının
yanındaydılar, öz evlərində idilər, ancaq binədən
onlarçün taleyə çevrilmiş qəriblik yenə
onlarla idi.
Bunu da fikirləşirəm ki, yəqin, orada, uzaq
Budapeştdə, çarpayıda hərəkətsiz
uzandığı günlərdə Cəfər Mücirinin
yadına hərdən-hərdən Bakıdakı o toy da,
yüz cür çətinliyin əhatəsində olsalar belə,
xoşbəxt sabahlara bütün varlıqları ilə
inandıqları, özlərini hər şeyə qadir,
dünyanın güclüləri saydıqları, hər maneəni
adlamağa hazır olduqları qayğıları bol
qayğısız günlər də, hafizədə əvvəlki
şaqraqlığında səslənən şən
gülüşlər də, şux zarafatlar da
düşürmüş.
Bədən artıq əldən düşüb
sözə baxmayanda bütün amansızlığı ilə
əvvəlki gücündə qalan hafizə çox əzabverən
olur. Onun yada saldıqlarının yamanı da
ağrıdır, yaxşısı ondan betər göynədir.
Söz yox, o pərişan günlərində
mürgü döyəndə də, oyaq olanda da Cəfər
Mücirinin yanına və yadına Bakıdakı xoş ətirli
şirin məkanın böyründə, qənnadı
fabrikinin yanında yerləşən, güneylilərin ortaq
görüş yeri, onlarçün həm Təbriz, həm Ərdəbil,
həm Urmiya, həm Zəncan, həm Xoy, həm Marağa...
olan firqə həyəti, hər gün
girib-çıxdığı iş otağı da gəlirmiş
O anlarında yanında olmadığım, söhbətləşmədiyim
bir adamın xəyalından keçə biləcəklər
haqda bunları ona görə belə arxayınlıqla yaza bilirəm
ki, artıq xəstəliyin ağır-ağır
qapını döyməyə başladığı
çağlardan qalan yarı gündəlik, yarı xatirə
olan dəftərlərini vərəqləyirəm. O səhifələrdə
də eyni görüntülər qarabaqara izləyən xəyal
kimi, təkrarlanan yuxu kimi hey gəlib-gedir.
Sübutmu? 1994-cü ilin payızıdır. Gündəliyində
yaşanan günlərlə bağlı qeydləri
sıralanır və qəfilcə yadına gənclik gəlir,
gözlərinin önündə dayanır Təbrizdəki həyəti,
hələ 1945-ci ildir, hələ Milli Hökumətin zəfər
çalıb varlığını elan etməsinə aylar
qalır, hələ heç şah zindanına da
atılmayıb. Yox, yadına hansısa adamlar, onların dediyi
hansısa sözlər düşmür. Həyət-bacanı
sahmana salırmış, indi gözünün önündən
keçən təmirdən yenicə çıxmış
qapı, hasar, bağçadır, bazardan alıb həyətə
təzəcə buraxdığı toyuqlardır, əkdiyi, məhsulunu
dərməyə macal tapmayacağı heyva
ağaclarıdır.
Təbrizdəki o həyətdə olmuş həmin
ağaclar 1994-cü ilin payızında, Allah bilir, çoxdan
kəsilmişdimi, qurumuşdumu, ya
böyümüşdü, budaqları hasardan da aşıb
qırağa çıxmışdı?! Kim bilir?! Amma
artıq səksənini haqlayan ixtiyar Mücirinin
yaddaşının pəncərəsindən görünənlər
səliqəylə cərgələnmiş qəşəng
heyva ağaclarıdır ki, təzəcə calaq ediliblər,
calaqları da tutub və hərbi geyimli cavan Cəfər hələ
yarpaqsız, bəhrəsiz, yalın ağaclara baxa-baxa fərəhlənir,
növbəti mövsümdəmi, ondan sonrakı ildəmi
sapsarı heyvaların ağırlığından əyiləcək
budaqları görür: "21 Azər nehzəti qələbə
çalmazdan əvvəl mən İran ordusunda topxana sahəsində
çalışırdım. İran ordusunun baş qərargahı
bir sıra mütərəqqi fikirli zabitləri tutub həbsə
saldı. Bizi əvvəlcə Tehranda Dejban həbsxanasında,
sonra da Kirman şəhərinin məhbəsində
saxladılar. Mən həbsə düşməzdən əvvəl
həyətimizi, bağımızı təmir etdirmişdim.
Çoxlu toyuq almışdım. Həbsə düşməzdən
əvvəl Dadaş bəyin oğlu məşhur calaq ustası
Məmmədhüseyni çağırdım ki,
bağımızdakı min heyva ağacını calaq eləsin.
Pulunu da vermişdim. Hamısı da tutmuşdu".
Yaddaş deyilən zülmkar budur, unutmayan hafizənin
qəddarlığı budur - onillər öncə boş həyətdə
o baş-bu başa qaçan adicə toyuq-cücə də,
dilsiz-ağızsız ağac da səni canlı adam kimi xatirələrə
daldıra, haldan-hala sala bilir.
Budapeştdə, çarpayı əsiri olduğu
günlərdəki uzun dəqiqələrdə Cəfər
Mücirinin yaddaşından ürək sıyıran lətif
mənzərələri ilə Təbriz də tez-tez
keçməyə bilməzdi. 1946-cı ilin bitər-bitməzində
məcburən ayrıldığı əziz Təbrizinə
yenidən bir ömür fasilədən, yarım əsrə
qədər sürən vaxtdan sonra gələ bildi. Heç
doyunca gəzib-görməkçün artıq dizlərində
taqət də yoxdu. Lap olsaydı, aylarla gecə-gündüz
küçəbəküçə, dalanbadalan dolaşsaydı
da, yarım əsrlik həsrəti ovutmaqmı olardı?!
Təbrizin o nisgilli günlərdə mütləq əzab
verə-verə və dönə-dönə yaddaşından
keçməsinə ona görə əmin kimiyəm ki, Təbriz
xatirəsi həmişə onunla idi, xəyalən o
küçələrlə addımlayırdı və
tanıyanlar da bilir ki, bircə gün olmazdı ki, o, söhbəti
hərləyib-fırlayıb Təbriz üstünə gətirməyəydi.
1987-ci ildə Bakıda "Yazıçı" nəşriyyatı
onun "Araz sahilində" adlı hekayələr toplusunu
buraxmışdı, təbii ki, orada da Təbrizin adı dəfələrlə
xatırlanır, amma həmin hekayələrdən birində
Cəfər Müciri qəribsədiyi doğma şəhərin
sözlə şəklini də çəkir. Fəqət o
şəkli məhz xalça rəssamı kimi nəqş
edir və oxuduqca həmin sətirlərdə balasını əzizləyən
bir valideynin nəvazişi hiss edirsən, oxuduqca anlayırsan
ki, bu tablo daim onun gözünün önündə imiş -
Təbrizin daha bir açılan səhəri, şəhər
oyanır, camaat xiyabanlardan keçib işə tələsir.
Və qəza vü qədər Mücirinin əlindən
sanki adidən-adi olan bu bəxtiyarlığı - öz şəhərində
hər sabah evdən çıxıb işə getmək
fürsətini biryolluq aldı: "Günəş Sarı
dağ tərəfdən boylandıqca Səhənd də
ağ örpəyinin üstünə tökdüyü
qızılı saçlarını zirvələrə
dağıdırdı. Eynalı dağı özünün
yüngül buludlarla ağarmış sinəsindən Səhəndə,
Yanıq dağlarına tərəf uzatdığı
qövs-i qüzehdə sanki şəhərin üstündə
rəngbərəng bir mənzərə
açmışdı. Günəş boylanıb yüksəldikcə
şəhərdə get-gəl də çoxalırdı.
Qocaman Təbriz şəhəri öz adi iş
gününü başlamağa hazırlaşırdı.
Karxanaya gedənlər, bağ-bağat işçiləri,
bazar adamları, hər kəs öz yolunu tutub işə tələsirdi".
...Artıq ömrün qürub çağıydı,
Mücirinin olmayan yeni minillik başlanırdı, 2001-ci il idi
və bir ömür uzunluqlu tamarzısı olduğu Təbrizlə
onun arasında daha nə məsafələr vardı, nə sərhədlər,
nə də hər hansı qadağalar. Xəyalən hər
an ora gedib-qayıtdığından, sərhədlər, məsafələr,
qadağalar aradan getdiyindən, məntiqlə, daha həsrət
də olmamalı idi. Ancaq kim deyə bilər ki, bir saniyədə
insanın min gününü geri salan xiffət, həm
acısı, həm şiriniylə ruhu ağrıdan xatirələr
həsrətdən daha yüngül çəkilə bilən
yükdür?!
2 avqust 2024
Dəmir Aranelli
525-ci qəzet.-2024.-10 avqust №(142).- S.14-15.