CƏFƏR MÜCİRİNİN GÜZƏŞTSİZ SEVGİLİSİ

Ömrü boyu nə işlə məşğul oldusa, eşqlə və alimanə etdi. Eyvanında balaca bir bağça yaratmışdı. Bütün başqa işlərindəki səliqə və sahmana, bütün təfərrüatları ölçüb-biçməkliyə burada da əməl olunurdu. Bu kiçik və xudmani bağçasında yapon qızılgüllərindən tutmuş Lənkəran limonunadək çox bitkilər vardı, evinə gələn qonaqlara əkib-becərdiklərini göstərib hərəsinin öz tarixçəsini danışmaqdan elə hansısa xalçasından, hansısa tarixi araşdırmasından bəhs edərkən aldığı ləzzəti duyardı. Bu bağçasına elə vurğundu ki, "Xatirələr"ində, "Gündəlik"lərində də onlara sətirlər ayırmağı unutmurdu.

Eyvanı onunçün həm bağça idi, həm balaca emalatxana, həm də "beyt ül-həzan". Bu "beyt ül-həzan" onun işlətdiyi ifadə deyil, unudulmaz xanəndəmiz Hacıbaba Hüseynovun sözüdür. Hacıbaba ustad ovaxtkı Nərimanov, indiki Parlament prospektində yaşayırdı. Günlərin birində dedilər ki, binalar qəzalıdır, sökülməlidir, sakinləri müvəqqəti başqa ünvanlara köçürəcəyik, bu yerdə təzə bina inşa ediləndən sonra onların hamısı mənzillə təmin ediləcək. Hacıbaba müəllimə Dövlət arxivinin yaxınlığında, eyvanı Azadlıq prospektinə açılan binada mənzil vermişdilər, həyatının axır illərini orada yaşadı, heyiflər ki, təzədən köhnə ünvanına qayıtmaq ona nəsib olmadı, ömür vəfa etmədi. Təzə mənzilində onunla qonşuyduq, mən də o həndəvərdə yaşayırdım, evlərinə tez-tez gedirdim. Bir gün dedi ki, bu balaca balkon mənim beyt ül-həzanımdır. Axşamlar çıxıram ora, özümlə ürəyimdə dərdləşirəm, arada ağlayıb ürəyimi boşaldıram.

Gendən baxan, ötkəm danışığını dinləyən, simasının sərt cizgilərini görən heç deməzdi ki, Hacıbaba kövrək adamdır, adi bir sözə də ağlamsına bilər. Yaxından tanıyanlarsa yaxşı bilir ki, o, son dərəcə nazik bir insandı, Füzulinin "Divan"larını hər vərəqləyəndə, ürəyini tərpədən bir misrayla qarşılaşanda doluxsunardı, yanıqlı bir avaz onu duyğulandırıb qəhərləndirərdi.

"Beyt ül-həzan" "hüzn, kədər evi" deməkdir. Əsatirə görə, Yaqub peyğəmbərin öz oğlu Yusifin həsrətiylə qapanaraq qəm çəkdiyi, göz yaşı tökdüyü hücrə belə adlanırmış.

Eyvanında qurduğu həmin öz "beyt ül-həzan"ında Cəfər Müciri gül-çiçəklə əlləşəndə də, xalça toxuyanda da, qələm götürüb bir məruzə üçün hazırlıqlar edəndə də, hansısa tarixi mövzudakı məqaləsini başlayanda da yalnız həmin anda gördüyü işlə məşğul deyildi, xatirələrin aləmində idi və ona görə də bu eyvanda yarananların hər birində eyvanda olanların hamısı və Mücirinin bütün ömrü hansısa cizgiləri və əlamətləriylə hökmən əksini tapırdı. Təbrizdəki gənclik çağlarında orada bitən qələmqaş şamdanı çiçəyindən xoşu gələrmiş. 1984-cü ildə yolu Gəncəyə düşəndə həmin çiçəkdən orada görüncə çox sevinmişdi, rica etmişdi, vermişdilər, o çiçəklə Təbrizi mənzilinə köçürən kimi olmuşdu: "Kirovabaddan (sovet dönəmində əziz şəhərimizin adına bu yamağı vurmuşdular - D.A.) qələmqaş şamdanı gətirmişəm. Tutub. Torpağını dəyişmişəm. Gül açıbdır. Bu güldən çox xoşum gəlir. Bu il balkonda qızılgül də əkmişəm. Qönçə verir".

Cəfər Mücirinin eyvandakı bağçası vaxtilə Ağabəyim ağanın Qarabağ həsrətilə Tehranda saldırdığı "Vətən bağı"ının bir başqa tayı - "Könül bağı" idi. Həmin eyvanda ilin hər fəslində bahar idi: "Bu gün 21 yanvar, 1986-cı il. Bakıda ilk qar yağmağa başladı. Çox gözəldir. Çoxdan gözləyirdik. Şiddətli külək də vardır. Buna baxmayaraq, balkonda güllər, çiçəklər inkişaf etməkdədir. İki böyük yapon rozası gül açır. İndi də daha birinin üstündə yarımçıq gül vardır. Balkona təzə güllər gətirmişəm. Həm də Bəylər bizə böyük bir mandarin ağacı bağışlayıb ki, o da inkişafdadır. Qol-budağını kəsib basdırmışam. Bəlkə tutanları oldu. Balkonda xalçamı toxuyuram. Bu gün ara sahə qurtarıb. Haşiyəni başlamışam. Ümumiyyətlə, 120 çin qalır".

Cəfər Mücirinin yaratdığı xalçalar arasında ən gözəllərindən biri və belə bir ömür yaşadığı üçün, məhz onun yaşamasının qanunauyğun, bir başqasının keçilmiş tarixi azadlıq və mübarizə yolunu bu cür bilərək və duyaraq araya-ərsəyə gətirməsi çətin ola biləcək "İki tale" əsəri idi. Müciri o xalçanı 1960-cı ildə üzə çıxarmışdısa da, söz yox ki, çoxsurətli bu əsərin həm çeşnisinin düşünülməsi, həm rəsmlərinin çəkilməsi, həm də toxunması xeyli vaxt aparmışdı və əsla bir ilə sığan iş deyildi, bəlkə də düşüncədə dolaşdığı müddəti də üstünə gəlsən, bir neçə ilə sığan zəhmətin bəhrəsi idi. Uzun müddət birgə işlədiyimiz unudulmaz ədəbiyyatşünasımız Sabir Əmirov deyərdi ki, iki Azərbaycanın qovuşduğu bir xalça toxumaq arzusunun onda hələ 1950-ci illərin ortalarından yarandığını söyləyən Cəfər Mücirinin əvvəlcə ürəyindən keçirmiş ki, xalıdakı siyasi xadimlər də həm o, həm bu taydan olsun; ancaq bir para əsaslı səbəblərə görə bu fikrindən tez də daşınıbmış, çünki Cənubdan müxtəlif dövrlərin azadlıq mübarizlərini, milli dövlət qurmaq yolunda çalışmışları xalçada əks etdirməkdə heç bir maneə olmasa da, Şimaldakılarla bağlı vəziyyət qəliz idi, nəinki Cümhuriyyət dövrünün simalarını, heç sovet əyyamlarının Nərimanovunu xalça qəhrəmanına çevirməkçün münasib siyasi şərait yoxmuş. Ona görə qət edilibmiş ki, birlik amalını təcəssüm etdirən bu xalı Azərbaycan Demokratik Firqəsinin Azərbaycanda aprel inqilabının 40 illiyinə hədiyyəsi kimi toxunsun, simalar da Güneydəki milli hərəkatın öndərlərininki olsun.

Xalçanın köksünü bəzəyən və Mücirinin xalçaçı-rəssam dəst-xəttinə xas özünəməxsus zərif naxışlar şəbəkəsi öz yerində, onun həm sevdiyi, həm də bütün gözəllikləri ilə aşina olduğu çiçəklər də ornamentləri tamamlayaraq hərəsi öz rəngləri və rəmzililəri ilə kompozisiyanın məna yükünü ağırlaşdırır. Azərbaycan miniatürçülüyünün həm araşdırıcılarından, həm də zəmanəmizdəki ən qabil yaradıcılarından olmuş Əli Minayi bu xalçadakı rəsmlərin çəkilməsundə yaxından iştirak etmişdi, xüsusən parçalanmış Vətən, Babək və Koroğlu surətlərində, Təbriz mənzərələrində onun üslubuna xas plastika, incə rəng duyumu aşkar hiss edilməkdədir. Ancaq sərbəst rəssamlıqla, miniatürçülüklə xalça rəssamlığının ciddi fərqi var və kompozisiyanı qurarkən peşəkar xalça rəssamı həm də o şəkillərin necə ilmələşəcəyini düşünür, toxunma gedişinə əngəl ola biləcək ayrıntıları öncədən daha münasib ifadəetmə səmtinə yönəldir. Zənnimcə, bütün təsvirli Azərbaycan xalçaları sırasında misilsiz olan bu əsərin belə gözoxşayan və bütün ayrıntılarının həmahəngliyi ilə meydana gəlməsinin başlıca səbəbi onun təsvir təməlini iki mahir ustanın qoymasıdır - biri parlaq rəssam, həm də miniatür nəzəriyyəsinin dərin bilicisi, digəri isə ali dərəcədə peşəkar naxışçı, xalçaçı, həm də rəssamlığın xalçadakı yeralma hədlərini dəqiq duyan qabil rəssam.

Sağ və sol yandakı surətlər xalçaçılığından daha əvvəl tarixçi, peşəkar inqilabçı olan Cəfər Müciriyə araşdırdığı qaynaqlardan və keçdiyi mübarizə yollarından gözəlcə məlum olan fədakarlardır: bir tərəfdə doktor Tağı Ərani, o biri yanda, bu tərəfdə Seyid Cəfər Pişəvəri, bu üzdə Şeyx Məhəmməd Xiyabani, digər qanadda Səttarxan, bu başda qoç Koroğlu, o tayda məğrur Babək. Portretlər cərgələrinin arasında o yanda və bu yanda iki kitab da nəqş edilib - birinin üstünə "Qızıl səhifələr" yazılıb, digərinin cildində "12 şəhrivər" nəqş edilib, böyründə də "Azərbaycan" ruznaməsi. 1945-ci ilin 3 sentyabrına tən gələn həminki gündə Güney Azərbaycanın həyatında fövqəladə əhəmiyyət kəsb edən hadisə baş vermişdi. O gün Azərbaycan Demokrat Firqəsi rəsmən fəaliyyətə başlayırdı və Təbrizdən altında 48 mübarizin imzası olan, insanları milli mücadiləyə çağıran müraciətnamə yayılmışdı. İki gün sonra o müraciəti yayan və "Firqəmiz işə başladı" bəyanatını verən "Azərbaycan" qəzeti əslində həm millətin, həm də İranın tarixində büsbütün yeni bir dövrün başlanması sorağını çatdırırdı ki, çox keçməyəcək, məhz həmin müjdənin xoş əks-sədası kimi Azərbaycan Milli Hökuməti təsis edilərək işə başlayacaq.

Təbrizin məşhur "Çəhar fəsl" xalçalarının çağdaşlaşmış çeşidi sayılası bu xalının mərkəzdəki gölündə Arazın ikiyə böldüyü Azərbaycan təsvir edilib. Sağda yüksələn, tərəqqi edən Quzey Azərbaycan, solda iri bir qartalın parçaladığı zəncirlərin tuşundakı Güney Azərbaycan və aşağıda da Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın "Heydərbabaya salam"ından 4 misra:

Mən sənüntək dağa saldım nəfəsi,

Sən də qeytər göylərə sal bu səsi:

Bayquşun da dar olmasın qəfəsi,

Burda bir şir dağda qalıb bağırır,

İnsanları köməginə çağırır!

Xalçanın aşağı hissəsində vüqarla dikələn Babəklə Koroğlunun aralığında Təbrizin iftixarı olan mənzərələr sıralanıb - başı qarlı Savalan dağı da buradadır, Göy məscid də, El gölü də, Ərk qalası da, 1934-cü ildə tikilmiş, vaxtilə Azərbaycan Milli Hökumətinin mərkəzi binası olmuş Saat Qülləsi meydanındakı saatlı qüllə də...

Xalçanın ən yuxarısında tən ortada bir məşəl alovlanır. Bu, Güneydə insanımıza 1 il boyunca istiqlalın şirin dadını anlatmış Milli Hökumətin herbində də təsviri olan azadlıq məşəlidir. Və azacıq aşağıda yenə tən ortada "40" rəqəmi.

Xalçanın ətəyində ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış sözlər və sağ küncdəki "1339" rəqəmi o məşəllə həmin "40"ın mənasını açır: "Azərbaycan Kommunist Partiyasının yaradılmasının və Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulmasının 40 illiyi münasibətilə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Mərkəzi Komitəsi tərəfindən hədiyyə". 1339 isə miladi tarixə çevirəndə 1960 edir.

Kommunizmə, kommunistliyə bizim bugünkü baxışımızla o nəsil insanların baxışlarını heç vaxt qarışdırmayın. O insanlar kommunizm məfkurəsinə sidq ürəkdən inanan, insanlara bərabərlik, azadlıq vəd edən quruluşu ideallaşdıran, əqidə yolunda canından keçməyə hazır olan əsl, saf, mətin kommunistlər idilər, hətta müşahidə etdikləri ayrı-ayrı qüsurları da müəyyən insanların naqislikləri ilə bağlayır, bu mənfilikləri heç vəchlə sosializm quruluşu və ideologiyasının mahiyyəti ilə əlaqələndirməyi düşüncələrinə yaxın buraxmırdılar.

Cəfər Mücirinin gündəliklərində müxtəlif illərin 7-8 noyabr günləri ilə bağlı qeydlər var. Ailə bayramı kimi, elə Novruz qədər əziz mərasim kimi qarşılayırlar o günləri. Dostlar, tanışlar şad-xürrəm bayramlaşırlar, həvəslə, şövqlə bayram nümayişinə yollanırlar, hansı 7 noyabrdasa evdə məclis qururlar, hansındasa ailəlikcə restorana gedirlər, qızı Budapeştdən zəng vuraraq ata-anasını Böyük Oktyabr Sosialist İnqilabının ildönümü münasibətilə təbrik edir.

Xatirimdədir ki, 1980-ci illərin sonlarında Sovet İttifaqı göz önündə tar-mar olarkən, sosializm quruluşu çökərkən buradakı güneyli siyasi mühacirlər öz yerində, Avropada, Amerikada yaşayan, demokratik hərəkat, Cənubi Azərbaycanın milli azadlıq uğrunda mübarizə yolu ilə qəlbən və əmələn bağlı insanlar arasındakı neçə tanışım nə təhər xəyal qırıqlığı keçirirdi, necə sarsılmışdılar. Səbəbsiz deyildi - İranda öz milli haqlarına sahib olmaq naminə mübarizələrində onlar sovetə həmişə dayaq, ümid yeri kimi baxmışdılar. Onları xəyal qırıqlığına düçar edən, sarsıdan dayaq saydıqları, ümid bağladıqları, istinadgah bildikləri gücün məhv olması idi. Onların SSRİ-yə ümidlər bağlaması da əsassız deyildi. Onillərcə bu köməyi, arxadurmanı sadəcə hiss etməmiş, əyani şəkildə görmüşdülər.

Gələcək gün ki, Güney Azərbaycanın məktəblərində ana dilində keçilən tarix kitablarında ya Cəfər Müciridən qalan bu xalçanın şəkli olacaq, ya da dərslikdəki fəsillərdən hansındasa tarix dolu bu xalıdan söz gedəcək. Çünki baxınca şərəfli milli tarixin güzgüsü təsiri buraxan həmin "İki tale" əsəri danışa, düşündürə, həm də milli vəhdət qayəsi üzərində kökləyə bilir.

...Cəfər Müciri imzasıyla mən uzaqdan-uzağa ilk dəfə hələ məktəbliykən tanış olmuşdum. Qonşularımız və qohumlarımız arasında el dilində "demokratlar" deyilən xeyli siyasi pənahəndə vardı ki, onlara müntəzəm olaraq Bakıdan firqə xətti ilə nəşr edilən kitablar, müxtəlif məcmuələr göndərilirdi. Həmin kitablar arasında ən sanballılardan və xüsusi tarixi məna daşıyanlardan biri o çağlardan saxladığım, dönə-dönə oxuduğum, məndən ötrü əhəmiyyəti indi, yazıldığı vaxtdan uzun zaman ötəndən sonra daha da artmış üçcildlik "Azadlıq yolunun mübarizləri" idi. Ərəb əlifbasında buraxılmış o yaşıl rəngli köhnəlməz kitablar sırasının tərtib edəni, məsul redaktoru və bir çox oçerklərin müəllifi Cəfər Müciri idi. Silsilənin birinci cildi 1962, ikinci hissəsi 1969-da nəşr edilmişdi. Üçüncü cild isə üstündən xeyli ötəndən sonra - artıq 1988-ci ildə buraxıldı. Əslində bu da Cəfər Mücirinin daha bir xalçası idi. Xalçalarsa başlananda gərək toxuyan əzəl başdan onun sonunu, axırıncı ilməsi vurulandan sonra necə görünəcəyini öncədən təsəvvür edə. Başladığı hər işi mükəmməlcə icra edib ləyaqətlə sona çatdırmaq ümdə məziyyətlərindən olan Müciri bu yalnız elmi, tarixi baxımdan deyil, insanlıq nöqteyi-nəzərindən də çox gərəkli olan nəcib işi nə yaxşı ki, yarımçıq qoymayıb. Bu, azadlıq yolunun şəhidlərinə yapılan abidə idi, yarımçıq qalması anılmışların sırasına qatılmayan digər şəhidlərin ruhunu incidərdi. Altmışıncı illərdə firqədə vəzifəsi və öhdəlikləri vardı, cavandı, belə işlərə ayrılan maddi vəsait də yetərincə idi və 1980-lərin sonlarında nə yaş o yaş idi, nə firqədə əvvəlki səlahiyyətləri və birbaşa məsuliyyətləri daşımaqda idi, daha artıq - indi xalçaçılığa bağlanmışdı, əsas fəaliyyət istiqaməti o sahə idi, araşdırırdı, toxuyurdu, dərs deyirdi. Yəni "Azadlıq yolunun mübarizləri" kitabının üçüncü cildi üçün zəruri materialların toplanması, bir sıra mətnlərin yazılması, tərtib işlərinin görülməsinə heç yetərli vaxtı da yox idi. Ancaq o, köhnə hərbçi idi. Üstəlik, burada onun köhnə silahdaşlarıyla əlaqədar daşıdığı vicdani borc məsələsi də vardı. Çünki hələ 1969-cu ildə buraxılmış, təbii ki, 1-2 il əvvəldən hazır olan kitabın müqəddiməsində İran Xalq Partiyasının - Hezb-e tude-ye İranın Azərbaycan təşkilatı olan Azərbaycan Demokrat Firqəsi adından yazmışdı ki: "Azadlıq yolunun salnaməsi onun ən yaxşı oğullarının qızıl qanları ilə yazılmışdır. Tarixi təcrübələr göstərmişdir ki, bu qanlar heç də hədər getməmiş və getməyəcəkdir. Bu gün adlarını ən səmimi hisslərlə, iftixar və həyəcanla yad etdiyimiz şəhidlərin həyat və fəaliyyətləri, xalq işinə sədaqətlə xidmətləri, yaratdıqları döyüş ənənəsi, rəşadət və mətanətləri gənc nəsillər üçün sərməşq və ilham mənbəyi olmuşdur. ADF MK-sının 1 isfənd 1348-ci il tarixli geniş plenumunun qərarına əsasən, "Azadlıq yolunun mübarizləri" kitabının ikinci cildi nəşrə hazırlanarkən gənc nəsillərin həmin inqilabi ənənələrə sədaqət və düşmənə qarşı barışmazlıq ruhunda tərbiyələnmələri, mərd mübarizlərin ideya təmizliyi, rəşadət və ləyaqətlərinin, vətən və azadlıq yolunda çəkdikləri zəhmətlərin işıqlandırılması nəzərdə tutulmuşdu. Ümidvarıq ki, həmin kitabın birinci cildi kimi, onun ikinci cildi də bu istiqamətdə öz xidmətini göstərəcək və nəşr məqsədini doğruldacaqdır. Bu kitablar şəhid yoldaşlarımızın azacıq bir hissəsinin şərh-i halını əhatə etmişdir. ADF MK-sı həmin bu cildin böyük əhəmiyyətini qeyd etməklə bərabər xalq amalı uğrunda şəhid olanların adlarını və xidmətlərini diriltmək, xatirələrini yad etmək məqsədilə üçüncü cildin material hazırlığı işinə başlanmasını da lazım bilmişdir. Gələcəkdə isə vətənimizin azad xalqları bütün şəhid olanların tunc abidələrini irtica və imperializm hökmranlığının xərabələri üzərində yüksəldəcəkdir".

Bu həm də bir and idi və illər sonra Cəfər Müciri bu andı da sədaqətlə yerinə yetirdi.

Bir tərəfdən haqqında bəhs edilənlər onun mübarizə yoldaşları olmuşdular, digər tərəfdən də həmin şəxsiyyətləri lap yaxından tanımışların əksərindən fərqli olaraq, Mücirinin yaxşı qələmi vardı və o yazıları bir başqası əsla o cür ustalıq, inandırıcılıq və səmimiyyətlə qələmə ala bilməzdi. Ruhuna məhrəm, məsləkinə uyğun bu mövzu sonralar da daim Cəfər Mücirini düşündürmüşdü və o, Güney Azərbaycanda azadlıq uğrunda mücadilələrin XIX yüzildən etibarən tarixini əks etdirən "Azərbaycan demokrat hərəkatı" adlı sanballı kitabını fars dilində yazaraq nəşr etdirmişdi. Ancaq İrandakı milli azadlıq hərəkatı mövzusu onu hələ Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsində təhsil aldığı çağlardan düşündürmüşdü, mübarizələr yolunun mənzərəsinin yeni nəsillərə bütöv görünüb-bilinməsi üçün tədqiqlərə başlamışdı, bacardığı qədər həmin şanlı tarixin salnaməsini yaratmağa səy göstərmişdi. Cəfər Mücirinin 1920-1922-ci illərdə İranın bir bölgəsində baş versə də, ölkənin ictimai-siyasi gerçəkliyində ciddi təsir baraxmış hadisələr və aparılmış mübarizələrdən bəhs edən "Xorasan hərəkatı və Məhəmməd Tağı xan Pesyan-Sultanzadə" adlı əsəri onun siyasi tarix istiqamətində çalışmalarının ən uğurlu bəhrələrindən idi.

Mücirinin Əhsən Təbərinin redaktorluğu ilə farsca yazıb nəşr etdirdiyi digər əsəri - "Costocuha-ye enğelabi-ye şomal-e İran" da azərbaycanlıların və digər xalqların bu ölkədəki azadlıq mübarizəsi yolunda çalışmaları haqqında həqiqətləri bilmək, keçilmiş çarpışmalar və milli müqavimətlər yolunun tarixi mənzərəsini dürüst anlamaqçün əhəmiyyətini həmişə saxlayacaqdır.

Cəfər Müciri 1950-ci ildən başlayaraq Azərbaycan Demokrat Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin fəaliyyətlərinə yaxından qatılandan, təbliğat şöbəsinin müdiri, təftiş komissiyasının sədri, Firqə MK-sı icraiyyə heyətininn üzvü kimi yüksək vəzifələr tutarkən, xüsusən də partiyanın orqanı "Azərbaycan" qəzetini redaktə edərkən yalnız keçmiş deyil, həm də gecə-gündüz cari tarixin içərisində idi. Qızı Sevincin bir xatirəsi İrandakı gedişatı onun, demək olar ki, fasiləsiz izləməsinin sübutudur. Deyir, evin hər otağında radio vardı və hamısı da Tehran dalğasına tuşlanmışdı. Yəni bu otaqdan obiri otağa keçərkən arada nəyisə eşitməmək hürküsü yoxdu. Təbii, radioda danışılanların heç də hamısı Müciri üçün gərəkli deyildi, ancaq hansısa xəbərləri və təhlilləri də təsadüfən qaçırmaqdan özünü mənzilinin dörd bucağını radiolaşdırmaqla belə sığortalayıbmış.

Cəfər Müciri ədəbiyyatı sevirdi, şeir də, nəsr də yazırdı, hətta fars klassiki Hafiz Şirazi yaradıcılığına həsr olunmuş ayrıca kitabı da var. Ancaq tarix, tarixçilik iliyinə qədər elə işləmişdi ki, ədəbiyyatla əlaqədar araşdırma məqalələr yazanda da əslində ədəbiyyatşünaslıq yox, tarixçilik edirdi. Şahidim elə Mücirinin gündəlikləri, qələmindən çıxan araşdırmalarıdır.

1984-cü ilin 27 iyunu - "Bu gün Mirzə İbrahimov yoldaş məni çağırıb tapşırdı ki, 1941-1953-cü illər arasında Cənubi Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı və ədəbiyyat barədə 2,5-3 çap vərəqi əsər yazım".

Artıq 1984-cü ilin 18 avqustudur, gündəliyində belə "hesabat verir": "İkinci Dünya müharibəsi və milli azadlıq hərəkatı dövründə ədəbiyyat (1941-1953)". İki aydır bunu yazmaqla məşğulam. Külli miqdarda material topladım. Oxudum, qeydlər götürdüm və yazıb yarıya çatdım. İki hissəyə bölmüşəm: 1941-1946 və 1946-1953. Birinci hissəni bu gün 18 avqustda qurtardım. 16 avqustdan mürəxəssidəyəm (məzuniyyətdə - D.A.). Yazı işi getmir. Çünki Solmaz, Babək, Arman qonaq gəliblər. Onlarla məşğul olmaq lazımdır. Hər halda, sentyabr ayında 1946-1953 hissəsini qurtarıb, makinaya verib, oktyabrın sonunda təhvil verməliyəm".

Sentyabrın 14-də işi əsasən tamamlayır, amma qeyd də edir ki, bircə 1946-1953-cü illərdə mühacirət haqqında yazmaq qaldı. Vəd də edir ki, bunu da sentyabrın qalan günlərində yazacaq.

17 oktyabr 1984-cü il. Dəqiqləşdirir: "Bu il iyun ayının 20-dən bu tərəfə Mirzə İbrahimovun tapşırığı ilə yazmağa başladığım "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin "1941-1953-cü illər..." hissəsini bu gün - oktyabr ayının 2-də qurtardım. Yaxşı əsər olub. Fakt, təhlil və maraqlı ümumiləşmələrə malikdir. Əlyazmam 106 səhifədir. Yəqin, 75, ya bir az çox makina yazısı olacaqdır. 9 oktyabrda yazını Mirzə müəllimə təhvil verdim".

Elə həmin 1984-cü ilin 26 noyabrıdır. Görünür, Mirzə müəllim Mücirinin yazısını bəyənib ki, onunla daha geniş əməkdaşlığın təməlini qoymaq istəyir. Çünki görür ki, onun istədiklərini tarixi qatı ilə dolğunluqla əks etdirərək yazan Müciri kimi ədəbiyyatçını tapmaq müşkül vəzifədir: "Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna işə çağırdılar. Neçə vaxt əvvəl Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı mövzusunda üç çap vərəqi həcmində məqalə yazaraq bu instituta vermişdim. İndi çağırıblar burada işləməyə". Minnətdarlıq edərək razılıq vermir ki, artıq təqaüddədir və başqa işlərini də yüngülləşdirmək istəyir. Mirzə İbrahimovsa dövrü yaxşı bilən, tarixi hadisələrlə ədəbi gedişatı peşəkarcasına əlaqələndirməyi bacaran cavandan asanlıqla əl çəkmək fikrindən uzaqdır, əksinə, ona növbəti sifarişini verir: "İndi də Məsrutə dövrünə aid böyük ədəbi məqalə və başqa yazılarla məşğulam".

Gündəliyin yeni səhifələrini vərəqlədikcə, 1901-1917-ci illər arası - Məşrutə dönəmində ədəbiyyat haqqındakı fəsli təcrübəli Mirzə İbrahimovun niyə peşəkar bir ədəbiyyatşünasa yox (o dövrdəsə Elmlər Akademiyasının həm ədəbiyyat, həm Şərqşünaslıq institutlarında sanballı filoloq alimlər az deyildi), Müciriyə tapşırmaqda israrlı olmasının gizlincini tuturam. Əvvələn, Müciri dövrin özünəməxsusluqlarını həm tarixi, həm siyasi baxımdan istənilən ədəbiyyatşünasdan daha həssas dərk edir, digər tərəfdən də, istifadə etdiyi ədəbi qaynaqlardan əlavə elə o özü də gəzəri mənbədir - yaddaşında o dövrə aid bir çox şeirlər var ki, heç yazı-pozuda yoxdur, sadəcə Müciri kimi tək-tək insanların hafizəsində hələ ki yaşamaqdadır: "15 gündən artıqdır ki, materialları nəzərdən keçirirəm. 13 yanvarda akademiyanın Şərqşünaslıq kitabxanasına getdim. Orada Sərraf, Ləlinin divanlarını alıb oxudum. Sərrafın qəzəlləri məni oxumağa məcbur etdi. Bunların hər ikisində növhə və mərsiyə vardır. Xüsusilə Ləlidə çoxdur. 1986-cı il 31 yanvarda məqaləni yazıb qurtardım. Çoxlu mənbələrdən istifadə olunub. Bir sıra yeni Məşrutə şairləri (Xazəndən, Zeynəb paşa haqqında və Sabir haqqında) tapılıb. Mirzə Əhməd Süheyli Təbrizi, Məş`uf, Müdərris Təbrizi və başqalarını məqaləyə daxil etdim. Məqalə oxunaqlıdır. 37 səhifədir. Nəsr, mətbuat, kitab və mədrəsələr haqqında, Sabir, "Molla Nəsrəddin" barədə də yazdım".

Təsəvvür etməyə çalışıram: bu gün burada yox, lap Təbrizdə yaşayan ən püxtə bir ədəbiyyatşünasa həmin dövrün ədəbi mənzərəsini canlandırmaq sifarişi verilsə, Mücirinin yazısında olan qədər ilkin, bakirə mətni tapa biləcəkmi? Təəssüf ki, tapmayacaq, adamlar gedib - şahidləri, sinəsində dövrün sözünü daşıyanları əcəl alıb, yer gizlədib.

Balaş Azəroğlu rəvan təbli şair olmaqdan savayı səviyyəli ədəbiyyatşünas alimdi, Saib Təbrizi haqqında monoqrafiyaya da dönən mükəmməl dissertasiyası da vardı. Bütün bunlardan əlavə, o da odlardan-alovlardan keçmiş inqilabçı idi, Təbrizdə, Güneydəki həyat onun da ömrünün ayrılmaz parçası idi. Ancaq Balaş Balaşlığıyla Müciridən söz soruşurdu, məsləhət alırdı. Ona Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatına dair oçerklərin Müciri yazan hissəsindən qabaqkı dövrü təhlil etmək tapşırılmışdı: "Əvvəlki dövr haqqında Azəroğlu yazmalıdır. Ona da çoxlu material vermişəm. Xiyabani hərəkatı və ədəbiyyat, Məhəmmədtağı Rüfət, Məhəmmədtağı Pivian və ədəbiyyat, dram əsərləri, mətbuat və şifahi xalq ədəbiyyatı bunlardandır".

Vaxt elə amansız şərtlər çərçivəsində axırmış ki, şairin, yazıçının düşüncəsindən keçənləri yazıya alması xatalıymış. Ona görə çoxları ezop üsuluna əl atırmış. Mərsiyə, növhə yazmağa kim idi mız qoyan. Bir para şairlər də fəndgirlik edir, guya növhə, sinəzən, qəsidə yazırmışlar, ancaq mətləblərini də həmin qoşqularda ifadə edə bilirmişlər. Müciri hafizəsində saxladığı şeirləri səxavətlə Azəroğluya ötürürmüş ki, yazısında yararlansın: "O dövrdə ictimai dərdləri demək üçün molla dilindən, növhələrdən çox istifadə edilib. Çünki ədəbiyyat şiddətli qadağa altında olub.

Hüseyn, bu Kərbəla dəşti qanilən doludur,

Yetimlərin gözü yaşdır, fəqan ilən doludur.

Yazıq əkinçini gördüm, keyfin soruşdum onun,

Dedi ki, kəndində un yox, saman ilən doludur".

O çağlarda, sən demə, Rza şahın riyakar islahatçılığı haqqında fars dilində bir poema da qoşulubmuş, elə dildən-ağızdan eşidərək Müciri onu da əzbərləyibmiş, "yaddaşdakı heç bir yük artıq yer tutmur və əziyyət verən ağırlığı olmur" hikməti növbəti dəfə yerini tutubmuş və hafizəsindəki həmin parçaları da Müciri kağıza köçürərək Balaşa bağışlayıbmış: "Rza şahın özünə lazım olan islahatına aid poemanın da yadımda qalan hissələrini yazıb Azəroğluya verdim".

Azəroğluya Mücirinin təhvil verdiklərinin arasında bayatılar da varmış. Elə bayatılar ki, onlar çoxdan unudulublar, amma oxuduqca inanırsan ki, həmin duru, təsirli, şirin el sözlərinin yaşamaq, həm Güneydə, həm Quzeydə kitabdan-kitaba keçmək haqqı var.

"Azəroğluya bayatılar tapıb verdim:

Əzizim dərdə düşər,

Zülm edən dərdə düşər.

Zülmə çəkilən pərdə,

Qəm yemə, bir də düşər.

Daha biri:

Mən aşiqəm qara gün,

Qara gecə, qara gün.

Qara gecə dərdinə

Səhər edər çara gün.

Ya bir başqası:

Əzizim qara gəlsin,

Saçları qara gəlsin.

Mənə zülüm edənin

Bayramı qara gəlsin!

Bu da digəri:

Bu damlar xasa damlar,

Batıbdır yasa damlar.

Damlar həman damlardır,

Bəs hanı o adamlar?"

Bu son bayatı ürək sıyırır, qəribsədir, itirdiklərimizi xatırladır.

El nə sərrast deyib. Doğrudan da, damlar həmin damlardır, o adamları tap görüm haradan tapırsan! Elə Cəfər Müciri özü də onlardan biri!

Tarix adamı olan Cəfər Müciri tarixlə elə ləbələb idi ki, məhəbbət şeiri yazmaqçün qələm götürəndə də nəticədə tarixi mənzumə doğulurdu. Elə bu şeir ki, 1983-cü ilin noyabrında yazıb və sadəcə ürəkboşaltma olduğundan onu nə qəzetə-filana verib, nə radioda oxuyub, nə də kimsəyə göstərib. Düzdür, sevgiliyə yazılan elə şeirlər olur ki, onlar elə naməhrəm qulaqlardan iraq olsa yaxşıdır. Buradakı gözəlsə elə nazənindir ki, o nə təkcə Mücirinindir, nə də ömrü hansısa bəlli bir vaxt kəsiyinə düşən onlarla, yüzlərlə, minlərlə insanınkı. Bu şeir bir Təbriz gözəlləməsidir.

Şeirin sərlövhəsi "Təbriz gözəli"dir, amma oxuduqca görürsən ki, gərək başlıqdakı sözlərin yeri dəyişilib "Gözəl Təbriz" ola!

Seyx Sənan Təbrizə gəlsəydi, görsəydi səni,

Tərk edərdi küfr ü cəhlə əql ü din dünyasını.

İndi də hiss etsə Məcnun zülfünün ətrin, yəqin,

Tərk edər Leylilərin əfsanələr dünyasını.

Gər gözəllik üzbəüz dursaydı hüsnünlə sənin,

Diz çöküb təslim edərdi öz böyük mənasını.

Dursa qəbrindən Füzuli, görsə bir an surətin,

Tazədən başlardı bir tazə qəzəl inşasını.

Ey gözəllər şəhri Təbriz, afərin, min afərin!

Sən yaratdın min gözəl, min bir qəzəl dəryasını.

Sabah onu qınayan bircə nəfər olmasın deyə şeirin axırında zəruri izahı da var ki, bu şeirini

"Ey gözəl, var gözlərində küll i-İranın gözü,

Sənsən aləmdə nigara, cümlə xubanın gözü". -

beytindən duyğulanaraq yazıb.

...Tarix Cəfər Mücirinin varlığına, taleyinə, ömrünə elə sirayət etmişdi ki, bunu daha bədəndən xaric etmək mümkünsüzdü. Elə xalçaya bağlanacağının təkan nöqtəsi də tarix və siyasət oldu. 1950-ci illərin əvvəllərində İran Xalq Partiyasının, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sosializm düşərgəsindən olan partiya və dövlətlərlə əlaqələri sıxdı, vaxtaşırı onlardan hansınısa ya Bakıda qəbul edərdilər, ya da çox vaxt səfərlər, yüksəksəviyyəli rəsmi görüşlər Hezb-e Tudəninki olardı. Bu qəbil təmaslardasa ən münasib sovqat xalça idi. Firqə də sifariş verməli olanda uzağa getməsinə ehtiyac qalmırdı. Ölkəsinə uyğun olaraq Müciri hər dəfə həll üsulunu taparaq xalçada hədiyyəsi göndəriləcək xarici kommunist partiyası liderinin surətini nəqş edərdi. Bu, bir dəfə argentinalı marksist-inqilabçı, Fidel Kastronun silahdaşı Ernesto Çe Gevara olurdu, başqa dəfə fin Erik Honneker, ayrı bir səfər Almaniya Vahid Sosialist Partiyasının baş katibi Valter Ulbrixt, bir yol Vyetnam Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin sədri Xo Şi Min.

Bu minvalla xalça qədəm-qədəm Cəfər Mücirinin ömür-gününü doldurmağa başladı və o, qısqanc, güzəştsiz sevgili idi. Xalça Müciriyə daha çox yaxınlaşdıqca, bütün başqa keyfiyyətlərindən əlavə sərfəli çörək ağacına çevrilərək onu ağuşuna daha çox aldıqca, səhər-axşam demədən gününün saatlarına da daha çox yiyə durdu. Ömrün müxtəlif fəsillərində Cəfər Müciri hərbi işə, tarixçiliyə, siyasətə, publisistikaya, ədəbiyyata daha çox meyilli olsa da, nəticədə yenə üstün gələn xalça oldu.

Sən demə, uşaqlıq illərində kənd qadınlarından ilmə vurmaq öyrəndiyi çağlardan bu sənət onun körpəcə ürəyinə ilk sevgi kimi daxil olurmuş, ahıllığında həmin məhəbbətin təzədən kükrəyərək bütün qəlbi doldurmağı da varmış və əslində Mücirini müxtəlif çağlarda bağlı olduğu fərqli sahələrin hər birində də elə əvvəldən yönəldən, idarə edən, cazibəsində saxlayan xalça fəlsəfəsi, xalça ülgüləri, xalça düşüncəsi imiş.

4 avqust 2024

Dəmir Aranelli

525-ci qəzet.-2024.-14 avqust (№ 144).- S.10-11;12.