Ailə mühiti və valideyn-övlad münasibətləri: tərbiyə üçün zəruri keyfiyyətlər

Yeni doğulmuş körpə, xüsusən ilk övlad ailəyə təkcə sevinc və şadlıq gətirmir, onun gəlişi ilə ailədə fərqli ab-hava, canlanma yaranır, daha ciddi məsuliyyət duyğusu baş qaldırır. Valideyn cavabdehliyi, övlad qayğıları məhz bu xoş hadisədən sonra meydana gədiyi üçün ailədə valideyn-övlad münasibətləri də bunun sayəsində yaranmağa başlayır. Uşağın valideynlərinə mehr-məhəbbətinin, ülvi bağlılığının ilk qığılcımları da bu zaman parlayır. Eləcə də uşağa hər gün diqqət yetirmək, onu qidalandırmaq, onun meyl-maraqları ilə tanış olmaq və onları vaxtında, qaydasınca təmin etmək valideynlər üçün əsas vəzifəyə çevrilir.

Uşaqlar ata nəvazişinə və qayğısına, ana sevgisinə böyük ehtiyac duyurlar. Bu, uşaqların gələcəkdə Vətənə, cəmiyyətə və ailəyə dəyərli şəxsiyyət kimi yetişməsinə kömək edir. Valideynlər uşaqlarının tərbiyəsilə gündəlik məşğul olmalı, onların hərəkətlərinə diqqət və nəzarəti gücləndirməlidir. Ata-ana vaxtaşırı övladlarının fiziki və psixoloji cəhətdən sağlamlığının da qayğısına qalmalıdır.

Bəşəriyyət yarandığı gündən övlad-valideyn münasibətləri zamanın böyük sınaqlarından keçərək, hər dövrün tələblərinə uydun şəkildə təkmilləşməklə inkişaf etmək yolunu tutub. Bugünün ailəsində mövcud olan münasibətlər sistemi yüz il bundan əvvəlki deyil. Dünya dəyişdikcə, ailədə təlim-tərbiyə sahəsinə qoyulan tələblər ildən-ilə daha da artır, mürəkkəbləşir. Məhz buna görə də cəmiyyətin özəyi olan ailədə övlad-valideyn münasibətlərinə yenidən baxılması və müxtəlif düzəlişlər edilməsi vacib sayılır. Ailədə bunun üçün daha əlverişli, münbit şərait yaradılması və münasibətlərin inkişafı naminə yeni ideyalar, yeni yanaşma tərzi gətirmək tələb olunur.

Bu gün vətənimiz Azərbaycanda təlim-tərbiyə işini dünya standartlarına çatdırmaq, qabaqcıl ölkələrin təhsil üsullarına və tərbiyə metodlarına nail olmaq üçün mühüm işlər görülür. Lakin bu, dünənin və bu günün işi deyil, tarixi çox qədimlərə gedən məsələdir.

Möhtəşəm ədəbi abidəmiz olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında geniş təsvir və tərənnüm olunan ailə dəyərləri, xüsusilə ailə birliyinin sirri, ailədaxili münasibətlər, övlad tərbiyəsi üsulları qiymətli nümunələr kimi bu günədək öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Dastanda valideyn-övlad münasibətləri, o cümlədən, ata və oğul arasında ünsiyyət tərzi ətraflı əks olunub. Dastanda Oğuz türklərinin ailə anlayışı, bu yöndəki düşüncə tərzi, adət və ənənələrə əməl edilməsi, ailə adlı kiçik dövlətin ağılla idarə olunması, ailənin birliyinin, paklığının qorunub saxlanması bu gün üçün də gözəl mədəni və sosial mənbə hesab oluna bilər.

Bütün bu cəhətlər uzun zaman ərzində müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalsa da, tamamilə itib getməmiş, mövcudluğunu saxlayaraq günümüzədək gəlib çatmışdır.

Son dövrdə ölkəmizdə tədris proqramlarının dəyişdirilərək dünyanın qabaqcıl ölkələrinin təcrübəsinə, tədris üsullarına və texnologiyalarına uyğunlaşdırılması, məktəblərlə yanaşı, valideynlərin də bu sahəyə olan diqqətini və münasibətini kökündən dəyişdirib. İndi təhsilverənlərlə yanaşı, təhsilalanlardan da çoxlu zəhmət, bacarıq və çeviklik, olduqca məsuliyyətli və diqqətli olmaq tələb olunur.

Ata-ananın bir-birinə olan yaxşı münasibəti uşaqların tərbiyəsi və gələcəkdə bir şəxsiyyət kimi formalaşması üçün əla nümunədir. Mütəxəssis araşdırmaları göstərir ki, ailədə övlada ata-ana sevgisini heç nə əvəz edə bilməz. Belə bir deyim var ki, ailədə yaranan sevgi tərbiyənin ən gözəl nümunəsidir. Ailə, xüsusilə ana-ata sevgisi o qədər möhtəşəm və müqəddəsdir ki, əksər övlad hətta dünyasını dəyişənədək onu unuda bilmir. Buna görə də uşaqlara hələ körpə yaşından lazımınca valideyn məhəbbəti göstərmək lazımdır ki, onlar da bu sevgini gələcəkdə öz valideynlərinə qaytara bilsinlər. Bütün bunlarla yanaşı, həm də uşaqlarda başqalarına qarşı da sevgi hissi yaransın. Valideynlərindən sevgi və qayğı görməyən uşaqlar adətən öz uşaqlıq dövrlərini istədikləri kimi, normal yaşaya bilmirlər.

Psixoloqlar qeyd edirlər ki, ailədə yaşayan uşaqların xarakteri ailədəki ata və ananın xarakterinin ən yaxşı nümunəsidir və ailədaxili mühitə uyğun olaraq formalaşır. Ailədə tərbiyə alan uşaqlara ata-ana nəsihətindən daha çox onların valideynlərinin şəxsi nümunəsi daha yaxşı təsirli olur. Pedaqoq və psixoloqların çoxu təlim və tərbiyədə uşaqlara nizam-intizam qaydası kimi onların döyülməsi və ya digər fiziki və mənəvi cəza növlərinin tətbiq edilməsinin əleyhinədir. Əgər uşaqlardakı dəcəllik mühitin ahəngini pozmursa, uşaqların özünə fiziki və mənəvi cəhətdən zərbə vurmursa, onların bugünkü səhhətləri və gələcək həyatları üçün təhlükə yaratmırsa, dəcəllik çox da qorxulu deyildir. Çünki tarixdə bəzən çox tərs və sözəbaxmayan, dəcəl uşaqların arasından qəhrəman və dahi insanların yetişməsi halları olmuşdur.

Uşaqlarını məktəbəqədər dövrdə və sonrakı yaş mərhələsində milli mədəni-mənəvi dəyərlər üzrə formalaşmasında əsas məsuliyyət və cavabdehliyin yenə də ailənin, yəni valideynlərin üzərinə düşməsi barədə fikir hələ də dəyişilməz olaraq qalır.

Övlad-valideyn münasibətlərinə ciddi zərbə vuran amillərdən biri valideyn səhlənkarlığı və nəzarətsizliyi üzündən uşaqların pis, həyat üçün zərərli, təhlükəli vərdişlərə qurşanmasıdır. Bu hal bəzi nadan uşaqlara, yeniyetmələrə və gənclərə müxtəlif xəstəliklər, qorxunc yoluxmalar, eləcə də digər bəlalar və faciələr gətirir. Diqqətli və ayıq-sayıq valdeynlər bu bəlalardan hər an öz övladlarını qoruya bilərlər.

Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan xalqının qədimdən bəri ailə mühiti, valideyn-övlad münasibətləri ilə bağlı xüsusi ənənələri yaranıb. Təsadüfi deyil ki, bu ənənələrə böyük qiymət verən müdrik dövlət xadimi, müstəqil dövlətimizin memarı və qurucusu olan Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev respublikamıza rəhbərlik etdiyi bütün dövrlərdə həmişə ailə anlayışına, valideyn-övlad münasibətlərinə, uşaq, yeniyetmə və gənclərin düzgün təlim-tərbiyəsinə xüsusi diqqət və qayğı ilə yanaşıb. Ulu öndər övlad böyütməyin, onu düzgün tərbiyə etmək kimi çətin və məsuliyyətli işin Azərbaycanda əksəriyətin həyatının əsas məqsədi və mənası olduğunu bildirirdi.

1998-ci il iyunun 1-də Uşaqların Müdafiəsi Günü münasibətilə keçirilən tədbirdəki çıxışında Ümummilli liderimiz belə bir qiymətli fikir söyləmişdi: "Xalqımızın ən nəcib, ən gözəl keyfiyyətlərindən biri, atalarımızdan və ulu babalarımızdan bizə gəlib çatan ənənə ondan ibarətdir ki, Azərbaycan xalqı hər zaman uşaqlara məhəbbətlə yanaşıb!" Ulu öndərin ailəsi yüksək milli-mənəvi dəyərlər üzərində bərqərar olmaq, daim bu dəyərlərə sadiq qalmaq baxımından Azərbaycana və bütün dünyaya parlaq nümunədir.

Hələ bizim eradan əvvəl Pifaqor övlad tərbiyəsi haqqında belə yazırdı: "Uşaqlarınızın göz yaşlarını qoruyun ki, onlar bu yaşları sizin qəbrinizin üstünə axıda bilsinlər".

Özünün gözəl əxlaqi, milli-mənəvi dəyərlərinə və etnik xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan ailəsində övlad- valideyn münasibətləri dünya xalqlarının təcrübəsindən bəzi müsbət xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Bu övlada olan tükənməz məhəbbətdən qaynaqlanan və min illərlə yaşı olan bir adət və ənənədir. Ta qədimdən bu günədək qavam edən bu adətə görə uşaqlarının böyüyüb boya-başa çatmasına, onların orta və ya ali təhsil almasına, işlə təmin olunmasına, evlənməsinə, ev-eşik sahibi olmasına baxmayaraq, bir çox valideynlər hələ də onların həyatlarının daha xoş və rahat keçməsinə həssas yanaşır, mütəmadi nəzarət edirlər. Yəni respublikamızda yeni qurulan və təzə-təzə formalaşmağa başlayan gənc ailələrə ata-analar daha da diqqətlə, canıyananlıqla yanaşırlar. Burada əsasən bircə məqsəd var: yeni evlənən cütlük bir-birini tam öyrənənəcən, gənc ailəni təməli bərkiyənəcən onu qoruyub saxlamaq.

İslam dini nöqteyi-nəzərindən cəmiyyətdə ən zəngin xəzinə, ən bahalı miras valideynlərin övladlarına verməyə borclu olduğu təlim-tərbiyə hesab edilir: "Heç bir ata övladına gözəl tərbiyədən qiymətli hədiyyə verə bilməz".

Azərbaycanın ensiklopediyaçı alimi Nəsirəddin Tusi övlad-valideyn münasibətlərindən söhbət düşəndə valideynlərə belə bir tövsiyə vermişdi: "...Azdanışmağı, susmağı, soruşanda cavab verməyi, böyüklərə qulaq asmağı öyrətmək, nalayiq sözlər, söyüşlər, yersiz kəlmələr işlətdikdə utandırmaq, gözəl, zərif, xoş kəlamlardan istifadə etdikdə tərifləmək, buna adət etməyə hüsn-rəğbət oyatmaq lazımdır. O, müəlliminə, yaşca özündən böyük olanlara hörmət və xidmət etməyi bilməlidir"...

Tusi valideynin övlada, övladın da valideynə olan məhəbəti barədə isə belə deyib: "Valideynin övlada məhəbbəti təbii, övladın valideynə məhəbbəti iradidir".

Azərbaycan xalqı uzaq keçmişdən bu günədək övlad-valideyn münasibətlərinə aid hikmətli kəlamlar yaradıb. Min illər keçsə də, həmin müdrik kəlamlar bu günəcən öz dəyərini və təravətini itirməyib. Ailədəki təlim-tərbiyə prosesində bu dəyərli sözlərin hər biri valideynlər üçün qızıldan da qiymətlidir: "Ata olmaq asandır, atalıq etmək çətin", "Uşaqsız ev meyvəsiz ağaca bənzər","Ata-ana sözünə baxmayan xoş gün görməz", "Ata-anaya xeyri olmayanın, elə nə xeyri". "Yalan danışan ata-ananın övladları da yalançı olur" və sair.

Ailədə ata kişi, ana isə qadın nümunəsi olmaqla övladların tərbiyəsində vacib rol oynayır. Oğlan uşaqları üçün ata obrazı hünər, cəsarət və kişilik rəmzi, vüqar və əzəmət simvoludur. Qızlar isə qadınlıq keyfiyyətlərini, xüsusilə qadının vəzifəsinə aid olan işlərinin görülməsi haqqında məlumatları anasının timsalında mənimsəyirlər. Tərbiyəsində və əməllərində qüsurları və pis vərdişlərə sahib olan valideynlər öz uşaqlarının tərbiyəsinə lazımi qədər diqqət və qayğı göstərmir, bu işə lazımınca vaxt ayırmırlar. Nəticədə istər ailəyə, istərsə də cəmiyyətə yararlı şəxsiyyət əvəzinə, pis vərdişlərə yiyələnən, ailədə və cəmiyyətdə artıq yükə çevrilən bir nadan, yararsız və faydasız övlad yetişir.

Zakir BAYRAMLI

Şair-publisist, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər birliklərinin üzvü

525-ci qəzet.-2024.-15 avqust (№ 145).- S.11.