Astronomiya elminə həsr
edilən ömür
Bu gün 70-dən çox elmi əsərin, 100-ə
yaxın elmi-kütləvi məqalənin, o cümlədən,
"Günəş sistemi planetləri" adlı
monoqrafiyanın, "Nəsirəddin Tusi -
yaşadığı dövr və milli mənsubiyyəti"
və digər kitabların
müəllifi, həmçinin, "Astronomiya" dərsliyinin
həmmüəlliflərindən biri olan tanınmış
alim, astronomiya elminə böyük töhfələr bəxş
etmiş Ədalət Ətayinin doğum günüdür.
Amansız xəstəlik vəfa etsəydi, 73
yaşını qeyd edəcəkdi... Məhz bu yaşın
astanasında elə bu ayın 4-də əbədiyyətə
qovuşan alimimizim mənalı ömrünə nəzər
salaq. Ədalət müəllimin
maraq dairəsinə qədim, orta əsrlər və
çağdaş astronomiya tarixi, eləcə də astronomik
bilgilərin təbliği istiqamətləri də daxil idi.
Ali təhsilinə 1968-ci ildə Azərbaycan Dövlət
Universitetinin (indiki BDU) Fizika fakültəsində başlayan
alimin böyük uğurlara imza atmasının səbəbi
həm də onun xarakterindən irəli gələn məsuliyyətli
və məqsədyönlü fəaliyyəti,
inadkarlığı olub. 1971-ci ildə Şamaxı Astrofizika
Rəsədxanası üçün kadr hazırlamaq məqsədilə
təhsil aldığı universitetin fizika fakültəsində
astrofizika qrupu yaradılır və Ə.Ətayi böyük
həvəslə həmin qrupa daxil olur. Elmi biliklərə
yiyələnməyə çalışan gənc mütəxəssis
burada sonradan, Mars planetinin kraterlərindən birində adı
əbədiləşdiriləcək Nadir İbrahimovun rəhbərliyi
altında diplom işini yerinə yetirir. Ali təhsilini
başa vuraraq təyinatla Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasına
işə göndərilir və N.İbrahimovun rəhbərliyi
altında Günəş sistemi nəhəng planetlərinin
spektral müşahidələri, spektrlərin işlənməsi
və analizi metodlarını mənimsəməyə
başlayır. 1975-ci ildə isə Rəsədxananın
aspiranturasına daxil olur. İki il sonra elmi rəhbərinin qəfil
vəfatından sonra elmi fəaliyyətini Qazaxstan EA Astrofizika
institutunun professoru V.Q.Teyfelin rəhbərliyi altında davam
etdirir. Elmi axtarışların yolu onu bir ölkədən
digərinə apararaq sonunda istədiyinə nail olmağı
nəsib edir. Beləliklə, o, 1981-ci ildə Ukrayna EA Baş
Astronomiya Rəsədxanasında "Uran, Neptun və nəhəng
planetlərin parlaq peyklərinin spektrofotometriyası"
mövzusunda dissertasiya işini müdafiyə edərək
fizika-riyaziyyat elmləri namizədi alimlik dərəcəsi
alır.
Ədalət müəllim bir sıra orijinal elmi nəticələrin
müəllifidir. Onun planet atmosferləri və kometlərin tədqiqi
sahəsində ilk dəfə aldığı və elmdə
iz qoyduğu nəticələri dünyanın nüfuzlu elmi
nəşrlərində işıq üzü görüb.
O, "Voyajer" peykinin qeyd edilməsindən əvvəl
Nadir İbrahimovla birlikdə apardığı tədqiqat nəticəsində
Yupiterin İo peykində aktiv proseslərin baş verdiyini
aşkar edib. 1979-cu ilin martında ABŞ kosmik aparatı bu
aktivliyin vulkanik püskürmələr olmasını təsdiqləyib.
Bundan əlavə, alim Neptun və Uran planetlərini
geniş spektral miqyasda tədqiq edib, onların spektrlərində
çoxlu sayda eyniləşdirilməmiş udulma zolaqları
aşkarlayıb. Udulma zolaqlarının mərkəzi hissəsində
Neptunun Urandan parlaq olduğunu müəyyən edib. Diski
görünməyən planetlərin atmosfer modelini işləyib
hazırlayan alim böyük planetlər qrupuna aid olmalarına
baxmayaraq, Uran və Neptunun atmosferlərinin quruluşunun Yupiter
və Saturndan fərqləndiyini aşkarlayıb.
Alimimiz Yupiterin atmosferinin qeyri-bircinliyini tədqiq etmək
üçün, müşahidə nəticələrinə
əsasən temperaturun, aerozol və qaz hissəciklərinin
nisbi miqdarının, udulma xüsusiyyətlərinin
araşdırılmasına əsaslanan mükəmməl
üsul təklif irəli sürüb. Sözügedən
planetin diskində Böyük Qırmızı Ləkə və
onun əhatəsində olan detalları tədqiq edərək,
planetin şəkildəyişmələrinin istilik rejimi və
doymuş qazların miqdarının dəyişməsi ilə
izah edib. Müşahidə edilən
zolaqların əmələ gəldiyi dərinlikdə
Qırmızı Ləkənin optik xüsusiyyətlərinin
ətraf mühitdən fərqlənmədiyini müəyyənləşdirib.
Bu nəticə Yupiterin İQ oblastda aparılan müşahidələrin
nəticələri ilə təsdiq olunur.
Rəhbərlik etdiyi laboratoriyanın əməkdaşları
ilə birlikdə 1986-cı ildə Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında
Halley kometinin mütləq spektrofotometrik müşahidələri
aparılıb. Halley kometi atmosferində həyəcanlaşma
temperaturu təyin edilmiş, kometin
yaxınlaşdığı və uzaqlaşdığı
dövrdə fiziki şəraitin termodinamik tarazlıq
halından kəskin kənaraçıxması halı müəyyən
olunub. Beynəlxalq məlumat bazasına daxil edilən bu nəticələr
"Veqa" və "Jotto" kosmik stansiyalarının nəticələri
ilə tam uyğunluq təşkil edir.
Keçmiş SSRİ də planet atmosferlərinin tədqiqi
üzrə iki tədqiqat qrupuna üzv, bir qrupa isə sədr
seçilən Ədalət Ətayi 1986-cı ildə Beynəlxalq
Astronomiya İttifaqının, 1994-cü ildə isə Avropa
Astronomiya Cəmiyyətinin üzvü seçilib.
Ədalət müəllim 1984-cü ildən əvvəlcə
ADPU-da, sonradan isə uzun illər ərzində
ömrünün sonuna kimi BDU-nin fizika fakültəsinin
Astrofizika kafedrasında pedaqoji fəaliyyətlə məşğul
olub. BDU-nun fizika fakültəsində tələbələrə
"Klassik Astronomiya" və "Planetlərin atmosferi"
fənlərindən mühazirə oxuyub.
Ömrünün sonunadək Nəsirəddin Tusi
adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında
"Planetlər və kiçik səma cisimləri"
şöbəsinin rəhbəri olmuş alim sadə, eyni
zamanda, mənalı alim ömrü yaşadı. Son illərdə
o, planet fizikasının və ümumilikdə ulduzəmələgəlmə
proseslərinin tədqiqində müasir nəzəri və
praktiki astrofizikanın aktual problemlərindən biri olan nəhəng
planetlərin daxili enerjisinin mənbəyi məsələləri
ilə məşğul idi.
Haqqında söhbət açdığımız
elm fədaisi ömrünü bütünlüklə Günəş
sisteminin böyük planetlərinin və ümumən
Kainatın sirlərini öyrənməyə həsr etdi.
Dünya həqiqətlərini dərk edən Ədalət
Ətayi elə mənalı ömür yaşadı ki,
özündən sonra alimin yetirmələri olan gənc tədqiqatçılar
onun yolunu davam etdirərək hələ neçə
açılmayan elmi sirlərə işıq salacaqlar.
O, böyük bir elm sevdalısı olmaqla
yanaşı, səmimiliyi ilə kollektivin sevimlisi,
qayğıkeş ailə başçısı idi. Ədalət
müəllimin ruhu əbədi olaraq, onun Kainatla teleskoplarla əlaqə
yaratdığı Pirqulu gecələrində, eləcə də
kövrək vaxtlarında böyük həsrətlə
xatırladığı Təbrizin, Ərdəbilin gecələrində
dolaşacaq... Alimin əziz xatirəsi onu tanıyanların qəlbində
əbədi yaşayacaq.
Bayram RÜSTƏMOV
BDU-nun Astrofizika kafedrasının dosenti
525-ci qəzet.-2024.-15 avqust (№ 145).- S.7.