Qəzalini bağışlamaq olarmı?!

Esse

"İslam dinini kim xurafata çevirdi?" Çoxlarını düşündürən bu sualın iki məşhur cavabı var. Qərb orientalistlərinə görə, İslam dini on ikinci əsrdə Qəzalinin "sezgi ağıldan daha önəmlidir" fikri ilə qürub çağına qədəm basdı. Şərq alimlərinə görə isə, müsəlmanların birdən-birə cahilləşib kiçilməsinə səbəb monqol istilalarıdır. Mənim cavabım isə: "Qorxaq və tənbəl müsəlmanlar".

On ikinci əsrdə müsəlmanlar Qəzaliyə yox, İbn Rüşdə inansaydılar, yenə bir mədəniyyət qura bilməyəcəkdilər. Monqolların işğalı olmasa, müsəlmanlar yenə böyük kəşflər edə bilməzdilər.

Qərb orientalistlərinə haqq verənlərin bir arqumenti də budur ki, Qərb cəmiyyəti ilə Şərq cəmiyyəti arasında fərq var, ona görə onlar kilsəni yox, fəlsəfəni seçdilər. Bəli, bu, doğru qənaətdir. Həmin dövrdə kilsələr məscidlərdən daha qəddar qərarlar verirdi. Orta əsrlər tarixinə baxanda onsuz da bunu aydın görə bilirik. Kilsə Aristoteli qadağan etsə də, Florensiya, London, Paris küçələrində Aristoteldən danışanlar, kitabxanalarda gizlicə metafizika oxuyanlar var idi.

İbn Rüşd qadağan edilməmişdi, amma Qəzalinin fikirləri daha rahat gəlirdi deyə müsəlmanlar onu seçdi. Yəni araşdırmadan, mühakimə etmədən. Qəzali müsəlmanlar üçün çox sadə bir fəlsəfə qurmuşdu: "Nə olursa, Allahın iradəsi ilə olur". Vəssalam! Fizika oxumağa, riyaziyyat hesablamağa, uzun-uzadı əxlaq mühazirələrinə qulaq asmağa gərək yoxdur. "Alov pambığı yandırırsa, səbəbi alovun kimyası deyil, Allahın ona icazə verməsidir..." Qəzaliyə pərəstiş edənlər alovu da, pambığı da, kimyanı da fərqli təfsir edirlər. Bütün idealar kimi bu da, müsəlmanlara görə, "heç vaxt anlaya bilməyəcəyimiz bir Allah dostunun kəlamıdır". Lakin həmin təfsirbazlara pis xəbərim var. Yuxarıdakı fikir Qəzaliyə aid deyil, Helenistik dövrün filosoflarına - emprik skeptiklərə, yəni şübhəçilərə aiddir. Qəzali bu fikri dahiyanə gedişlə müsəlmanların dərrakəsinə saatlı bomba kimi qoyur və nə vaxt Şərq intibahın qapısına gəlsə, bu bomba oradaca partlayır.

Qayıdaq əvvələ - İslamın qızıl çağına. Onuncu əsrdə Əl-Makdisi, əz-Zəncani, Əl-Mihrecani, Əl-Əvli və Zeyd bin Zufa "İhvan-i Səfa" cəmiyyətini qurdular. Bu cəmiyyət tarixdə ilk dəfə təkamül nəzəriyyəsini ortaya atdı.

"İnsan təkamül edir. Adəmdən Məhəmmədə qədər Allah ona görə çoxlu peyğəmbər və din göndərdi ki, insanın sosial və psixoloji mahiyyəti dəyişir, təkamül edir. Hər gələn yeni din əvvəlki dinin diktə etdiyi sosial və ictimai prinsipləri ya rədd edir, ya da köklü şəkildə dəyişir".

İhvan-i Səfa Allahın da təkamülə "inandığını" söyləyirdi. Bu düşüncə Avropaya 1878-ci ildə gedib çıxdı.

Yüz səksənə yaxın elmi məqalə yazmış Biruni də canlıların süni seçim yolu ilə təkamül etdiyini dedi və buna "iqtisadçı təbiət" adını verdi. Biruninin yaradılış və təkamül haqqında fikirlərini saatlarla danışıb müzakirə etmək olar. Hindistandan İspaniyaya qədər canlı növlərinin təfsirini yazmışdı. Məncə, bu fakt onun haqqında hər şeyi deyir.

Devid Hum başda olmaqla Qərb fəlsəfəsinin məşhur imzalarına təsir edən İbni Tufeyl də kimyəvi birləşmələrdən və təkamül nəzəriyyəsindən yazırdı.

Nazzam, İbn Sina, İbn Haldun, Miskeveyh və başqaları İslamın qızıl çağını formalaşdırdı. Fəlsəfə, elm, biologiya, astronomiya haqqında saysız-hesabsız kitablar yazdılar.

Xristofor Kolumbun 1498-ci ildə Haitidən yazdığı məktuba görə, Amerikanın kəşfi (yəni o torpaqların) İbn Rüşdün qeydləri sayəsində mümkün olmuşdu.

Gəldik on ikinci əsrə və İslam böyük bir qaranlığa gömüldü. Elə bir qaranlıq ki, doqquz əsrdir, aydınlana bilmir. İbn Sina, Fərabi, İbn Rüşd doqmatizmi İslam fəlsəfəsində bayraq edən Qəzaliyə uduzdu. Əlbəttə, müsəlmanlara elm və fəlsəfə dini əhvalatlardan və "hər şey Allahın iradəsi ilə baş verir" hökmündən daha ağır gəldi.

Bəs bütün günahı Qəzalinin üstünə ata bilərikmi?

Alman əsilli şərqşünas Cozef Şaxt yazır ki, XI əsrin əvvəllərindən müsəlmanların intellektual həyatında ümumi durğunluq müşahidə edirik. Şotland əsilli Anqlikan şərqşünası Montqomeri Uatta görə isə, Qəzalidən, xüsusən də monqolların 1258-ci ildə Bağdada hücumundan sonra İslamın intellektual həyatı durğunlaşdı.

Nədənsə, şərqşünasların Qəzali ilə bağlı söylədikləri sorğu-sualsız qəbul edilib. Maraqlıdır ki, Qəzalinin İslam aristokrat həyatının sonunu gətirdiyi tezisi Orta Şərqdə həm "modernist islamçılar", həm də sol ziyalılar arasında doqmaya çevrilib. Çoxları Qəzaliyə qarşı İbn Rüşdü müdafiə edir. Onlar İbn Rüşdün Volter kimi maarifçi filosof olduğunu, Qəzalinin isə din alimi olduğunu düşünürlər. Halbuki İbn Rüşd həm də Maliki fəqihi, din alimi idi.

Həm solçu, həm də modernist müsəlmanlar üçün Qəzali məhək daşıdır. Niyə bu iki fərqli ideologiya şərqşünaslığın Qəzali tezisini bu qədər mənimsədi? Doğrudanmı İmam Qəzalinin "Fəlsəfənin uyğunsuzluqları" kitabı İslam sivilizasiyasının sonunu gətirdi? Bu suallara cavab verməzdən əvvəl həmin iddianın geosiyasi əhəmiyyətini izah etmək istəyirəm.

Dini məsələlər təkcə dini hökmlərə aid deyil, həm də dini geosiyasətimizi müəyyən edir. Xüsusən də şərqşünas tezislərinin əksəriyyəti reallığı izah etməkdən daha çox siyasi dizayn üçündür. Bu suala cavab vermək həm də dini və geosiyasi ağıl tələb edir.

Orientalistlər İslamın qaranlıq dövrünü Qəzali ilə, yoxsa onun yaşadığı dövrlə əlaqələndirirlər? Əslində, şərqşünaslar onun nə qədər əhəmiyyətli bir alim olduğunu qəbul edirlər. Qəzalidən sonra İslamın geridə qaldığını deyən Montqomeri Vat həm də Qəzalinin intellektual bioqrafiyasını yazan adamdır. Onun "Müsəlman aydın Qəzali haqqında araşdırma" adlı kitabı var.

Yəni həm Qəzalini bir müsəlman ziyalısı kimi tərifləyir, həm də İslamın geridə qalmasına görə onu məsul tutur. Çünki əsl məsələ Qəzali deyil, Qəzalinin yaşadığı dövr, yəni 12-ci əsrdir.

İndi məsələyə başqa cür baxaq. İslamın Qəzalidən sonra geridə qaldığını söyləmək, əslində, İslam dünyasının XII əsrdən sonra mədəni tənəzzül yaşadığını deməkdir. Bəs 12-ci əsrdən sonra İslam dünyasında siyasi baxımdan nə baş verdi? İqtidar kimə keçdi? Səlcuqlara, yəni türklərə. Deməli, Qəzalidən sonra İslamın tənəzzülünü elan etmək 19-cu əsrə qədər türklərin başçılığı ilə davam edən bütün çağları torpaq altına basdırmaq deməkdir.

Həqiqətən, Qəzalinin 20-ci və ya 12-ci əsrə qədər İslam sivilizasiyasının inkişafını dayandırdığına dair heç bir real iddiaya rast gəlmirik. Tənəzzül məsələsi nə qədər məntiqli olsa da, bunda tək bir şəxsi günahlandırmaq olmaz. Vəhhabilərin Osmanlıya qarşı üsyanı ilə vəhhabi-sələfi ziyalıları İslam dünyasının geridə qalmasına görə osmanlıları günahlandırmağa başladılar. Eyni tezisi sonralar şərqşünaslar və ərəb millətçiləri də dilə gətirdilər.

Ona görə də fundamentalist tarixi mütaliə və sələfiliyin hakim təsiri olaraq ortaya çıxan qondarma İslamdan sapma məzhəblər və təriqətlər fəsad və geriləmə tezisləri ilə dini ortodoks ənənəni tamamilə məhvə məruz qoydu. Bizdən davamlı olaraq geriyə baxmağı və ənənəni lənətləməyi tələb edənlər yaxın keçmişdə baş verən dəyişikliklərin dinamikasını naməlum bir sahədə məhdudlaşdıraraq, dövrü tənqid etməyimizi qeyri-mümkün qılır.

İndi gəlin bir az da Yan Morrisi oxuyaq. Müəllif özünün "Niyə Qərb dünyaya hökmranlıq edir (hazırda)" adlı irihəcmli əsərində bir çox fərqli dəyişənləri nəzərə alaraq bəşər tarixini eramızdan əvvəl 3000-ci ildən eramızın 2000-ci illərinə qədər Qərb və Şərq baxımından müqayisə edir. O, savad, döyüş gücü, enerji resurslarından istifadə, urbanizasiya kimi bir çox fərqli dəyişənlərə baxır. Və nəticədə o, Qərblə Şərqin rəqabətinin 1800-cü illərə qədər bir az da Şərqin xeyrinə olduğunu, 18-ci əsrdə əsl tarazlığın dəyişdiyini deyir. Halbuki bu, haqqında danışmadığımız və danışmaq istəmədiyimiz ən mühüm əsrdir. 18-ci əsrdən sonra dünyanın necə dəyişdiyi, bu dəyişikliyə qarşı nələr etdiyimiz, necə müqavimət göstərdiyimiz və nə etmədiyimiz bəlkə də 11-ci əsrdən və İslam ənənələrindən daha çox mühakimə olunmağa layiqdir.

Daron Acemoğlu və Ceyms A.Robinsonun "Millətlər niyə tənəzzül edir?" adlı kitabındakı tezislərdən biri mədəniyyət, mentalitet və rifah arasındakı əlaqədən, tarixin və Türk-İslam sivilizasiyasının fundamentalist mütaliələrinin, xüsusən də Veberin "Kapitalizm və Protestantlığın ruhu" əsərinin təsiri ilə çox qabarıqlaşan tezisdir. Tezis Qərbi Avropanın müasir sənaye cəmiyyətinə çevrilməsinin əsasında reformasiya və protestant əxlaqının dayandığını iddia edən alman sosioloqu Maks Veberin nəzəriyyəsinə əsaslanır. Məsələn, bu tezisə görə, Çin mədəniyyətinin və Konfutsi təliminin iqtisadi inkişaf üçün uyğun olmadığını düşünənlər də var idi. İndi isə qədim Şərq fəlsəfəsindəki iş etikası Çin, Honq-Konq və Sinqapurda böyümənin mühərriki kimi göstərilir. Buna görə də ilahiyyat və tərəqqi tezisi arasında xətti əlaqənin qurulması konsepsiyası özünü doğrultmur.

Müəlliflərin fikrincə, mədəni elementlər, yəni din, milli kimlik, etnik mənsubiyyət və ya mənəvi dəyərlər vəziyyətin niyə stereotip olaraq qaldığını anlamaq üçün əslində o qədər də vacib deyil. İnklüziv iqtisadi və siyasi institutlar, bərabər rəqabət və nəzarət tərəqqi və inkişaf üçün daha vacibdir.

1070-ci ildə vəfat edən Kadı Səid əl-Əndəlusi "Tabakatül-Ümem" əsərində Daron Acemoğlunun "Tənəzzül" əsərində olduğu kimi bir milləti digərindən fərqləndirən və önə çıxaran suala cavab axtarır. Millətlər iki yerə bölünür: elmə maraq göstərib müxtəlif elm və sənət istehsal edənlər və elmlə maraqlanmayan və elm və sənət istehsal edə bilməyənlər. Səidin fikrincə, təhlükəsizlik, dövlət başçısının stimulları və himayədarlığı ilə elmi canlanma arasında xətti əlaqə var. Elm ancaq sülhün hökm sürdüyü güclü dövlətlərdə və təəssübkeşlikdən uzaq hökmdarların təşviq etdiyi və qoruduğu mühitlərdə inkişaf edir. Daha sonra elmdə inkişaf etmiş xalqların tibb, fəlsəfə, riyaziyyat və astronomiya kimi sahələrdə etdiklərini sadalayır. Göründüyü kimi, Kadı Səid əl-Əndəlusiyə görə, problemi həll edən və cəmiyyəti digərlərindən daha qabağa aparanlar elm və biliyə sahib olanlardır. Həm də bunu daha stabil şərtlərdə həyata keçirənlər.

Bu gün liberalist, demokrat, həm də solçu müsəlmanların İslamın tənəzzülünün səbəbini sadəcə Qəzalidə görmələri kökündən yalnışdır. Qəzali məntiq haqqında bir neçə kitabın, riyaziyyat və metafizika haqqında fikirlərin müəllifidir. Demək olar ki, bütün kitablarında riyaziyyatın və fizikanın nə qədər önəmli bir elm sahəsi olmasından bəhs edir. Nəsrəddin Tusiyə bu müstəvidə təsir edən ən böyük İslam alimlərindən biridir. Yəni Qəzalini elm və məntiq düşməni kimi göstərmək yanlışdır. Bu da həqiqətdir ki, o olmasa, bir başqasının "Hər şey Allahın iradəsi ilə baş verir" cümləsini əlində bayraq edib cəhalətə sürüklənəcək bir müsəlman toplumu var. Bu, coğrafiya məsələsidir və təəssüf ki, bu coğrafiyada insanlar oxuyaraq yox, eşidərək öyrənmək niyyətindədirlər.

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet .- 2024.-17 avqust (№147).- S.18.