Ədəbiyyatın təsir dairəsi: fərdi düşüncədən ictimai şüura

(Əvvəli ötən sayımızda)

Mütaliə etmək, kitab oxumaq, təhsil almaq - bunlar ilk baxışdan bütün məqamları ilə insanlara faydalı hesab edilir. Təbii ki, belədir. Tarix boyu bu sadaladıqlarımız insanlığa işıq tutub, onun yolunu aydınladıb. Buna görə də insanlar mütaliəyə, dolayısı ilə kitaba və təhsilə maraq göstəriblər. Amma şər qüvvələr hər şeydən istifadə etdikləri kimi, təəssüf, ən ülvi istiqamət olan kitabın, təhsilin vasitəsiylə də insanlara asan çata bilmək funksiyasından maraqları naminə yararlanıblar... Unutmaq olmaz ki, dövlətlərin dövlətlər, xalqların xalqlar üzərində maraqları daha da artmaqdadır. Belə olan halda dövlətlər (xalqlar) hədəfə çevrilən ölkədə maraqlarını bilərəkdən və kortəbii şəkildə yerli insanlar tərəfindən təbliğ edənlərin (hətta icra edənlərin) olması amilinə diqqəti gücləndirmişlər. O səbəbdən bu amildən, xüsusilə də, XIX əsrin sonlarından etibarən dünyanın müxtəlif qüvvələrin öz xeyirlərinə kompleks şəkildə istifadə etdiyini görməyə başlayırıq. Böyük demokrat, öz dövrünün minbir oyununu yaxşı görən Mirzə Cəlil "Anamın kitabı" tragikomediyasında bu mövzunu işləyərək xalqımızın diqqətini buna yönəltməyə çalışmışdı...

Söz sənətimizin şah əsərlərindən olan "Anamın kitabı" tragikomediyasında biz bütünlüklə milli düşüncədən məhrumolmanın hansı fəsadlar törədə biləcəyinin şahidi oluruq. Əsəri mütaliə etdikcə, onun məzmunu ilə tanış olduqca bu günümüz üçün də aktual olan məsələnin nə qədər mühüm əhəmiyyət daşıdığı bir daha öz təsdiqini tapmış olur. Tragikomediyada baş qəhrəman Zəhrabəyim ananın övladlarından Rüstəm bəy, Mirzə Məhəmmədəli və Səməd Vahid yüksək təhsil almaq üçün xaricə - müvafiq olaraq Rusiya, İran və Osmanlıya üz tutmuşlar. Övladların xaricdə təhsil almaları, yüksək biliyə yiyələnmə ehtimalları ailənin sevincinə səbəb olur, eyni zamanda Azərbaycanı müstəmləkədə saxlayan çar Rusiyasını da narahat edirdi. Ona görə ki, ailə övladlarının Vətənə layiqincə xidmət edəcəyinə inanır, işğalçı ölkə isə xalqın bu kimi təhsilli gənclər vasitəsilə milli oyanışından narahat olurdu. Amma gəl gör ki, Rüstəm bəy, Mirzə Məhəmmədəli və Səməd Vahid təhsilllərini başa vurub Vətənlərinə qayıtdıqda ailənin sevinci kədərə, işğalçı ölkənin narahatlığı isə sevincə çevrilir. Çünki qardaşlar təhsil almaq üçün getdikləri ölkələrdən öz milli düşüncələrini itirmiş, xalqımıza yad olan dünyagörüşü özləri ilə Vətənlərinə gətirmişdilər. Ayrı-ayrı ölkələrdə öz milli dəyərlərini itirmiş qardaşların bu vəziyyəti onların bir-birlərinə qarşı düşmən münasibətə sövq etmişdi.

Müəllif bu məqamda milli düşüncədən uzaq düşmüş, "məsləkayrı qardaşların" (əslində, məsləkayrı insanların) Vətənə nəinki xeyir verə bilməyəcəyi qənaətini ortaya qoyur, hətta bu düşüncə sahiblərinin doğma yurdunu, ölkəsini uçuruma sürükləyəcəyi düşüncəsini irəli sürürdü. Qardaşların əsər boyu bir-birlərinə qarşı laqeyd, bəzən düşməncəsinə münasibətinin kökündə onların öz milli kimliyini unutması və təsir dairəsinə düşmələri göstərilirdi... Övladlarının qeyd edilən "mərəzləri" tragikomediyada Vətəni təmsil edən Zəhrabəyim ananı mənən iflic edir. Böyük ümidlərə xaricə təhsil almaq üçün göndərdiyi Rüstəm bəy, Mirzə Məhəmmədəli və Səməd Vahid doğma yurdlarına qayıdanda ananın gələcək üçün ümidləri puç olur.

Mirzə Cəlil tragikomediyanın sonunda dünyadan köç etmiş ata Əbdüləzim kişinin övladlarına vəsiyyətini də oxucunun diqqətinə çatdırır. "Yer, göy, aylar və ulduzlar göylərdə seyr edib gəzə-gəzə genə əvvəl-ağır Günün başına dolanırlar. Çünki bunlar hamısı qədim əzəldə Gündən qopub ayrılmış parçalardır. Mən etiqad edirəm ki, mənim də balalarım dünyada hər yanı gəzib dolansalar, genə əvvəl-axır anaları Zəhranın ətrafında gərək dolanalar. Çünki ay və ulduz Şəmsin parçaları olan kimi, bunlar da analarının ayı və ulduzlarıdır. Vay o kəsin halına ki, təbiətin həmin qanununu pozmaq istəyə! Onun insafı və vicdanı ona müdamül-həyat əziyyət edəcək, nə qədər canında nəfəs var, peşiman olacaq". Əbdüləzim kişinin bu vəsiyyətini oxucuya çatdıran Mirzə Cəlil insanların dövlət ətrafında birləşməsini, dövlətə, xalqa xidmət etməsini, bir növ, təbiət qanunu hesab edir. Amma "vay o kəsin halına ki, təbiətin həmin qanununu pozmaq istəyə..."

"Qorunmayan, qayğısına qalınmayan, hərənin bir tərəfə çəkdiyi Vətən, millət parçalanmağa, yadlar tərəfindən işğala məhkumdur" anlayışının ideya kimi işləndiyi əsərdən çıxarılacaq nəticələr çoxdur.

Mənsub olduğu xalqın işıqlı günlərə çıxması üçün Mirzə Cəlillə çiyin-çiynə mübarizə aparmış Mirzə Ələkbər Sabirin də yaradıcılığı bu mənada xüsusi diqqətə layiqdir.

Xalqın dərdini anlayan, onun tutulduğu mərəzi yaxşıca görən, loğman kimi çalışaraq o dərdlərə dərman axtaran sənətkarlar içərisində, heç şübhəsiz, "Mən vücudumda olan ətimi xalqımın yolunda çürütdüm. Əgər ömür vəfa etsəydi, sümüklərimi də xalqımın yolunda qoyardım", - deyən Mirzə Ələkbər Sabir müstəsna yer tutur.

Mirzə Ələkbər Sabir (1862-1911) bütün həyatı, fəaliyyəti və yaradıcılığı ilə xalqımızın milli oyanışı istiqamətində çalışıb. İnsanların maariflənməsi üçün səy göstərən, onun ayaqlarına qandal olan mənəvi geriliyə, cəhalətə və mövhumata qarşı vuruşan Sabir, ümumiyyətlə, tərəqqiyə qarşı duran hər nə varsa, onunla nəinki mübarizə edir, hətta savaş açırdı. Bu satirik şair məktəblərdə dərs deyir, qəzet və jurnallarda çalışır, milli azadlıq üçün mübarizə aparanlara öz şeirləri ilə dəstək olurdu. Bunların kökündə isə yalnız və yalnız xalqını işıqlı günlərə çıxarmaq amalı dayanırdı.

Dövrün bütün "sifətlərini" hərtərəfli şəkildə görən, onları öz düşüncə xəlbirindən keçirən Sabir yaşadığı əsrin xalqlar qarşısındakı istək və tələblərini də yaxşıca anlayırdı. O, xalqın böyük xəstəliyə düçar olduğunu dərin ürək ağrısı ilə görür, onu bu xəstəlikdən xilas etməyə çalışırdı. Bu xəstəliyin dərmanı isə elm və maarifdə idi. Dünya isə bu dərmanın müalicəsini çoxdan görmüş, elm və maarifin faydalarından yararlanmağa başlamışdır. Xalqların elmi tərəqqi istiqamətində sürətlə irəlilədiyini görən Sabir isə xalqımızın "oxutmuram, əl çəkin" kimi nidaları ilə baş etmək qarşısında qalmışdı.

Bütün dövrlərin ən böyük mütəfəkkirlərindən olan Sabir üzünü xalqa tutur, əsrin onları "dindirdiyini", onların bu çağırışlara tez və sürətli şəkildə cavab verməli olduqlarını başa salmağa çalışırdı. O, əsərləri ilə xalqın qarşısında iki səhnə canlandırırdı. Bir tərəfdə inkişaf etmiş cəmiyyət, bunun səbəb və nəticələri, digər tərəfdə isə cəhalət və gerilik, onun yaratdığı acı vəziyyət bu səhnələrin iki zidd qütbünü əks etdirirdi. Sabir xalqına deyirdi ki, bax gör, əcnəbilər inkişaf edir, "seyrə balonlarla çıxır, biz isə hələ avtomobil minməyiriz". Bunun səbəbləri nə idi? Xalqı bunu düşünməyə vadar edirdi. Xalq isə düşünmürdü. Sabir qəflət yuxusunda olan həmvətənlərin dili ilə deyirdi, əslində, onlara müraciət edirdi: "Avropalı öz millətin ihya edir, etsin. Şənü şərəfi-qövmünü ihya edir, etsin.İnsanlıq adın dəhrdə ibqa edir, etsin. Qəflətdə yatıb, ad batırıb, nam alırız biz. Başa yumuruq zolladırız, kam alırız biz".

Xalq hansı addımlar atılsa, oyanar, onun diqqətini bu gedişata necə yönəltmək mümkündür?! Dünya da toplar açılır, amma biz ona diskinməyirik. Bütün bunlar Sabirin ruhunu incidirdi. Belə olan halda o, yenə yazırdı: "Tərpənmə, amandır, bala, qəflətdən ayılma! Açma gözünü, xabi-cəhalətdən ayılma! Laylay, bala, laylay! Yat, qal dala, laylay!".

"Mən bu millətin daxilini aydınlatmaq üçün şeirlər yazdım, başa düşmədilər, fikirləşdim ki, qoy xaricləri təmiz olsun, sabun hazırladım", - deyən Mirzə Ələkbər Sabir öz yaradıcılığı ilə xalqın XX əsrin çağırışlarına cavab verməsi üçün var gücü ilə çalışdı. Yaradcılığının, demək olar ki, bütün məqamlarında Sabirin dünyanın çağırışına bu və ya digər şəkil və ölçüdə cavab verən əsərlər yazdığını görmək mümkündür. Dahi söz ustadının köhnəlməyən, tər-təzə qalan yaradıcılığı bu baxımdan ədəbiyyatın böyük təbliğat vasitəsi olduğunu, insanları, bir xalqı tərəqqiyə çağıraraq, hər cür şərə "Yox!" dediyini söyləmək mümkündür. Bütün bunlar isə onu göstərir ki, söz sənətimizə adını qızıl hərflərlə və əbədi həkk etdirən Sabir yaradıcılığının bu gün və gələcəkdə də öz aktuallığını itirməyəcəyi öz təsdiqini çoxdan tapa bilmişdir.

"Mən gedərsəm, var olsun amalım, yaşasın şəhriyari-hürriyyət!", - deyən Sabir dünyasından ayrılıb üz tutaq dünya şeiriyyətinin zirvəsi olan Hüseyn Cavidin mənəvi aləminə. Mənəvi aləm dedik ona görə ki, dahi Cavid yaradıcılığına maddi sərhəd qoymaq böyük qəbahət olar.

Aydındır ki, bəşər övladının yalnız özünü sevməsi, eqosu və qarşısındakıları heç düşünməməsi müştərək evimiz olan dünyamızı daha pis vəziyyətə gətirib çıxarıb. Dünyanın hansı nöqtəsinə nəzər salsaq, harada bir ağır mənzərə mövcudsa, bunun kökündə mütləq insanın və yaxud insan amili ilə bağlı bir məsələnin dayandığını görmüş oluruq. Buna görə də ədəbiyyat dəfələrlə insanlığı seçim qarşısında qoyub və onu hansı yolu seçməli olduğu haqda dərindən düşündürməyə çalışıb. Ədəbiyyatın humanizmə söykənmiş bu missiyası böyük şair və dramaturqumuz Hüseyn Cavid yaradıcılığının ana xəttini təşkil edir.Bənzərsiz yaradıcılığında insanlığı dilemma qarşısında qoyan Hüseyn Cavid bəşəriyyətə ilk növbədə bunu anlatmaq istəyirdi ki, sən "dünyanı qurtaran dahi" də ola bilərsən, "cümlə xəyanətlərə bais olan İblis" də...

(Ardı var)

Anar QASIMOV

Naxçıvan

525-ci qəzet .- 2024.-21 avqust (№149).- S.15.