Söz azadlığı və jurnalist ləyaqəti

(Əvvəli ötən çərşənbə sayımızda)

Özünə vurğunluq xəstəliyinə sirayətlənməyə isə televiziya öz işçiləri üçün daha geniş şərait yaradır. Əgər ekran adamın fiziki ölçülərini böyüdürsə, onun sakinlərinin istedad səviyyəsinin yüksək olması barədəki şəxsi rəylərinə niyə xəsislik göstərməlidir. Bəzi aparıcılar özlərini şübhə edilməyən arbitr kimi aparırlar, dəvət etdikləri müğənniləri tərif leysanına məruz qoyurlar, axı onlar guya musiqi sərraflarıdır. Təhqiqat verilişlərinə baxdıqdan sonra adamda belə fikir yaranır ki, məşhur detektivlər Şerlok Holms, Örkül Puaro, kapitan Meqre bizimkilərin yanında sadəcə diletantlar imişlər. Bir sıra vacib olmayan məsələlərin müzakirəsi cəmiyyətin mühüm problemlərini araşdırmağı kölgədə qoyur. Bu sahədə İctimai Televiziya istisna təşkil edir. İndi televiziya izləyiciləri sayca qəzet oxucularından daha çoxdur, bu da onların məsuliyyətini artırmaq üçün əsas motivasiya rolu oynamalıdır. Televiziya əməkdaşları əsasən zəhmətkeş insanlardır, ancaq onlar unutmamalıdırlar ki, hər bir sərf edilən əmək öz bəhrəsi və onun keyfiyyəti ilə ölçülür.

Jurnalist öz qüsurlarını gizlətməyə çalışsa da, çox vaxt buna müyəssər ola bilmir. Çünki o, ictimai peşə sahibidir, daim xalqın gözü və rəyi altındadır. Sadə adamın qüsurunu yalnız yaxınları bilir, ictimai şəxs haqqında isə hamı fikir yürüdür. SSRİ Xalq artisti, məşhur kinorejissor və kino artisti Yevgeni Matveeyev L.İ.Brejnyevlə müharibədə bir yerdə xidmət etmiş, dostluqları sonra da davam etmişdi. O, filmdə partiya Mərkəzi Komitəsi Baş Katibinin rolunu da oynamışdı. Özünün söylədiyinə görə, bir dəfə Brejnyev ona deyib ki, sənin qüsurlu olduğunu (rus dilində tələffüzdə çox işlədilən "qavno" sözündən istifadə etmişdi) mən bilirəm, mənim qüsurlu (eyni ifadəni təkrarən işlətmişdi) olduğunu isə bütün ölkə bilir.

Jurnalist də yazılarında özünü büruzə verir, onun portetini cazibədar etməkdə retuş da acizdir, ona heç də başqa görkəm verə bilmir.

Mənfiliklərə qarşı ciddi mübarizə aparmaq lazımdır, lakin bu, skandal, sensasiya axtarışına çevrilməməli, süni narazılıq yaratmaq naminə hər kiçik fakta sui-istifadə etmək üçün bir vasitə kimi baxılmamalıdır... Jurnalistlərin nöqsanlara qarşı dözümsüzlüyü başa düşülən olsa da, bəzilərinin hər şeyi qara rəngdə görməsi, gələcək barədə pessimizmə qapılması idrakın arzuolunmaz zəifliyinin nəticəsi, ağıl daltonizminin təzahürü sayılmalıdır. Dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrində də həyat heç də ideal vəziyyətdə deyildir, onlarda da xoşagəlməyən cəhətlərin kasadlığı yoxdur. Axı cənnətin özündə də problemlər olmuşdur, buna görə də insanlar yenə də Yer üzündə məskən salsalar da, ilkin əcdadlarının dünyaya gəldiyi möhtəşəm məkanla müqayisəyə gəlməyən, ondan tam fərqli olan şəraitlərdə yaşamalı olmuşlar. Vətənin müqəddəsliyinə sitayiş heç də onu sevmək barədə daim mantra söyləməyi tələb etmir, imkan daxilində onun çiçəklənməsinin qayğısına qalmaq lazımdır. Ölkəmizin malik olduğu resurslarla öyünmək qəbahət deyildir, lakin bizim həqiqi qürur mənbəyimiz, onun ən qiymətli neməti olan vətəndaşlarımız, bütün azərbaycanlılardır. Düşmən üzərində qalib gələn bu xalq, qarşıdakı bütün vəzifələri də uğurla yerinə yetirməyə qadir olmaqla, çox güman ki, tam firavan şəraitə malik olan bir cəmiyyət yaradacaqdır.

Mətbuat tarixində baş verən hadisələri şişirtmək, cinayət hadisələrininin miqyasını böyütmək halları da olmuşdur, bu, qəzetə oxucu marağını və nəşrlərinin satışını artırmağın ən əlverişli yolu hesab edilirdi. XIX əsrdə, Viktoriya Epoxası dövründə, yaxşı qaydaların hökm sürdüyü, möhkəm ənənələrə malik olan İngiltərədə bir-birinin ardınca tükürpədici qətl hadisələri baş vermişdi. Öldürülənlərin hamısı da qadınlar idi. Qəzetlər sensasiya yaratmaq, ictimai rəyi qızışdırmaq üçün bütün qətlləri törədən caninin guya bir nəfər olduğunu iddia edir və onu hətta öz uydurmalarına rəğmən, "İçalatı çıxardan Cek" adlandırmışdılar. Əslində isə bu ləqəbi daşıyan hansısa bir cinayətkar yox idi. Sadəcə olaraq, qəzetlər hətta faciələrə münasibətdə də həqiqət əvəzinə, faktları şişirtmək yolunu tutmaqla, sensasiya yaratmaqla, özlərinin daha çox satılmasına nail olurdular. Yaxşı ki, qəzetlərin belə üzdəniraq "yaradıcılığı" az-az hallarda baş verir.

Həqiqət jurnalistika üçün meyar xarakteri daşımalıdır. Çünki düzgünlük, həqiqətə xidmət etmək insanı azad edir, bu vaxt o, heç nədən çəkinmir. Yalan, iftira isə onun müəllifini öz əsirliyinə salır. Son illərdə sosial şəbəkənin meydana gəlməsi ilə çox saylı bloqerlər ordusu üzə çıxmışdır. Onlar öz yaradıcılıqlarına teatr elementləri də əlavə edirlər. Lakin onlar da cəmiyyət qarşısında məsuliyyət daşıdıqlarını unutmamalıdırlar. Hər şey seçimdən başlayır. Bloqerlər də düzgün seçim etsələr, bundan təkcə özləri deyil, onların çoxsaylı oxucuları da qazanar. Major ton da, minor ton da, musiqidə olduğu kimi, öz yerində işlədilməlidir.

Jurnalistika, bütövlükdə media, məlum faşist dövlətinin zərərli, insanlığa zidd siyasətinə xidmət göstərdikdə, rejimin insanlığa qarşı cinayətlərinə haqq qaqzandırmaqla, onların icrasına da dəstək verirdi. Natsist Almaniyasında Hitlerin təbliğat naziri Yozef Göbbelsin başçılıq etdiyi ideologiya cəbhəsi mənfur irqçilik siyasətinin yayılmasında və genişlənməsində hər cür neqativ rol oynaması ilə seçilirdi. Natsizmin nəhayətsiz cinayətlərində hüquqşünaslarla birlikdə dövlət ideoloji institutlarının işçiləri, o cümlədən, qəzetlərdə çalışanlar fəal iştirak edirdilər. Hüquqşünaslar ədalətə xidmət etmək əvəzinə, öz peşələrinə xəyanət edərək, Hitlerin sərsəm ideyalarını qanun folqasına bürüyürdülər, fürerin cinayətlərə yol açan göstərişləri onlar tərəfindən qanun səviyyəsinə qaldırılmışdı. Qəzetlər və radio isə natsistlərin işğal və qırğın siyasətinə ləbbeyk deyir, antisemitizmi, insanlığa zidd təqiblərin hamısını alqışlayırdılar. Bu səylər həm də xalqın bütünlüklə Hitlerin qatı cinayətərinə tərəfdar çıxmasına nail olmağa xidmət edirdi. II Dünya müharibəsindən sonra Nyuremberq tribunalı natsist mədəniyyətini qadağan etsə də, təəssüf ki, Göbbelsin yaratdığı ideologiya maşınında qulluq göstənlər, onun vintləri sayılanlar əsasən nəinki cəzalandırıldılar, hətta çoxları, xüsusən Almaniya Federativ Respublikasında yaşayanlar öz peşələri üzrə işləməkdə davam etdilər. Göbbelsin ideoloji sisteminin insanlığa zidd təbliğatının təsirini isə alman avtomobillərinin dəqiq işi ilə müqayisə etmək olardı, onun sıralarında işəyən ziyalı insanlar bu məqsəd üçün döyüş cəbhəsindəki əsgərlər kimi varlıqlarını da qurban verməyə hazır idilər.

Nyuremberq tribunalında ABŞ-ın ittihamçısı kimi çıxış edən prokuror Robert Ceksonun dediyi kimi, Hitler ölüm düşərgələrində öz həyatının saatlarla yaxınlaşan sonunu gözləyən milyonların "hönkürtüləri dünyanı hər yerində eşidilirdi". Lakin alman jurnalistləri guya bundan hali deyildilər, həm də bu vəhşi siyasəti, onun ən iyrənc nümunəsi olan antisemitizmi alqışlamaqdan yorulmurdular.

Ermənistan ideoloqları da faşist sələflərinin eybəcər nümunəsini təkrar edirdilər. Onlar, işğal dövründə Azərbaycanda ələ keçirilmiş ərazilərdəki şəhərləri və kəndləri dağıdıb, yerlə-yeksan edən vəhşi ordunun, əslində müasir ordanın şərəfinə himn oxuyurdular. Jurnalistlər və yazıçılar ermənilərin azərbaycanlılara qarşı soyqırım siyasətini və onun icrasını tərənnüm etməklə, bu cinayətlərdə bilavasitə iştirak edirdilər. Vəhşiliklərə etiraz edən bir nəfər də olsun erməni yox idi. Ona görə də bu milləti də, bəlalı dövrün almanları kimi "yaxşı" və "pis" olana bölmək mümkün deyildi.

Azərbaycanın qısa müddətdə möhtəşəm qələbə çalması ilə otuz illik münaqişəyə son qoyuldu. Lakin ədalətin zəfəri heç də bütöv xarakter daşımadı. Çünki azərbaycanlılara qarşı ədavəti qızışdıranlar, ölkənin böyük ərazisini işğal altında saxlamaqla, onu xarabazara çevirənlər öz cəzalarını almadılar. Alman işğalçıları, bir qayda olaraq, partizan hərəkatında iştirak edən kəndləri yandırırdılar, ermənilər isə vəhşilikdə hətta onları da ötüb keçmişdilər, işğal etdikləri zonalardakı bütün şəhərləri və kəndləri tonqal alovuna məruz qoymuşdular, hər yeri müdhiş "yanmış torpağa" çevirmişdilər. Hətta ermənilər, ordularının məğlubiyyətinə görə işğaldan azad edilmiş ərazini tərk edəndə, yaşadıqları azərbaycanlı evlərini alışdırdıqları alovun ixtiyarına buraxırdılar. Ermənilər onlara daim xoş münasibət göstərmiş qonşu xalqa qarşı nifrətlərini soyutmurdular, acı məğlubiyyətdən də nəticə çıxartmırlar. Ona görə də hələ də Ermənistan paytaxtında revanşizm haraylarına son qoyulmur. Əgər qatı millətçilərin, müharibə tonqalını yandıranların, onlara təbliğat dəstəyi verənlərin heç olmasa bir hissəsi zərərsizləşdirilsəydi, ən azı Qədim Roma ordusundakı cəza növü kimi detsimsiya edilsəydi, başqa sözlə, həmin qaydaya görə hər onundan biri öldürülsəydi, zamanın qaydalarını nəzərə alaraq bu, mümkün olmadığından, layiq olduqları başqa cəzanı alsaydılar, saysız-hesabsız əclaflar bütünlüklə yoxa çıxmasa da, onların səsi kəsilərdi, sayı, heç olmasa, ibrət xatirinə bir qədər azalardı.

Azərbaycan mətbuatı heç vaxt ədalətsiz müharibə tərəfdarı olmamış, ermənilərdə olan kimi başqa millətə qarşı nifrət təbliğatı ruporuna çevrilməmişdir. Qəzetlərin sayı isə olduqca çox olduğundan, onları təkcə səhvlərdən qorumaq üçün nəzarət etmək də çətin idi. Müstəqil dövlətin yaranması, media şlyuzunun açılması ilə müşayiət olundu. 1990-cı illərdə yağışdan sonrakı köbələklər kimi qəzetlərin sayı dəfələrlə artdı, yarım mini keçdi. Təəssüf ki, belə artım, keyfiyyət göstəriciləri ilə müşayiət olunmadı və bir çoxu özünün bazar rəqabətindəki gücsüzlüyünü və təsir zəifliyini görüb, meydanı tərk etmək məcburiyyətində qaldı. İndi nəşrini davam etdirən qəzetlərin az hissəsi də oxucu marağına xidmət edən bir obyekt olması ilə öyünə bilər. Son illərdə isə Yutub televiziyalarının sayı sürətlə artmışdır və jurnalistlərin bir hissəsi orada işləməyə üz tutmuşdur. Qəzetlərə gəldikdə, onların hamısının, qiyməti bildirən lakmus kağızının boyanması qaydası ilə bir rəngdə olduqlarını təsdiq etmək həqiqətdən uzaq olardı. Bəziləri daim sırf siyasi mövqedən çıxış etdiyindən, dövr dəyişdikcə öz mövqeyini daşlaşdırmaqla, oxucu marağının nisbətən azalması kimi obyektiv hökmlə üzləşməli oldu.

Öz sirdaşlarından xeyli sonra dünyaya gələn bir qəzet, Qədim Romanın ailələrindəki sonrakı uşaqlar tək, ilkin doğulan və hər iki cinsə mənsub olanların adlarına (məsələn Yuli və Yuliya) say rəqəmi əlavə edilməklə ad qoyulduğu kimi, onun da adı üç rəqəmin birləşməsindən ibarət idi. Bu qəzet təkcə adı ilə deyil, əvvəldən həm də öz səviyyəsi ilə başqalarından fərqlənməyə çalışdı və getdikcə buna müvəffəq olmağı bacardı. Ən vacib cəhət başlanğıcdan neytral mövqe tutması oldu. Hər sahəni təmsil edən və müxtəlif siyasi meylli, lakin intellekt sahibi olan müəlliflərin üzünə, redaksiya öz qapısını taybatay açdı. Mövzu rəngarəngliyi oxucuların ruhunu oxşadığından, qəzet xeyli populyarlıq qazandı. Redaksiyanın dəsti-xəttini fərqləndirən cəhət, dəyişikliklərə məruz qalan siyasi və ictimai hadisələrə münasibətdə səhvə yol verməkdən qaçmağa çalışması oldu. Sovet dövründə çoxtirajlı olduqlarından, həm də çap materialları ilə böyük nüfuz qazanmış ədəbi jurnallar və qəzet dəyişilən şəraitdə islahata uğramağı bacarmadıqları ucbatından öz mövqelərini itirməli oldu. Yeni qəzet isə onların funksiyalarını tam olmasa da, öz üzərinə götürməklə, oxucularının sayını xeyli artırmağa və öz mətbu rəqibləri arasında lider səviyyəsinə yüksəlməyə müvəffəq oldu. Qəzetin səhifələrində öz yazılarını çap etdirməklə, bir çox elm xadimləri, bu vitrinin köməyi ilə öz populyarlıqlarını artırmağa nail oldular. Redaksiyada işə götürülən və hələ qanadları bərkiməmiş bir sıra əməkdaşlar, az sonra bu mühitin havasında püxtələşib, pərvazlanaraq, başqa fəaliyyət sahələrinin səmasına yüksələ bildilər.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet .- 2024.-21 avqust (№149).- S.14.