"Qələmsiz yazılanlar" haqqında gecikmiş yazı

Yaşadığımız bu dünya 1980-ci illərdən etibarən hərtərəfli böyük dəyişikliklərə, çevrilişlərə səhnə oldu. Sənaye inqilabı ilə birlikdə modern dünyanın inşa etdiyi və standartlaşdırdığı "anlayışlar", "terminlər", "qavrayışlar" "zaman", "dəyərlər", "ənənəvi sənət", "peşələr" və s. bir-bir öz anlamını itirdi. Dövrün insanları isə bu dəyişiklik dalğasının gətirdiyi yeniliklərə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkməyə başladılar. Bu "informasiya texnologiyası" təməlində başlayan və cəmiyyətin hər sahəsinə təsir edən dəyişiklik dalğası bizim alışdığımız, dəyişməz olaraq dərk etdiyimiz bütün standartlaşdırılmış dəyərləri "dəyişim seli"nin önünə qatıb böyük və sərhədləri olmayan bir boşluğa sürüklədi. Ədəbiyyat da bu dəyişiklikdən öz payını aldı...

Bu baxımdan Azərbaycan yazıçısı, şair Rəşad Məcidin "Turay" nəşriyyatında işıq üzü görən "Qələmsiz yazılanlar" adlı kitabı ədəbiyyat-sənət sahəsindəki dəyişiklikləri dəyərləndirmək baxımından son dərəcə önəmlidir. Kitabı oxuduğumuz zaman zehnimizi bir çox sual məşğul edir: Sosial media bir ədəbiyyat məkanı, ya da ədəbi mühit ola bilərmi? Buradakı paylaşımların heç olmazsa bir qisminin ədəbi dəyəri varmıdır? Virtual ortam kitabın ölümünə səbəb ola bilərmi? İllər öncə bu mövzudakı suallara Nobel mükafatı laureatı Orhan Pamuk tərəddüdlə: "Bəlkə bunlar da ədəbiyyatın bir hissəsidir, bir növüdür, hələlik bir şey deyə bilmirəm." - deyə cavab vermişdi. Rəşad Məcid isə sosial mediadakı ədəbiyyata aid paylaşdığı statusları "daima tələsən, ayaqüstü yaranan bir ədəbi janr" adlandırır və sosial mediada ortaya çıxan, qələmsiz yazılan, kitabsız təbliğ edilən mətnlərlə ədəbiyyat baxımından üzləşməyin lazım olduğunu söyləyir.

Son 30-40 ildə sürətlə artan, toplanan informasiya və məlumatın inanılmaz dərəcədə sürətlə yayılması dünyanı qocaman bir çevirdi. Az qala, hamı hər şeydən xəbərdar və məlumatlı oldu! İnformasiyanın texnologiyaya çevrilərək bütün kainata yayılması, insanların və cəmiyyətin həyatına da ciddi mənada təsir göstərdi. Fəlsəfə, müasir elmlər, siyasət, ədəbiyyat, sənət də bu dəyişiklik dalğasıyla üzləşmək məcburiyyətində qaldı. Tam da bu zaman modernizmə qarşı savaş elan edən "postmodernizm" düşüncəsinin müdafiəçiləri modernizmin bitdiyini, modernizmin yaratdığı standart qavrayış və terminlərin artıq yaşadığımız dünyanı, cəmiyyəti və yeni yaranan dəyərləri təmsil edə bilmədiyini dilə gətirməyə başladılar. "Ədəbi məktub" ilə çağımızın "qısa mesajları" - birinin ölüb, digərinin həyat qazanması - bunun ən gözəl örnəyidir. Rəşad Məcid də "Qaçaraq düşüncələr toplusu" başlıqlı giriş yazısında, daha doğrusu illər öncəki sosial mediada paylaşdığı bir statusunda bu dəyişikliyin nələrə nail ola biləcəyindən bəhs edir: "Sosial şəbəkələrin və sosial platformaların meydanı ələ keçirdiyini gördüyüm gündən bəri klassik medianın və kitabın gələcəyinə şübhəylə baxıram…" Bu sözlər geniş mənada klassik ədəbiyyat və sənət anlayışının gələcəyinə də şübhəylə baxmağa əsaslar verir.

Postmodernizmin müdafiəçiləri modern dövrün standartlarıyla yaranmış ədəbiyyat və sənətin yaşadığımız dövrün tələblərinə, dövrün insanlarının gözləntilərinə cavab verə bilmədiyi fikrini də irəli sürür, beləcə ədəbiyyatın və sənətin bütün standart qavrayışlarının utilizasiya edilməsi vacibliyini müdafiə edirlər. Yenidən yaradılması vacib olan ədəbiyyat nədir sualına bəlkə də, ən gözəl cavab və ən yaxşı örnək Rəşad Məcidin "Qələmsiz yazılanlar" kitabı ola bilər. Bu kitabda toplanan, daha öncədən sosial mediada yayımlanan bəzən bir cümləlik aforizmlərinin, kəskin bir ironiyanın, bəzən bir paraqraflıq esselərin, bəzən də qısa hekayələrin insanı dərin düşüncələrə qərq etdiyinin şahid oluruq. Əksəriyyəti ədəbiyyata aid bu statusların arxa planında bəzən bir romanlıq düşüncə toplanır: "Biz hamımız məğlublarıq", ya da "Nöqtələr bəzən daha çox söz söyləyir…" Müəllifin "Qara reyhan" və "Motal pendiri" kimi mənşəyi sosial media olan qısa hekayələri isə bir roman təsiri bağışlayır. Burada inkişaf edən ədəbiyyat bəlkə də zaman qıtlığında, vaxt qarlığında az sözlə çox şey anlatmaq ehtiyacından doğur. Belə hekayələri "Qısa hekayə" adı ilə yeni ədəbi janr kimi tanıtdıranlar var. Amma məncə, Rəşadın bu hekayələri "kiçik, qısa" deyil, "qaçan, tələsən" hekayələrdir. Bunlara, atüstü ədəbi əsərlər də demək olar. Bəlkə elə atın yerini avtomobilin aldığı dünyamızda bunlar bir yolçuluq əsnasında, qələmsiz-dəftərsiz, telefon ekranına toxunaraq yazılan ədəbi məhsullardır, nə bilmək olar...

Bu gün yaşadığımız dünyanın fərqli bir aləmə, cəmiyyətin başqa bir sosioloji struktura çevrilməsi, insanların fərqlı bir kimliyə bürünməsi, həyatdan gözləntilərin dəyişməsi sanki ədəbiyyat və sənətdə də dəyişikliyi zərurətə çevirir. Jurnalist, şair, yazar Rəşad Məcid xeyli öncədən bu məcburiyyətin fərqində olmuş kimi görünür və elə bu səbəbdən oxucuya, izləyicilərinə "qələmsiz yazılanlar"la, dövrün dilinə çevrilən qısa mesaj və sosial mediadakı statusları ilə müraciət edir.

Məsələn, jurnalist kimliyi ilə "Qadın həbsxanasında gözəllik salonu!" deyir. Bu status ilk baxışdan xəbər cümləsi təəssüratı yaratsa da, əslində dərin qatda fərqli yozumlara yol açır. Hətta həbsxanada, azadlığın olmadığı yerdə belə gözəl görünməyə təşnə qadın psixologiyası - qadın təkcə başqasının gözünə yox, öz gözünə də gözəl görünmək istəyir. Bu mənzərə oxucuda istər-istəməz acı bir təəssüf hissi də doğurur və böyük bədii dəyər daşıyır. Şair kimliyi ilə "Bazar gününün rahatlığı qonmuş Feysbukun çöhrəsinə" deyir Rəşad Məcid. Bu bir şeirdir, səs, ahəng, ritm, düşüncə, xəyal, sözün qısası, poetik bir ifadədir.

Sosial media məkanında yayılan bu düşüncələri, bildirişləri, şərhləri "qısa mesaj", "status" və ya başqa terminlərlə izah edə bilərik. Amma adına nə deyilirsə deyilsin, bunların ədəbi bir mahiyyət daşıdığı gün kimi aydındır...

Modernizmə cavab olaraq yaranan postmodernizmin müdafiəçiləri müasir dövrə aid bir çox standart dəyərin ölümünü elan etdilər. Ədəbiyyat dünyasında Umberto Ekonun "Gülün adı" romanıyla başlayan mübahisələr postmodernistlərin "mətnin ölümü", "yazarın ölümü" kimi qavrayışlar ortaya atmasına səbəb olmuşdu. Fəlsəfi mənada doğrunun "tək" olmadığı fikrini müdafiə edən postmodern düşüncənin ədəbiyyata əks olunması, "yazarın" və "mətnin" oxucunu tək bir nöqtəyə, məqsədə, mesaja yönləndirməməsi inkişaf etmişdi. Bu səbəbdən ölüm siyahılarına "yazarı" və "mətni" də daxil etmişdilər. Bu ölüm məcazi mənada yazıçının oxucuya azadlıq verməsi, yəni öz düşüncəsini qəbul etdirməkdən imtina etməsi, mətnin də oxucunu fərqli yozumlara aparması mənasına gəlirdi. Beləcə, düşüncənin uzun-uzadı sözlərlə izahına qarşı çıxılırdı. Rəşad Məcidin bu kitabda fərqli mənaları ifadə edən, sanki onun deyil də, sosial medianın bir statusu kimi görünən mətnləri var: məsələn, "Hər fürsətdə reklam…", "Hər kəs göz önündədir", "Dünya ironik bir təbəssümə bərabərdir" və s.

Yaşadığımız dövrün əsas müəyyənedici məfhumlarından olan "sürət", məsafələri ola bildiyi qədər qısaldır, zamanı daraldır, insanı "sürətli yaşamaq", cəld reaksiya vermək", "tez qərar qəbul etmək…" məcburiyyətində buraxır. Bu sürət ədəbiyyat sahəsində mətnlərin də boyunun qısalmasına, böyük ədəbi mətnlərin sosial media statuslarına, bir neçə cümləlik, bir paraqraflıq kiçik hekayələrə çevrilməsinə səbəb olur. Bəzi sosial media platformalarının statuslar üçün müəyyən olunmuş hərf-işarə həddi qoymasının da əsl səbəbi budur bəlkə… Bunlar nəzərə alındığında Rəşad Məcidin bu mətnlərinin həm də zamanla ayaqlaşmaq niyyətindən yarandığını söyləmək olar: düşüncələri ola bildiyindən geniş, bu düşüncələri ifadə etdiyi cümlələrsə yığcam və sərhədlidir. Bəlkə də gələcəkdə sosial media meydanının daha da daralacağını düşünür: "Heç kimdən heç bir şey ummamaq qədər böyük azadlıq və hüzur yoxdur. Sevgiyə, şəfqətə, qayğıya da ehtiyacın olmur..." Bəlkə qələm və kağızın yox olduğu bir gələcəkdə düşüncələrimizi bizə izn verildiyi qədər cümlə miqdarında ifadə etməyimiz lazım gələcək. Eynilə Rəşad Məcidin bu gündən etdiyi kimi…

Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının önəmli şair və yazıçılarından olan Rəşad Məcid bu əsəriylə modern-postmodern mübahisələrinin içində olmasa da, "qələmin ölümünü" elan edərək ədəbiyyatda başqa bir müzakirəni yenidən gündəmə gətirir. Bu mənada Rəşad Məcidin "Qələmsiz yazılanlar" kitabı ədəbiyyat-sənət-texnologiya-internet-sosial media münasibətlərini fərqli baxış bucağından gündəmə daşıyaraq yeni cəmiyyəti, cəmiyyətin və insanların tələblərini, ədəbiyyatda yeni bir anlayışı ortaya qoyan, müzakirəyə səbəb yaradan ilk əsərlərdən biri, hətta birincisidir. Rəşad Məcid qələmsiz yazılan bu kitabı ilə sosial mediada - virtual məkandakı bəlli bir oxucu kütləsini - izləyicisini, şərh yazıb fikir bildirənləri, tənqid edənləri bir araya gətirir. Akademik İsa Həbibbəyli Rəşad Məcidin Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir "ədəbi janr" ortaya qoyduğunu irəli sürərək bu yazıları "Sosial media ədəbiyyatı" konseptuallaşdırır. Ancaq mən SMS-lər iki nəfər arasında olduğu üçün bunun "SMS məktublar" adlandırılmasının daha uyğun olduğu qənaətindəyəm. Bu, məktubun sms-ə məğlub olaraq ədəbiyyat meydanından çəkilib tarixə qovuşduran bir ədəbi janrdır.

Fərqli peşə və sənət sahibinolan bir çox insan kimi yazıçı və şairlər də içərisində olduqları vəziyyəti qəbul etməkdə, dəyişikliklərə, dövrün tələbinə ayaq uydurmaqda çətinlik çəkirlər. Dəyişikliyi görməyən yazıçılar zamanın və dövrün dəyişim kodlarını çözə bilmir, bu tələblərə uyğun əsərlər yazmaqda problem yaşayırlar. Dəyişim fenomeni hər zaman yeniliyə qarşı "dirənmə" hissi yaratdığından bir çox yazıçı və şair də bu dəyişikliklərə qarşı dirəniş göstərirlər. Beləcə postmodern fəlsəfəçilərin tez-tez dilə gətirdiyi kimi yeniliklə ayaqlaşa bilməyən yazıçı, sənətkar və elm adamlarının "son istifadə tarixi" keçir, "zamanı dolur"... Çünki ədəbiyyatın məkanı da, cəmiyyət və oxucu kütləsi də böyük sürətlə dəyişir. Əcəba, "oxucu" kəlməsi yerini "izləyiciyə" buraxacaqmı?

Rəşad Məcid "Qələmsiz yazılanlar"da hər birimiz yaşadığı, lakin çoxumuzun dərk edə bilmədiyi dəyişiklik dalğasını öncədən görən, bu dəyişikliyin yazarlardan, ədəbiyyatdan tələblərini sezib hiss edən və buna uyğun özünü yeniləyən, dəyişən bir şair və yazıçı kimi qarşımıza çıxır. Çox yazıçı, şair və sənətkarlar Votsap, Feysbuk, İnstaqram kimi sosial şəbəkələrdə mesaj, xəbər və gündəlik hadisələrə fərdi reaksiyalar göstərmələrinə rəğmən, Rəşad Məcidin "Qələmsiz yazılanlar"ına qədər bu "SMS" və "statusların" əslində yeni bir ədəbi janr kimi qəbul oluna bilinəcəyini təsəvvürlərinə belə gətirmirdilər. Bu əsər, əminəm ki, bir çox yazar, şair və elm adamına sosial media arxivlərinə baxıb nələr yazdıqlarını araşdırmalarına stimul verəcək. Məncə, gələcəkdə yazıçı, şair və elm adamlarının profilləri araşdırma mövzusu olacaq. Rəşad Məcid sosial mediada yayımladığı bu statusların bir ədəbi dəyərinin olduğunu öncədən gördüyü üçün 2009-cu ildən bəri planlı şəkildə yazdıqlarını toplayıb kitab halına salıb. Düşünürəm ki, bizim fərqli tarixlərdə yazdığımız ədəbi dəyər sayılacaq mətnlərimiz hansısa sosial media şəbəkəsinin qaranlıq dəhlizlərindədir. Bir də kağızın,yanğın, sel kimi fəlakətlərlə yox olma ehtimalı var, amma qələmsiz yazılanlar əsla itmir. Bilgisayarın yaddaşına yüklənmiş, əslində bizim üçün yox hökmündə olan bu yazıları istədiyiniz zaman geri qaytarıb oxuya bilmək mümkündür.

Rəşad Məcid mənsub olduğu ədəbi nəslin təmsilçilərinin etdiyi kimi, dəyişikliyə dirəniş göstərib ədəbiyyatın yeni meydanından qaçmaq əvəzinə, sosial medianı bir ədəbiyyat məkanı olaraq inşa etməyə çalışır və əslində internet nəsli dediyimiz bir nəslin etməsi lazım olduqlarını onlardan çox əvvəl ortaya qoyur. Bizim nəslin bir çox təmsilçisinin hələ qələmə, dəftərə dörd əllə sarıldığını, bir çoxunun isə heç bircə sosial media hesabının belə olmadığını düşünsək, klavyaturaya, telefon düymələrinə, səsə, ekrana diqqət kəsilərək virtual dünyada yeni növ ədəbiyyat nümunələri yaradan Rəşad Məcidin gördüyü işin vacibliyini daha yaxşı qavraya bilərik. Bu baxımdan onun dövrün müasir düçüncəli insanlarının maraq və ehtiyaclarını, tələblərini hamımızdan əvvəl sezərək ədəbiyatda yeni bir janr yaratdığını, bu janrda əsərlər yazdığını, sosial medianı eyni zamanda bir ədəbiyyat məkanı olaraq kəşf etdiyini, yeni bir janrın - sosial media ədəbiyyatı janrının qabaqcılı olaraq ədəbiyyat tarixindəki yerini çoxdan aldığını etiraf etməliyik. Sosial media ədəbiyyatından bir hekayə istəyirsinizsə buyurun, Rəşad Məcidin sizə bu dövrü anladan, bu çağda ölən məsləkləri ironiya ilə bədii tərzdə göstərən, həyat qoxulu, həyatı orta yerindən yaxalayan nəfis bir hekayəsini oxuyun: "İyirmi il fotoqraf olaraq çalışdım, deyir. Amma bizim məslək öldü! İndi çayçı işləyirəm. Zamanə və texnologiya bir çox peşəni ortadan qaldırdı, qaldıracaq da… Çay isə hər zaman olacaq! Yaşasın çay! Armudu stəkanda..."

Dövrümüzün insanları böyük ölçüdə metropollarda toplanıb və bu insanlar həyatı təlaş içində, tələsərək yaşamaqdadırlar. Keçib getmiş, bərpası mümkün olmayan zamandan vaxtında faydalanmaq günümüzün insanını zamanla yarışa sürükləyir. İnternet və texnologiya onlardan faydalanmağı bacaran insanların zamandan daha təsirli və səmərəli istifadəsini təmin edən bir vasitəyə çevrilir. Dolayı yolla iqtisadiyyatın, siyasətin, xəbərin, məlumatın məkanı olan internet, eyni zamanda ədəbiyyatın və sənətin də məkanına çevrilir. Gününün böyük hissəsi təyyarələrdə, metrolarda, qatarlarda, avtobuslarda, yollarda keçən insanların yüzlərcə səhifə roman oxumağa zamanı yoxdur. Bu mümkün də deyil. Sürət dövründə məsafələrin qısalması kimi ədəbi əsərlərin, ədəbi janrların da qısalması mövzusu çox aktualdır. Bu səbəbdən "qısa mesajlar" və "sosial statuslar" günümüzün insanlarının duyğuları, düşüncələri və hadisələr qarşısındakı reaksiyalarının ifadəsinə, xəbər və məlumatın yayılma vasitəsinə çevrilir. Bu baxımdan sosial mediadakı "qısa mesaj" və "statuslar" milyonlarca insanı bir-birinə bağlayan sosial şəbəkələr vasitəsilə ədəbiyyatın və sənətin də mərkəzinə çevrilir (bəlkə də artıq çevrilib). Rəşad Məcidin "Qələmsiz yazılanlar" kitabına daxil etdiyi telefon mesajlarına və sosial mediada yayimlanan statuslarına bütöv halda baxıldıqda, onun bu mənzərəni illər öncəsindən gördüyü aydın olur. Yəni Rəşad Məcid on il öncəsindən yazdığı "qısa mesajların", "statusların" bir gün ədəbi janr olacağının fərqindədir. Bu mənada deyə bilərik ki, onun sosial şəbəkələrdə yazdıqlarını bir kitab kimi yayımlaması və ədəbiyyatda yeni bir janrın qabaqcılı olması illər öncəsindən hədəfləibmiş. Çünki qələmlə yazılan kitablarda olduğu kimi, sosial media dediyimiz yeni məkanda da bu "mesajları" və "statusları" oxuyanlar, təqib edənlər, şərh bildirənlər, müzakirəyə çıxarıb tənqid edənlər var. Rəşad Məcidin gələcəyi öncədən görmüş olması, illər sonrakı ədəbi həyatımızda mütləq əks-səda yaradacaq.

Yeniliklərə açıq, yaradıcı, həyatın nəbzini tutmağı bacaran dostumuz Rəşad Məcidin bu il 60 illik yubileyidir. Belə yeniliklərə imza atan söz adamının ruhunun çox gənc olduğunu söyləyə bilərik. Bu yazı isə bir neçə il əvvəl "Turay" nəşriyyatında işıq üzü görən "Qələmsiz yazılanlar" kitabı haqqında gecikmiş bir yazıdır. Bu cümlə Rəşad Məciddən xeyli geridə qaldığımızın da bir etirafıdır. Demək ki, əslində öncədən qələmə alınmış (əcəba "qələmə almaq" sözünün də ölümünü elan edəcəklərmi?), daha doğrusu komputer ekranına köçürülmüş bu yazı onun altmışıncı doğum gününü gözləyirmiş! Əziz dostumu ürəkdən təbrik edir, ona cansağlığı, bitib-tükənməyən yaradıcılıq eşqi arzulayıram. Onun bu yaxınlarda Türk Ədəbiyyatı Vəqfinin nəşriyyatında çapdan çıxan "Şuşa dəftəri" şeirlər kitabını isə doğum günü hədiyyəsi kimi qəbul etməsini, uğurlarının daimi və bol olmasını diləyirəm...

Türkiyə türkcəsindən

Aysel XANLARQIZI uyğunlaşdırıb.

İmdat AVŞAR

525-ci qəzet .- 2024.-21 avqust (№149).- S.8-9.