"Mən dərdimi pıçıldadım dağlara..."

Musa Yaqubun şeirlərindəki təbiət konsepsiyasına bir baxış

Təbiət həmişə insanlar üçün böyük sirr və maraq mənbəyi olub. Antik yunan fəlsəfəsinin başlanğıcındakı filosoflar da bu mənada "təbiət filosofları" adlanırlar. Təbiətdə gedən proseslər fəlsəfi münasibətləri ortaya qoyduğu kimi, ədəbiyyatın da daimi mövzusuna çevrilib.

Xalq şairi Musa Yaqub şeirlərində təbiət ünsürlərini kainatın yaradılışını və təbiət hadisələri vasitəsilə həyati prosesini təsvir edərkən istifadə edir. Şair bir müsahibəsində deyir: "Allahdan çox razıyam, mənə təbiətin gözəlliyini, sirlərini görməyi qismət edib".

Təbiətin bir fəlsəfəsi, bir sirri vardır və insan da daxil olmaqla hər şey o fəlsəfənin, o sirrin içində əriyir. M.Yaqub bu fəlsəfəni öyrənib mənimsəyir və bir alim kimi bütün yaradıcılığında "tədqiq və təhlil edir", əsərlərinin uğuru isə öyrəndiyi təbiət fəlsəfəsindən yaradıcılığında bəhrələnə bilməsidir.

Geydim libasını, gördüm barını,

Atımı xəzana sürdüm bu payız.

Ömrümün saralmış yarpaqlarını

Gözümlə çox aydın gördüm bu payız.

Ovcuma da baxdım, bir xəzələ də,

Damarlar, cizgilər nə qədər oxşar.

Bizdən ayrı deyil bircə gilə də,

Ovcumun içində bir payız yaşar.

Xiromantiya elminin öyrəndiyi ovuc içindəki tale, ömür, ürək və s. xətlərini şair payızda saralan yarpaqdakı xətlərlə müqayisə edir, onlarda oxşarlıq tapır, ağac yarpağını insanın ovuc içi ilə poetik bir şəkildə obrazlaşdırır.

Təbii ki, bu məqalənin mövzusu "Təbiət dialektikası" və buna təsir edən amillər deyil. Məqsəd şairin içindəki təbiəti və təbiətdəki şairi göstərmək səyidir.

Nədir, üfüqlərə qar düşüb elə,

Bir cuna göylərdən asılıb qalıb.

Girib ünsiyyətə qaranlıq ilə,

Dərələr ucalıb, zirvə alçalıb.

Kahalar ətrafa qaranlıq ələr,

Dağlar çox qəribə olur gecələr.

Bircə qarışlıqda zülməti qırıb,

Bir şırım qar tutub qar yarğanını,

Sanki çadrasını ildırım cırıb,

Pambığı çıxıbdı daş yorğanının.

...Ən dərin yuxudur, dərindən dərin,

Torpağın ən nəhəng kölgəsi yatır.

Vəhşi qartalların, dağkəlilərin

Qayalı-qapçaqlı ölkəsi yatır.

Təkcə "Dağlar çox qəribə olur gecələr" şeirinə görə M.Yaqubu "təbiət filosofu" adlandırsaq, şişirtmiş olmarıq. Çünki təbiət burada şair üçün də bədii-poetik düşüncənin təsir sahəsidir. Təbiət insanları özündə birləşdirən bütövlükdür. Bu mövzuda şair Yusif Nəğməkarın bir şeirini xatırlamaq yerinə düşər.

Arxa arxayadır silsilə dağlar,

Üstünə gürşadlar tökülsün, nə qəm,

Zirvələr buludu başına bağlar,

Bir daşı tərpənməz titrəsə aləm.

Budaqlar hörülər biri-birinə,

Hölləşən kəllərin buynuzu kimi.

Mat qalıb dağların bu hünərinə,

Mələr təbiət də bir quzu kimi.

Dağları əbədi yaşadan belə

O dağın bu dağa kömək əlidir.

Əl-ələ verməyi - birliyi hələ,

İnsanlar dağlardan öyrənməlidir.

(Y.Nəğməkar)

M.Yaqub dağların başındakı dumanı göylərdən asılan cunaya bənzədir, Y.Nəğməkar isə bu görüntünü zirvələrin buludu başına bağlaması kimi təsvir edir. Hər iki şairin eyni təbiət mənzərəsini oxşar poetik təsvirlərlə təqdim etməsi diqqətçəkicidir. Və hər iki şairin gəldiyi qənaət, ilahi fəhm kağıza bükülən həqiqətlərdir. Bu həqiqətlərdən bir daha yəqin edirik ki, insanların təbiətə istədiyini edə bilən bir usta kimi yanaşması böyük səhvdir. Əksinə, insanlar təbiətə tabedirlər və ancaq ondan öyrənməklə faydalana bilərlər. Tərsini düşünənlərin dünyanın bilinməyəndən kənarda bilinən bir quruluşa malik olması fikri ilə formalaşan müasir rasional dünyagörüşünü təbiətə tətbiq etmək doğru deyil. İnsan birmənalı olaraq qəbul etməlidir ki, təbiətin mərkəzində insan yoxdur, təbiətin mərkəzində təbiətin öz qanunları, münasibətləri var və bu münasibətlərdə sadəcə tərəfin biri insandır.

1977-ci ildə ictimai-siyasi məzmunda yazdığı "Bu dünyanın qara daşı göyərməz" şeirində sosialist poeziyasından uzaqda öz iç dünyasının səsini dinləyib, oxucuya da dinlədən şair bədbin halını ifadə edir. Cəsarətli şair bu şeirini həm də sosialist inqilabının ildönümü ilə əlaqədar təşkil olunan tədbirdə səsləndirir. İnsan duyğularına təsir edən bu bədbinliyi Arazın o tayındakı durğunluğa bağlayır, şair bu əhval-ruhiyyəsini təbiətdəki neqativ hallarla əlaqələndirərək maraqlı təşbehlər yaradır.

Ot göyərdib o cığırım, o izim,

Tufanlanıb çalxalanmaz dənizim,

Daha məndən sevgi umma, əzizim,

Bu dünyanın qara daşı göyərməz.

Araz boyu çox mənalar sezmişəm,

Elə bilmə əllərimi üzmüşəm,

Ürəyimə daş bağlayıb dözmüşəm,

Bu dünyanın qara daşı göyərməz.

İnsan-təbiət mübarizəsində insanları "məsum" kimi görmək və təqdim etmək şairə doğru gəlmir. M.Yaqubun təbiətindəki saflıq, təmizlik, təvazökarlıq, dinclik, hətta narahatlıq da yəqin ki, elə ana təbiətdən gəlirdi.

Bir Allah taxtıdır o quzey, güney,

Burda təbiətin işi nə düzdü.

Qəzəb deyilən şey, qəsd deyilən şey,

Yoxdu bu dünyada, əfsanə sözdü.

- deyərkən, şairin nəzərində təbiət hətta vəhşiliyi ilə də insandan daha təmiz və günahsızdır, çünki təbiətdə yalan, aldatma, qəsd yoxdur. Şair "Yamanlıq eyləyib ceyranı ağlat, Timsahın yaşını silənə kimi" misraları ilə namərd, riyakar, nadan insanların olduğuna, ürəyiyumuşaq və ya cahil insanların da istər-istəməz onlara uymasına diqqət çəkir.

Bundan əlavə, şair ədəbiyyatımızda və milli ənənəmizdə insanlar kimi təbiətdəki qeyri-insan varlıqlarının da bir xarakter daşıdığını (timsah göz yaşları) xatırladır ki, şeirdəki digər elementlər də bu mənada rəmz kimi işlənir. Başqa bir şeirində də oxşar fikirlərini şeirə gətirir. İnsanların arasında bir parçası olduqları təbiətə zidd gedənlərin də olduğunu qeyd edir və bunu zamanla əlaqələndirir.

Zəmilərim, xırmanlarım sovrulub,

Təndə canım, saçda dənim qovrulub,

Xəzəl altda gül otlarım qıvrılıb,

Bundan sonra nə olacaq, olacaq.

Mən dərdimi pıçıldadım dağlara,

Dağlar alıb payladı oymaqlara.

Dövrüm verdi haqqımı nahaqlara,

Bundan sonra nə olacaq, olacaq.

Məhz burada şairin təbiətə baxışına təsir edən amilləri - içində olduğu dövrün poeziya və təbiət anlayışını və şairin ideologiyasını özəlliklə diqqətdə saxlamaq gərəkdir. Bu iki amil M.Yaqub poeziyasının əsasını təşkil edir. Bu iki amili düzgün dərk etsək, şair-təbiət münasibətinə tam o nöqtədən baxar, Musa Yaqub sözünün və şeirinin təbiətlə, tarixlə və xüsusilə şairin əqidəsilə əlaqəli olduğunu bir daha yəqinləşdirmiş olarıq.Bu baxımdan M.Yaqubun yaradıcılığına bələd olanlar bir məsələdə həmfikirdirlər: Təbiət, onu oxusun deyə yaradıb Musa Yaqubu!

IX əsrdə yaşamış sufi Bəyazid Bəstami buyururdu: "Allah insanı sevdiyi zaman ona üç sifət verir: dəniz kimi səxavət, günəş kimi hərarət, torpaq kimi təvazökarlıq". Bildiyimiz kimi, bədii ədəbiyyatda dəniz səxavətlə, günəş hərarətlə (istiqanlılıqla), yer isə təvazökarlıqla eyniləşdirilir.

M.Yaqub özü də təbiət kimi səxavətli və təvazökar idi. Bu fikiri Xalq şairi Zəlimxan Yaqub Musa Yaqub haqqında yazdığı "Bənzətmə" şeirində bir daha təsdiqləyir.

Qardaşıma bir bənzətmə tapmışam,

Musa Yaqub dağ kəlinə bənzəyir.

Başı zirvə, döşü yamac, özü dağ,

Şeiriyyətin heykəlinə bənzəyir.

...Bir çiçəkdi, təravətin dilidi,

Halallıqdı, ləyaqətin dilidi.

Danışdığı təbiətin dilidi,

Süleymanın quş dilinə bənzəyir.

Acı deyil şan-şöhrətin, ad-sanın,

Dalğasıdır söz adlanan dəryanın,

Bir gözütox balasıdı Şirvanın,

Öz yurduna, öz elinə bənzəyir.

Bəlkə də şairin əsasən təbiət qoynunda yaşamasından irəli gəlir ki, hər daşla, hər bulaqla, hər ağacla öz dilində danışmağı bacarır.

M.Yaqubun şeirləri İsmayıllının dərələrindən keçib dərinləşir, Buynuz kəndindəki həyətindən keçən dəyirman arxının gur axarında yuyulub söz-söz, heca-heca arınır. Şair insanlardan çox təbiətə sarılır, təbiətin doğma qoynunda sözün əsl mənasında yaşayır.

...Könül, hər ömürdən sən xəbərdar ol,

O palıd babamdır, bu şiv yaşıdım.

Ağacım, yamacım, Göy meşəm, sağ ol,

Burda bir anımı bir il yaşadım.

...Laləm, yolum üstə bir də çıraq ol,

Bu çıraqlı döşdə qoy şehə batım.

Ümidlə yaşayan bənövşəm, sağ ol,

Bir az ömür sürüb xeyli yaşadım.

(Ardı var)

Adilə NƏZƏROVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.-2024.- 23 avqust (№151).-S.13.