"Bu gün bizim qoruyub saxladığımız əsl İçərişəhər deyil"

İlqar Fəhmi: "Heç bəyənmədiyim bir tendensiya yaranıb - bakılı deyən kimi göz önündə komik bir obraz canlanır"

Çox sevirəm məmləkətimi. Bizim nəsil "Vətən anadır", "Vətən əcdadımızın mədfənidir" deyə-deyə yetişmişik. Və böyüdükcə bizimlə bərabər böyüyən, şüurumuzda qol-budaq salan Vətən sevgisi biixtiyar olaraq varlığımıza hakim kəsilib. Nə yaxşı bu Vətən bizimdir.

Amma bu sevgimizin içində bizə daha doğma, daha məhrəm, istisinə daha çox qızındığımız bir yurd yerimiz də var ki, orada daha çox rahatıq. Kökümüzün bağlı olduğu bu yerləri əvəz edə biləcək məkan yoxdur. Dünyanın hansı nöqtəsində olsaq da, gözümüz o yurd yerinin arxasınca baxa-baxa qalır. Bu yazımda məmləkətimin bir parçası olan öz yurdumdan, onun insanlarından yazmaq istədim, az-çox buna haqqım var deyə, düşündüm. Əslində bu istək içimdə həmişə olub, sadəcə maraqlı və məlumatlı həmsöhbət tapmaq çətinliyi bir ləngitmə yaradıb. Lakin rastıma çıxan bir şeir məni içimdəki istəyə doğru yönəltdi: "Bakı güldürən şəhərdi, Bakı öldürən şəhərdi..."

Beləliklə, yola salmaqda olduğumuz yayın daha bir şənbə qonağını sizlərə təqdim edirik. Müsahibimiz şair, yazıçı, kinodramaturq, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi İlqar Fəhmidir. Amma onunla yaradıcılıq söhbəti etmədik, çünki mövzumuz bəlli idi - Bakı və bakılılar...

- Bakının yaşı həmişə mənim üçün maraqlı olub...

- Bununla bağlı bir neçə dəfə məsələ qaldırdıq ki, şəhər günü tədbirlər silsiləsini keçirə bilək. Təbii ki, belə tədbirlər şəhərin yaranmasının bir tarixi olduqda qeyd edilir. Təəssüf ki, biz elə bir il və gün tapa bilmədik. Çünki tarix elə bir uzaq və qarışıq dövrə gedib çıxır ki, əsrlərin qaranlıq pərdələri arxasında itir. Dünyada bir çox şəhərlər var ki, onların konkret yaranma tarixini tapmaq olmur. Zənnimcə, Bakının özündə elə bir mistika var ki, onun dərin qatlarına gedən kəsin başı mütləq hərlənəcək, çünki zaman qaranlıq, uzaq dövrlərə gedib çıxır. Bu səbəbdən Bakının yaşını müəyyən etmək olmur.

- Bakı əhalisinin əsas kökü...

- Ümumən götürəndə Bakı Şirvanın qış paytaxtı olub. Bakı xanlığına qədər Şirvan şahının sarayı burada tikilib. Zamanla nəsillər burada qaldıqca, dəyişdikcə bakılı anlayışı yaransa da, hara çevrilsək də, köklü əhali Şirvandən gəlir.

- Mənim üçün Bakı bu gün turistlərin "Köhnə şəhər" adlandırdığı İçərişəhərdən başlayır. Vur-tut 22 hektar ərazisi var bu məkanın. Qonaq-qarası əskik olmasa da, sanki rahat deyil İçərişəhər...

- İçərişəhər bir neçə dəfə təcavüzə məruz qalıb. Bizim əsas itirdiyimiz İçərişəhərin qədim memarlığıdır. Düşünməyin ki, bu, son 20-30 ildə baş verib. Xeyr, Bakıda neft bumu başlayandan İçərişəhərin əksər köhnə evlərini söküb yerində bu gün arxitektur adlanan binaları tikməyə başladılar. İçərişəhəri gəzəndə əsas bu binalar görünür. Amma bu görünənlər İçərişəhərin əsl memarlığı deyil. Mən İçərişəhərdə qədim memarlığın 3-4 nümunəsini tapmışdım. Və buradan aydın görünür ki, İçərişəhərdə hər ev özlüyündə bir istehkam olub. Qalın divarlar, bayırdan balaca, içəridən böyük olan pəncərələr və hamısı da ox atmaq üçün nəzərdə tutulub. Daha sonra həmin evlərin böyük qapıları getdikcə o qədər kiçilir ki, sonda içəri adam zorla daxil olur. O qapılar Qız qalasında da var. Ən maraqlısı odur ki, həmin qapılardan iki nəfər keçə bilmir. Bir nəfərin əvvəl baş hissəsi keçir, qolları iki tərəfdən sıxışmış vəziyyətdə arxada qalır. Yəni əgər basqın varsa, kiçik qapının arxasında əlində xəncər dayanan ev yiyəsi içəri daxil olan başı rahatlıqla üzə bilirdi. Evlərin damları hamar deyil, hamısı bürclərdən ibarət olub ki, oradan da ox atmaq çətinlik yaratmayıb. Bakı hər zaman hücuma məruz qaldığı üçün əhali əvvəl qalalardan istifadə edib. Əgər qala divarlarından düşmən içəri daxil ola bilirdisə, İçərişəhərin labirint kimi dolanbac yollarında azıb qalırdı. Küçələrin ensiz olmağı bir evin damından digərinə rahat tullanmağa imkan verirdi. Yəni qədim İçərişəhərin quruluşu tam müdafiə xarakterli olub, bu da onu göstərir ki, Azərbaycan minilliklər boyu hamının gözündə əldə etmək istədiyi yağlı tikə olub. Lakin həmin bu evlər XX əsrdə artıq yaşamaq üçün yararsız olduğuna görə söküldü, Tağıyev evləri adlanan binalar onları əvəz etməyə başladı və bu gün bizim qoruyub saxladığımız əsl İçərişəhər deyil.

- Əsas onu qoruyub saxlaya bilmişik ki, bu gün "Açıq səma altında muzey" adı ilə YUNESKO-nn siyahısına daxil edilib...

- İçərişərə xas bir xüsusiyyəti də deyim. Bu ərazi şəhərin mərkəzi hissəsində, maşınların səs-küylü yerində yerləşir. Bununla belə, İçərişəhərin bir mistikası var. Qala qapılarından bu şəhərə daxil olan kimi elə qəribə bir sükut, elə bir rahatlıq əmələ gəlir ki, sanki tamam başqa bir aləmə düşmüsən. Bütün dağıntılara, yeni dizaynlı binalarına rəğmən, o qədim, mistik ruh hələ də qalmaqdadır. Şəxsən mən Sovetski məhləsində 40 pilləkən adlanan ərazidə böyümüşəm, yəni İçərişəhərlə yaxın bağlılığım yoxdur, lakin hər dəfə ora daxil olanda həmin ab-havanı hiss edirəm. İçərişəhərlilərin Bakının elit təbəqəsi kimi davranmaq mədəniyyəti olub. Yuxarı məhəllənin sakinləri həmişə çalışardılar ki, bir qədər onlara bənzəsinlər. İçərişəhər sakinləri üçün oradan ayrılmaq çox çətindir və bütün yaşayış çətinliklərinə baxmayaraq, onlar bu şəraiti ən yüksək komfortdan üstün tuturlar. Bu da dediyim kimi, İçərişəhərin mistikasının cazibəsidir. Şəxsən mən nə orada doğulmuşam, nə də yaşamışam, lakin İçərişəhərin ruhu, ab-havası haqqında bir neçə əsərim var. Onunla bağlı yazdığım romanın artıq sonuna çatmışam. Bakının hansı hissəsində böyüməyinə, yaşamağına baxmayaraq, heç bir bakılı İçərişəhərə biganə qala bilmir. Bu da onun heç kəsə məlum olmayan bir sirridir.

- Amma Bakının bayır şəhər adlanan hissəsinin də öz imici olub...

- Sovet dövrünü bəyənməsək də, o zamanda maraqlı bir hal baş vermişdi. Bakı halqa-halqa böyüyürdü. Və bu halqavari inkişaf bizə memarlığın simasını göstərirdi. Mərkəzdə İçərişəhər, onun əhatəsində arxitektur evlər, yəni inqilabdan əvvəlki evlər, sonra "stalinka"lar, daha sonra Gənclik, Nərimanov və "xruşovka"lar. Bu, 80-ci illərə qədər davam etdi. Lakin son 30 ildə həmin struktur tamam dağılıb. Ələlxüsus son onilliklərdə tikilən tikililər şəhərin imicini korladı. Əfsuslar olsun ki, bunu dəyişmək mümkün deyil. Nəticədə xaotik bir mənzərə yaranıb. Bütün bunlar ümumi quruluşu korlayır. Avropa ölkələrində belə bir vəziyyətə rast gəlmərik. Ən azından sovet dövrünün tiknti prosesinə baxsaydıq, 60-70-ci illərdə Bakıya necə qayğı göstərildiyini görərdik. Amma Bakı bizim üçün təkcə yeni tikililərdən ibarət deyil ki... Söküntü-tikinti işləri həmişə olub, çünki inkişaf gedir və bunu faciə ilə qarşılamaq lazım deyil. "Bakı tarixindən kollaj"ı yazanda mənə elə bir vahimə gəlmişdi ki, sanki dünyanın sonudur. Gördüyüm söküntülərin içində düşünürdüm ki, şəhərim əldən gedir. Yazını bitirəndən sonra sanki bir rahatlıq tapdım. Ona görə də həmişə demişəm və deyirəm də - Bakı elə bir mifdir ki, o, hər birimizin içindədir. Bakının insanları, xarakterdəki çalarları, adət-ənənələri, mental xüsusiyyətləri daş-divarda deyil, adamların daxilindədir, yəni əsas mənəvi dəyərləri qoruyub saxlamaqdır. Bəla orasındadır ki, onu da saxlamaq qəlizləşib. Son vaxtlar hər şey bir-birinə o qədər qarışıb ki, Bakının tarixi bir növ nağıla çevrilib. Amma heç olmasa nağıl şəklində də olsa, qoruyub saxlayaq.

- Bayaq dediniz ki, Sovetskidə boya-başa çatmısız. Artıq o ərazinin adı yaddaşlarda qalıb. Bununla belə, köçürülən əhali bu itkilə hələ də barışa bilmir...

- Mənim aləmimdə Sovetski memarlıq baxımından o qədər də qorunub saxlanmağa layiq yer deyildi. Sovetskinin özəlliyi onun insanlarında, adət-ənənəsində, qonşuluq, məhəllə münasibətlərində, hər bir ailənin özünəməxsus xarakterində idi. Mənim üçün ən dəyərli olan bunlar idi. Bəzi filmlərimizdə bunları göstərməyə çalışıblar. Birində yaxşı alınıb, digərində bir qədər zəif. Lakin çəkilən elə filmlər var ki, mən onu bakılılar üçün təhqir hesab edirəm. Qonşuluq, məhəllə münasibətlərini göstərməyə çalışsalar da, özləri də hiss etmədən xarakteri dağıdıblar.

- Məsələn...

- "Bir cənub şəhərində" filmi. Filmi o zaman qadağan etdilər, Bakı camaatı çox pis qarşıladı. Bəzən razılaşmayıb deyirlər ki, Bakının simasını göstərən filmdir. Mən isə deyirəm ki, Bakını təhqir edən filmdir. İstəsəniz niyəsini də izah edə bilərəm.

- Maraqlı olar...

- Filmin əvvəlində hələ əsas konflikt başlamayıb. Proloqdakı hadisənin nəyin üstündə qurulduğuna baxaq. Məhəllənin çox hörmətli Ağabala adlı bir avtoriteti var və həbsdən çıxıb gələcək. Həmin bu Ağabalanın həyat yoldaşı pivə köşkündə işləyə-işləyə oranın müdirilə sevgi yaşayıb və üstəlik, dünyaya bir uşaq da gəlib. Bütün məhəllə yığışıb gözləyir ki, Ağabala gəlib nə edəcək. Təbii ki, Ağabala gəlir, vurub öldürür adamı. Gəlin birlikdə hadisənin əvvəlki dövrünü səciyyələndirək. Birincisi, məhəllə mühitində həbsdə olan sayılıb-seçilən oğlanın həyat yoldaşını heç kəs işləməyə qoymazdı. Camaat özü onu yedirdib-içirdib hər şeylə təmin edəcəkdi ki, məhəllənin hörmətli oğlunun ailəsinin işləməyi onlar üçün ayıb olar. İkincisi, fərz edək ki, qadın darıxır və işə düzəlir. Yaxşı, işləsin, amma qadın harda işləməyə başlayır? Məhəllənin ortasındakı pivə köşkündə. Filmdə məhəllə camaatı buna da göz yumur. Əsl Bakı məhəlləsində həmin qadını o köşkə yaxın belə, buraxmazdılar. Üçüncü məqam - qadın pivə köşkündə işləyir, müdirlə aralarında isti münasibət yaranır, yenə də məhəllədə buna göz yumurlar. Axı, bu, bakılı məhəlləsi üçün bir absurddur. Kimin hünəri çatardı ki, məhəllə camaatı arasında hörməti olan bir oğlanın həbsdə olduğundan istifadə edib ailəsinə əyri gözlə baxsın? Dördüncüsü, olanlar azmış kimi, bu münasibətdən bir uşaq da var, yenə də camaatın vecinə deyil. Xəbər çıxanda ki, Ağabala gəlir, hamı tamaşaya yığılır ki, görək bu hörmətli oğlan nə edəcək? Bu səhnənin adı bilirsiniz nədir? Məhəllə əhlinin qeyrətsizliyi və şərəfsizliyi, hansı ki, bir bakılı məhəlləsinin tarixində bu, ola bilməzdi. İşdir, olmuş da olsaydı, həmin camaat məhəlləsindən kənara çıxa bilməzdi. Bütün bu sadaladıqlarım məhəllə mühitini bilməməkdən irəli gəlir. Lakin bilməməzlik bütün film boyu davam edir.

- Deyirlər ki, Bakının sırf özünəməxsus bir şarmı var...

- Müəyyən məqamlar var ki, onun özəlliyi sözə çevrilməməlidir. Yəni bunu etməyə çalışsan, həmin özəlliyi məhv edəcəksən. Mən özüm üçün çox axtardım belə bir şey tapım ki, bu, Bakıdan başqa heç yerdə yoxdur və sırf bizə aiddir. Lakin bu məqamı tuta bilmədim. Dayandığım bircə nöqtə qanuna və rəsmiyyətə münasibətdə oldu. Bakı əhalisi əvvəl imperiyaya tabe idi. Qısa bir ara Cümhuriyyət oldu və sonda sovet hakimiyyəti gəldi və öz qanunlarını qoydu. Zənnimcə, onlar üçün qanuna riayət etmək yadelli işğalçıya tabe olmaq anlamında olub. Digər bir səbəb. O zaman milyonçular əsasən bakılılardan ibarətdir və təhsil almağa gedənlər də əsas onların övladları idi. Və təhsil alıb gələndən sonra Bakıda ziyalı kütləsini formalaşdıranların əksəriyyəti bakılılar olub. Onlar birlikdə Cümhuriyyəti qurdular. Lakin bu hakimiyyət tənəzzülə uğrayandan sonra onların bir hissəsi qaça bildi, digərləri güllələndi, ya da edam edildi. İnsanlarda belə bir fikir yarandı ki, yeni qurulan hökumət bizim deyil və bizə ziddir. Bu baxımdan düşünürəm ki, Bakı camaatında qanun anlayışına münasibət fərqlidir.

- Hər bölgənin özünün yerli sakinləri var, eləcə də Bakının bakılıları..

- Mənim heç bəyənmədiyim, xoşuma gəlməyən bir tendensiya yaranıb. Bakılı deyən kimi göz önündə mütləq komik bir obraz canlanır. Başında kepka, əlində təsbeh, qarşısında quşlar və bir də meyxana söyləyən. Bu obrazı istismar edən çoxdur. Və sovet dövründən tutmuş günümüzə qədər bu, o qədər çoxalıb ki, həmin obraz artıq bir arxetipə çevrilib. Düşünürəm ki, bakılı kimdir deyəndə ilk növbədə bu arxetipi dağıtmaq lazımdır. Bakılı kepkalı, əlində təsbeh olan quşbaz deyil. Bakılı Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Qara Qarayev, Mirzəbala Məmmədzadə, Tofiq Quliyev, Mehdi Hüseynzadə, Qılman İlkin, Manaf Süleymanov və yüzlərlə belə şəxsiyyət sahibləridir. Bakının xarakterini onun ziyalılarında axtarmaq lazımdır. Mən Bakı camaatının yaşam tərzini, mədəniyyətini araşdıranda fikir vermişəm ki, onlar üçün zahir xüsusi əhəmiyyət kəsb etmir. Bir məhəllə zahirən baxımsız, səliqəsiz ola bilər, lakin oranın camaatı daxilən o qədər yüksək mədəniyyət sahibi, adət-ənənəyə sadiq, mənəviyyatı yüksək, ədəb-ərkan qaydalarına riayət edən insanlardır ki, adamın gözünə başqa heç nə görünmür. Bakı əhli zahiri gözəllik, bər-bəzək, cah-cəlal aludəçisi olmayıb heç vaxt, bu da onların daxilən çox zəngin olduqlarından irəli gəlib. Fikir vermisizsə, bizdə rəssamların əksəriyyəti bakılıdır. Bilirsiniz niyə? Bakıda rəng çaları olmayıb. Bölgələrdə yaşayanlar dağı, çəmənı, yaşıllığı, rəngarəngliyi hər gün gördüyündən bu, onun üçün adi bir mənzərədir. Bakıda isə cəmi üç rəng var - sarı, boz və göy. Ona görə də bizim rəssamlar rəng çalarlarının vurğunu olduğundan, hər bir rəsmi böyük həvəs, məftunluqla işləyiblər. Ona görə deyirəm ki, Bakı və bakılıları onun ziyalılarında axtarmaq lazımdır ki, kim olduqlarını anlaya bilsinlər.

- Bu gün Bakının gözəlliyi göz qamaşdırır. Amma bu gözəlliyin içində öz Bakısının xiffətini çəkən bir nəsil var...

- Hər kəs üçün öz uşaqlığı ideal dövrdür. 80-ci illərdə yaşlı nəsil deyirdi ki, siz Bakı görməmisiniz, Bakı qalıdı 30-50-ci illərdə. Baxıb görürsən ki, bu adamın dediyi dövr Bakının ən pis vaxtları olub - müharibə, repressiyalar... Lakin çətin də olsa, həmin Bakı onun üçün bir gözəllik idi. O da yadımdadır ki, yaşı 80-90 arasında olanlar deyərdi ki, sovet hakimiyyəti gələndən sonra Bakı yoxdur. İndini bəyənməyib keçmişin xiffətini çəkənlər çox uzaqda qalmış uşaqlıq, yeniyetməlik, gənclik illəri üçün darıxır. Dildə Bakı desək də, geridə qalan illərimizin həsrətini çəkirik. Elə mən özüm də.

- Bakılıların əruza olan sevgisi...

- Bunun sirrini mən özüm üçün tapa bilmədim. Məntiqlə əruz bütün Azərbaycanın, bütün Şərqin poeziya forması olub. Xatırladığım odur ki, 80-ci illərdə əruz iki yerdə qalmışdı - Bakı və Lənkəran mühitində. Bu günün özündə belə, əruz vəzninə bir biz də, bir də Lənkəranda müraciət edirlər. Lakin səbəbi özümə də aydın deyil. Məntiqlə götürsək, bu, Şamaxıda daha geniş olmalı idi. Buna rəğmən, bu gün Naxçıvanda, Gəncədə əruzda yazan gənclərimiz xeyli artıb. Amma yenə də axın olaraq Bakı üstünük təşkil edir.

- Bakı ləhcəsi...

- Mən özlüyümdə Bakı ləhcəsini parçalayıram, ona görə ki, kəndlərin özündə belə, fərq var. Bakı ləhcəsinin iki əsas özəlliyi var - bir qədər sürətli danışıq və sözlərin uzadılması, ikincisi, cüt danışıq. Bununla bağlı bir rəvayət də var: "Şah Abbas bir nəfər bakılı axtarır. Neçə nəfər gəlsə də, şahı qane etmir. Sonda gələn cüt danışan olur. Şah deyir ki, bu, təmiz bakılıdır. Soruşurlar ki, hardan bildiz? Cavab verir ki, sözləri cüt deyir".

- Şeirinizdən bir misra: "Bir dostumuz olsaydı satardıq"... Bakılılar dostluğa sadiq olur...

- Şeirin tarixçəsini danışmaq istəmirəm. İnsan tənhalığının müəyyən göstəriciləri var. Bu misra ilə bağlı dostlarım arasında fikir ayrılığı oldu. Bəzisi dedi ki, misranı çıxart, digərləri isə saxla dedi. Burada insan tənhalığının elə bir absurd həddindədir ki, satmağa dost belə, tapa bilmir. Bu, poetik bir tapıntıdır.

- Fəhm sözünün mənası çox dərindir...

- Bu təxəllüsü mənə məclislərin birində verdilər. Bu, bir ənənə idi ki, yaşlı şairlər gənclərə təxəllüs verərdi. Əli Fəhmi 1975-ci ildə dünyasını dəyişib, mən isə həmin ildə doğulmuşam. Onda məclisdə belə bir məsləhət oldu ki, bəlkə Fəhmi təxəllüsünü götürsün. O, çox sevilən insan və alim idi, lakin onun yazılı əsərləri olmayıb. Belə olan halda səni tanıyanlar dünyadan köç etdikcə, sən də unudulursan. Bir növ bu təxəllüsü mənə ona görə verdilər ki, ad unudulmasın. Ən azından onun adını xatırladıramsa, bu da bir savabdır.

- Bakı səbr edən şəhərdi, Bakı çox dözən şəhərdi... Sizin sözlərdir...

- Səbrin də bir vaxtı var. Ümumiyyətlə, məfhum olaraq Bakı camaatı da dözümlüdür, Bakının özü də səbirli şəhərdir. Ticarət yolunun üstündə yerləşdiyindən Bakıya gələn-gedən, hücum edən çox olub və müəyyən qədər sıxıntılara səbr etmək lazım gəlib. Ona görə də insanlarının da, mistik olaraq şəhərin özündə də səbr anlayışı həmişə güclü olub.

- Son sözünüz...

- Bütün bakılıların bir-birinə son sözü o olmalıdır ki, Bakını öz içində qoruyub saxlamağa çalışın. Bakı yalnız daş-divardan ibarət deyil, Bakı bizim içimizdəki mənəvi dəyərlərdən ibarətdir. Saxlaya bildiksə, Bakı qalacaq.

SÖZARDI: Son vaxtlar sosial şəbəkədə qarşıma tez-tez bir mahnı çıxırdı. Mahnının ilk misrası belədi: "Mənə Bakı haqqında danış"... Müsahibim danışdı, mən dinlədim. Bir yazıya sığmayacaq qədər olan söhbətin bitməsini heç istəmirdim, çünki o, mənə Bakı haqqında danışırdı...

Tamilla M-zadə

525-ci qəzet.-2024.- 24 avqust (№152).-S.14;15.