Qum dənəciyi

Mirvaritək yaşamaq...

Esse

Tanrının yaratdığı sonsuz fəzada qonağı olduğumuz Yer kürəsi axına qoşulub fırlanır, sonsuzluğa yuvarlanan qum dənəciyi kimi.

Gəlişimizlə gedişimiz arasında yaşanan "Ömür" adlı zaman kəsiyində soldan-sağa, sağdan-sola atır bizi taleyimiz, küləklə sovrulan qum dənəciyi kimi.

Taleyi fərqlidir dənəciklərin... İnsanların taleyinə bənzər. Köpüklənən ləpələrin yorulmadan sığal çəkdikləri sahil qumunda dənəciklərin bir qismini şıltaq külək ağuşuna alıb uzaqlara aparır. Digərləri sahilə baş çəkib geri qayıdan dalğaların qucağında dənizə qovuşur. Ləpələr altında islanıb Günəş altında quruyaraq sahildə taleyin hökmünü gözləyən qum dənəciklərinin sayı isə daha çoxdur... Qismətinə nə düşəcəyini gözləyən insanlar kimi.

İkitaylı dəniz ilbizinin çanağı içərisinə yad cisim kimi təsadüfən düşən qum dənəciyi qıcıqlanma nəticəsində yaranan şirənin əmələ gətirdiyi sədəf təbəqəsi ilə örtüldükcə mirvariyə çevrilir.

Dənəciyin taleyinə küləklə sovurulan, yerə çökən, daşa-divara hörülən dənəciklərdən fərqli olaraq, yeganə canlı varlıq mənşəli qiymətli daşa - inciyə çevrilmək yazılıbmış... Eynən bəşər övladının taleyi kimi.

lll

Mirvarinin yaranışı qəribədir... Sahildə qayğısız vaxt keçirən qum dənəciyini köpüklənən dalğalar dənizə aparır. Nə baş verdiyini anlamayan dənəcik fırtınalı axında yuvarlanaraq çapalayır, vurnuxur və düşünür: "Bu da mənim sonum. Hər şey bitdi... Bu soyuq, zülmətə qərq olmuş dərinlikdə məhv olacağam. Günəş şüaları altında şıltaqlığıma son qoyuldu..."

Təşviş və qorxu içərisində çırpınan qum dənəciyi su axınının onu dəniz ilbizinin aralanmış çanaqları arasından keçirərək qaranlıq boşluğa necə atdığını görmür. İlbizin qalın qabıqla örtülmüş yapışqan bətninə yuvarlanmaq çılğın dəniz sularında əlacsız vurnuxmaqdan daha dəhşətli imiş. Nə qədər çalışsa da, dənəcik məngənətək sıx qapanmış qabıqları aralayıb əsarətdən qurtula bilmir.

Günlər, aylar, illər ötür... Dənəciksə təslim olmaq fikrindən uzaqdır.

Günlərin bir günü örtük qəflətən aralanır və o, başı üzərində ucsuz-bucaqsız mavi səmanı, gözlərini qamaşdıran parlaq Günəşi görür. Çanağın sədəfə bürünmüş qabığında öz əksini görəndə isə təəccübdən donub qalır - bu, artıq sahildəki digər dənəciklərdən heç nə ilə fərqlənməyən, xırda, boz rəngli, yöndəmsiz qum dənəciyi deyil, heyranedici gözəlliyinə səmanın da, Günəşin də həsəd apara biləcəyi parlaq mirvari idi.

Zaman keçdi... Dənəcik daha qəribə və gözlənilməz hadisələrlə üzləşdi. Bir aşiqin sevgilisinə bəxş etdiyi qızıl boyunbağıdan asılıb ziyafətlərə qatıldı, səyahətə çıxdı, aləmi gəzib-dolaşdı. Dünyanın gözəlliyinə, həyatın şirinliyinə heyran oldu. Sevindi, sevindirdi, sevildi... Həqiqətən də, axının səni hara aparacağını bilmək olmur...

lll

Yumşaq bədənli onurğasız dəniz heyvanının bətnində yaranan, sədəf örtüyü altında faydasız və yad bir cisimdən qiymətli daşa çevrilən mirvari haqqında maraqlı məlumatlar kifayət qədərdir.

Müqəddəs Qurani-Kərimdə "cənnət bəzəyi" kimi adı çəkilən və emala ehtiyacı olmayan yeganə bəzək əşyasının - mirvarinin Şərqdə geniş yayılmış digər bir adı "inci"dir.

Ərəblərdə "zəncu", türklərdə "inci", ruslarda "jemçuq", yunanlarda "marqaritari" adı ilə tanınan mirvarini qədim Hindistanda, Suriyada, Yunanıstanda əhali "Səma daşı" kimi qiymətləndirir, fərəhdən axan göz yaşı, sevinc və səadət rəmzi hesab edirdilər.

Mirvaridən ilk dəfə bəzək əşyası kimi Çin, Yunan, Roma və Assuriya sivilizasiyalarında istifadə edilib. Bu gün yapon muzeylərinin birində hətta 10 min il tarixi olan mirvari zərgərlik məmulatı qorunub saxlanılır.

lll

İllər axarında adi dənəcikdən qiymətli daşa çevrilən mirvarinin möcüzəvi xüsusiyyətləri tükənməzmiş. Bir çox xəstəliklərin müalicəsində faydası, insan orqanizminə göstərdiyi təsir də çoxdan bəllidir. Böyrəklər və qaraciyər, həzm sistemi və dəri xəstəlikləri, katarakta və otit, sinir sistemi və qan dövranı ilə bağlı bir çox xəstəliklərin, şəkərli diabet, astma və allergiyanın əlacı imiş bu xırda və zərif qiymətli daş. Hələ XVIII əsrə kimi istənilən əczaxanadan üyüdülmüş sədəf və mikroelementlərlə zəngin mirvari tozu əldə etmək olurdu. Orta əsrlərdə qan azlığından əziyyət çəkən körpələrə üyüdülmüş mirvarili süd verirmişlər. Ayurved sistemi üzrə hazırlanmış içməli mirvari suyu iltihab, qanaxma, zəhərlənmə hallarında əvəzolunmazmış. Müasir dövrdə də hazırlanan dərmanların bir qisminin tərkibinə mirvari qatılır. Dünyanın bir çox xalqları mirvarini uzunömürlüyün rəmzi hesab edirlər və deyilənə görə, öz parıltısını itirməklə o, sahibini xəstəliyə düçar olduğu barədə xəbərdar etmək qabiliyyətinə malikdir.

Bu qiymətli bəzək əşyasının mistik xüsusiyyətlərindən də az danışılmır. Ta qədim zamanlardan xoşbəxtlik daşı sayılan mirvari sahibinə arzu və istəklərini həyata keçirmək imkanı verəndir. Şərqdə mirvarili üzüyün təhlükədən, bəd nəzərdən qoruyucu xüsusiyyətinə çox inanırlar. Deyilənə görə, yuxuda mirvari görmək isə gələcək uğurların müjdəsidir.

Onun dəyəri 7 göstərici üzrə qiymətləndirilir: rəng (həm də coğrafi mənşəyinə işarədir), parıltı, forma (yuvarlaq mirvari klassik forma hesab olunur), sədəf qatının qalınlığı, təmizlik, ölçü, çeşid (rəng parıltısı ilə seçilən mirvarilərin çeşidi 120-dən çoxdur). Təbii mirvarilər arasında ən diqqətçəkəni və qiymətlisi gümüşü və gümüşü-yaşıl çalarlı mirvarilərdir.

Mirvari - dəyərli mükafatdır... Bütün dövrlərdə var-dövlət, hökmranlıq, əzəmət və qüvvət rəmzi kimi tanınıb. Hələ Qədim Romada iki təkər üzərində dörd ata qoşulu antik araba (kvadriqa) yarışlarının qaliblərinə üçqat mirvari boyunbağı təqdim olunurmuş.

Şüursuz da olsa, canlı varlıqdır mirvari. İnsan ömrü qədər ömür sürməsi, daim istifadə edilmədikdə "qocalması", Günəş şüaları və insan bədəninin hərarətindən korlanması, geyim üzərinə taxıldıqda solğunlaşması buna sübut deyilmi?

Sahilləri okean suları ilə yuyulan bir çox ölkələrdə mirvari axtarışında olan dalğıc peşəsi ilə məşğul olanlar az deyil. Dəniz dibindən mirvari çıxaranların xüsusi bacarıq və vərdişlərə sahib olduqları çoxdan bəllidir. Üç dəqiqə ərzində 30 m-ə qədər dərinliyə baş vuraraq çanağı qapanmış və bətnində incinin mövcudluğu hələ bəlli olmayan dəniz ilbizini suyun üzünə çıxarmaq asan iş deyil. Bu əməliyyatın dekompressiya avadanlığı olmadan həyata keçirilməsinin mümkünsüzlüyü səbəbindən gələcək dalğıcın qulaq pərdələrinə körpə yaşlarında bilərəkdən müdaxilə edilir. Əməliyyat adi hesab edilsə də, ağrılıdır - sonrakı bir həftə ərzində burun və qulaqlardan güclü qanaxma müşahidə olunur. Lakin yalnız bu cür müdaxilə (elmi dildə "perforasiya") gələcəkdə okean dərinliyinə ağrısız baş vurmaq imkanı yaradır.

Sədəf örtüyü altında yumşaq və son dərəcə zərif olduğunu nəzərə alaraq "ovçular" mirvarini balıqqulağından əl ilə deyil, dodaqları ilə sovurub çıxarır, ağız seliyi onu bərkitsin deyə təxminən 2 saat ağızlarında, sonra yaş əskiyə büküb qarın və ya göbək nahiyəsində bərkiyənə kimi saxlayırlar.

Mirvari hasilatı tarixində ölümlə nəticələnən hadisələrə də rast gəlinir: 1934-cü ilin 7 may tarixində Filippinin Palavan adasında Etem adlı bir dalğıc çəkisi 200 kiloqram olan nəhəng dəniz ilbizi ilə üzləşir və çanağı aralayarkən ona əsir düşür; uzunmüddətli axtarışlardan sonra dalğıcın həyatına son qoymuş çanağı okeanın dibindən qaldırırlar və onu araladıqda içərisindən sonralar Lao-tsı ("Allahın incisi") adlandırılan 6,5 kiloqramlıq mirvari aşkar olunur... 2007-ci ildə bu daşın dəyəri 93 milyon dollara bərabər olubmuş.

lll

Qədim yunanlar hesab edirdilər ki, mirvarilər - su pərilərinin bərkimiş göz yaşlarıdır. Orta əsrlərdə insanlar mələklərin çanaqda kimsəsizlərin və günahsız təhqir olunanların göz yaşlarını gizlətdiklərini, sonra isə bu göz yaşlarının mirvarilərə çevrildiyini düşünürdülər.

Belə bir rəvayət də var... Bir gün gözəl bir pəri dəniz sularına baş vurmaq üçün göydən yerə enir və sahilə yaxınlaşanda kiçik qayıqda balıq tutan yaraşıqlı bir gənci görür. İlk baxışdan ona aşiq olan pəri hər gün üzərək bu yerə üz tutur. Gənc balıqçı isə ona fikir vermir. Bir müddət özünü ona göstərməyə cürət etməyən pərinin səbri tükənir və günlərin bir günü gəncə yaxınlaşır, ovun az olmasına baxmayaraq, niyə hər gün dənizə çıxdığını soruşur. Gənc balıqçı xəstə anasına dərman almaq üçün hər gün tutduğu balıqları bazarda satdığını söyləyir. Ona kömək etmək istəyi ilə pəri möcüzə yaradır - tora düşən balıqların sayını artırır. Tezliklə ana sağalır və oğlan ona pəri ilə görüşü barədə danışır, anasının xeyir-duasını alır... Zaman keçir və cütlüyün bir oğlu dünyaya gəlir. Balıqçı ailəsi xoşbəxtlik və sevgi içində yaşamağa başlayır. Lakin səmavi hökmdar bu əhvalatı eşidib qəzəblənir, pərini göylər məmləkətinə qaytarmaq üçün öz əsabələrini Yerə göndərir və onlar balıqçı dənizdə olarkən sevgilisini zorla qaçırırlar. Dərd içində iztirab çəkən balıqçı əlacsız qalır, əvvəlki kimi dolana bilmir və ailə yoxsulluğa düçar olur. Gündən-günə üzülən, qəlbi kədər içində çırpınan pərinin acı göz yaşları göydən damcı-damcı ümmana düşür, dəniz ilbizlərinin çanaqları arasından sürüşərək sədəf içində parlayan mirvarilərə çevrilir. Günlərin bir günü balıqçı yuxuda pərisinin onu dənizə səslədiyini görür və sübh tezdən qayıqla yuxuda gördüyü körfəzə üz tutur. Bu dəfə onun toruna balıq yox, içində incilər düzülmüş balıqqulağılar düşür. Balıqçı sevimli pərisinin ona göndərdiyi ən iri mirvarini oğlunun toy günü gəlininə hədiyyə edir.

Okean sahillərində yaşayan bir çox xalqların mifologiyasında mirvarinin Yer üzündə əmələ gəlməsi məhz bu cür izah olunur. Belə əfsanələr mirvaridən hazırlanan məmulatları sevgi, sədaqət və saflıq rəmzi kimi sevən və sevilən hər bir gəlinin əvəzolunmaz bəzək əşyasına çevirmişdir.

lll

Qəlbimizi nə qədər qapalı saxlamağa çalışsaq da, qəm-qüssə, kin-küdurət dənəcikləri ona yol tapır, göynədir içimizi. Ağrı verib əzab yaşadır bizə, dəyişir məcrasını duyğu və düşüncələrimizin. Bir qismimiz kiçik dərdi böyük görüb üsyan edir, ağır yükdən qurtulmağa çalışır, bir qismimiz taleyilə barışır... Nə dinir, nə danışır, içini göynədən dərdə alışır...

Qəlbi sevgi sədəfinə bürünənlərin unudulur dərdi, keçir ağrısı. Zaman axarında dözümlə yaşayıb, səbir edənlərin qəlbi ümid və inam parıltısı ilə mükafatlanır: bizi incidən nə varsa, inciləşir, həyat təcrübəsindən qidalanıb mirvariyə çevrilir. Dəyərləndiririkmi?..

lll

İncilərtək sayrışan ulduzlar səltənətində Yer kürəmiz bir zərrəcik, hər birimiz dənəciyik. Ana bətnində yaranışımız da sədəfli çanaqda yaranan inci kimidir - əzab, ağrı verə-verə gəlirik bu dünyaya. Amma ömür boyu parlamaq, göz oxşamaq, sevilmək və sevindirmək nəsib olmur hər birimizə - ələnirik, süzülürük... Yük altında əzilirik, büzülürük, qayğılardan üzülürük çox zaman. Sonumuzu dərk etmədən unuduruq əvvəlimizi. Axı bir vaxtlar biz də inci idik... Doğmalarımızın sevinci idik... Bəs niyə dəyişdik, söndük, tükəndik?

Bəlkə bu sual özü də bir zərrəcikmiş? Diqqətəlayiq olmayan xırda zərrəcik...

Bildiyim budur - mirvaritək yaşamağı bacarmalıyıq. Ömür yolumuzda üzləşdiyimiz, içimizi göynədən xoşagəlməz hadisələri qum dənəciyi kimi qarşılamağı, üzücü və ağrılı sınaqdan inci yaratmağı bacarmalıyıq.

İncitək zərrəcikdən adi qum dənəciyinə çevrilməməkdən ötrü...

Oqtay SƏMƏDOV,

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.-2024.- 27 avqust (№153).-S.15.