Əmiraslan xan Əfşar

"Qarabağın dostları və düşmənləri" silsiləsindən

Nadir şah Əfşar Hindistan səfərində olarkən qardaşı, Azərbaycan hakimi İbrahim xanı Car-Balakəndə ləzgilər öldürdülər. Onun yerinə kimin təyin olunması məsələsi o qədər də uzun çəkmədi. Nadir şahla birlikdə o yürüşdə iştirak etmiş və onun ən təcrübəli sərkərdələrindən olan Qafqaz döyüşlərinin qəhrəmanı Əmiraslan xan Əfşarın üzərində dayanıldı. Çünki elə həmin ərəfədə Nadir şah bibisi oğlunun igidliyinin bir daha şahidi olmuşdu. Əmiraslan xan on iki min nəfərlik öncül qoşunla Qəndəhar qalası üzərinə hücuma keçərkən şəhər yaxınlığında düşmən qoşun başçılarından olan Sultan Hüseynin qarovul dəstəsi ilə qarşılaşmış və elə ilk həmlədəcə onları pərən-pərən salaraq sağ qalanları geri qaçmağa məcbur eləmişdi. Bununla da irəliyə gedən yol iranlıların üzünə tamamilə açılmışdı...

Nadir şah igid sərkərdəsinin bu uğurunu çox yüksək qiymətləndirdi və götür-qoy etmədən onu qardaşı İbrahim xanın yerinə Azərbaycan hakimi təyin elədi, üstəlik, Zaqafqaziyanın bir çox əyalətlərinə, o cümlədən, Qarabağa da nəzarəti Əmiraslan xana tapşırdı. Onu İrana yola salmazdan əvvəl belə bir mühüm və ciddi tapşırıq verdi ki, özünü Təbrizə mümkün qədər tez çatdırsın, vilayətin bütün hakimlərini yanına çağırıb, tabeliklərindəki qoşun hissələrinə təzədən baxış keçirsin. Nadir şah Azərbaycanın yeni hakiminə həm də tövsiyə elədi ki, Qarabağda, Gəncədə, İrəvanda, Göyçədə... əsasən, yaz və yay aylarında olsun, qış vaxtı isə yenə də Təbrizə dönsün, əgər həmin vilayətlərdə dövlətə qarşı hər hansı bir iğtişaş baş verərsə, həmin hadisənin qarşısını almaq üçün dərhal ciddi və amansız tədbirlər görsün və sair və ilaxır. Əmiraslan xan Təbrizə çatan kimi öz vəzifəsinin icrasına başladı...

Nadir şahın qətlindən sonra qardaşı oğlu Əliqulu xan Əfşar Məşhəddə "Adil şah" adıyla taxta çıxdı və dərhal da vəzifə dəyişiklikləri aparmağa başladı. Qardaşı İbrahim xanı da İsfahana hakim göndərdi. Elə bu zaman Adil şaha xəbər çatdı ki, Qarabağda Pənahəli bəy adlı bir nəfər ölkədəki hakimiyyət böhranından istifadə edərək heç bir hakimin fərmanı olmadan özünü həmin yerlərin xanı elan eləmiş və ərazisini sürətlə genişləndirərək yaxın vilayətlər üçün təhlükəyə çevrilmişdir. Yenicə yaranmış xanlığın şöhrəti Adil şahı da qorxuya saldı. O, Əmiraslan xana təcili olaraq Qarabağa gedib, ya Pənahəli xanı itaətə gətirməyi, ya da bu, baş tutmasa, onunla ittifaqa girməyi əmr elədi.

...Əmiraslan xan Nadir şah Əfşarın öldürülməsində əli olanlardan, xüsusilə də, Adil şahdan qisas almaq fikrinə düşmüşdü. Ancaq bunun üçün heç bir fürsət tapa bilmirdi. Ona görə də o, məqsədinə tezliklə nail olmaq üçün özünə yaxın və etibarlı adamlar axtarırdı. Elə Qarabağa getmək məsələsi də Əmiraslan xan üçün göydəndüşmə oldu və onda Pənahəli xanı şəxsən görmək arzusu baş qaldırdı. Qarabağa hələlik sülh məramı ilə qoşun yeritməyi məsləhət bildi. Əgər Pənahəli xanla söhbəti baş tutsaydı, bu, onu öz məqsədinə daha da yaxınlaşdıracaqdı, əgər ittifaqa girə bilməsəydi, onda Adil şahın əmrini yerinə yetirməli olacaqdı.

Əmiraslan xan əvvəlcə elçilər vasitəsiylə öz adından Pənahəli xana qızıl yəhərli at və daş-qaşla bəzədilmiş xəncər, xələt və bir çox qiymətli hədiyyələr göndərdi. Qarabağ xanı iranlı elçiləri mehribanlıqla və qonaqpərvərliklə qarşıladı, layiqincə hörmət və etiram göstərdi. Bir neçə gündən sonra Pənahəli xan onlarla birlikdə adlı-sanlı adamlarından ibarət nümayəndə heyətini Əmiraslan xanın yanına göndərdi və İran tərəfinin təklifini, yəni Adil şaha itaət etmək fikrini qəbul elədi. Pənahəli xan bu addımı həm məcburiyyət qarşısında qalaraq, həm də siyasi uzaqgörənliklə atdı. Çünki bir tərəfdən qonşu erməni məlikləri, digər tərəfdən isə Şəki hakimi Hacı Çələbi xan və başqaları onunla ədavətdə idi.

Qaneedici cavabla kifayətlənən Əmiraslan xan böyük bir qoşunla Qarabağa gəldi, Bayat qalasında Pənahəli xanla görüşdü, onun Adil şaha itaət etməsini şəxsən özü təklif elədi. Qarabağ xanı ilə xeyli söhbətdən sonra Əmiraslan xan İran hökmdarı adından ona sultan rütbəsi verdi. Sonra şaha məktub göndərib, xahiş elədi ki, Pənahəli xanın xanlıq rütbəsini təsdiq eləsin. Adil şah da öz növbəsində, imzaladığı xanlıq rütbəsi fərmanını yazılı şəkildə Pənahəli xana göndərdi. Və beləliklə də, 1748-ci ildə Pənahəli xan rəsmi sürətdə Qarabağ xanı elan edildi.

Əmiraslan xan Əfşar bir müddət Qarabağda qaldıqdan sonra Pənahəli xanla birlikdə Şəki, Şamaxı, Gəncə üzərinə yeriyib, bu yerlərin hakimləri qarşısında Adil şahın təbəəliyini qəbul etmək tələbini irəli sürdü. Hacı Çələbi xan ona ilk dəfədəcə rədd cavabı verdi və oğlu Həsən ağanın başçılığı ilə Əmiraslan xanın üzərinə qoşun göndərdi. Döyüşlərin birində Həsən ağa həlak oldu... Əmiraslan xan Şəkini tuta bilmədi. Bu vaxt Teymurazın Gürcüstanda olmamasından istifadə edərək Samxetiya hakimi Abdulla bəylə birlikdə II İraklinin üzərinə hücum edən İran qoşunlarının başçısı Dura xan Əmiraslan xandan kömək istədi. O da qoşununun bir hissəsini Dura xana köməyə göndərdi. Əmiraslan xanın qoşunlarını iki yerə bölməsi ona baha başa gəldi. Bir tərəfdən II İraklinin, digər tərəfdən də Hacı Çələbi xanın əks hücumları Əmiraslan xanı geri çəkilməyə məcbur elədi. Şəki xanı güclü hücumla İran qoşunlarını Təbrizə qədər qovdu. Lakin yeni qüvvə toplayan Əmiraslan xan Hacı Çələbini geri oturda bildi.

Adil şah Əmiraslan xanın məğlub olmasına bərk qəzəbləndi və onu cəzalandırmaqla hədələdi. Əmiraslan xan isə öz növbəsində, Adil şahı qabaqlamağa çalışır və ondan intiqam almağa tələsirdi.

Əmiraslan xan İbrahim xanın yaxın dostu idi. Niyyətini həyata keçirtmək üçün o, bu dostluqdan istifadə etmək qərarına gəldi və İbrahim xanın qulağını yavaş-yavaş doldurmağa başladı ki, Nadir şahın özünü və övladlarını öldürdüyü üçün Adil şahı İranda heç kəs sevmir və şah kimi qəbul etmək istəmir. Gec-tez xalq onu hakimiyyətdən uzaqlaşdıracaq. Lap elə bu gün Adil şahın əleyhinə kimsə qiyam qaldırsa, hamı ona qoşulacaq. Şahlığa isə səndən başqa, namizəd yoxdur. İbrahim xan da şirindilli Əmiraslan xanın sözlərindən xoşhallanıb, xəyalı şah taxtına uçur, özünü İran hökmdarı kimi hiss edirdi.

Həmin vaxt Məhəmmədhəsən xan Qaçar Astrabadda baş qaldıraraq Gilanı, Mazandaranı, Talışı, Azərbaycanı və İranın bir sıra mərkəzi əyalətlərini tutmaq məqsədilə qoşun toplayırdı. Bunu bilən Adil şah Məhəmmədhəsən xanla müharibəyə hazırlaşmağa başladı və İbrahim xana sifariş göndərdi ki, təcili olaraq böyük bir qoşunla Astrabada gəlsin. Bu, İbrahim xan üçün yaxşı fürsət idi. Çünki o, Əmiraslan xanın təkid elədiyi kimi bir qədər əvvəl qoşun toplamağa başlasaydı, qardaşı onun niyyətindən agah olar və onu cəzalandırardı. Cəza da ondan ibarət idi ki, İbrahim xan ya edam olunacaqdı, ya da ən azı, dünya işığına həsrət qalacaqdı.

Adil şahın qardaşına qoşun toplamaq əmri göndərdiyini bilən kimi Əmiraslan xan İbrahim xanın beyninə yeritməyə başladı ki, şahlıq taxtına çıxmaq üçün bundan gözəl fürsət ola bilməz. Əlində saysız-hesabsız qoşun olduğu halda, Adil şahı devirib yerində oturmağa nə var ki?! Təsəlmək lazımdır, heç cür gecikməz olmaz.

Olduqca mənsəbpərəst və şöhrətpərəst olan İbrahim xan təcili qoşun toplamağa başladı. Əmiraslan xanı isə Kirmanşaha göndərdi ki, Adil şahın adından bacardıqca çox əsgər toplayıb, İsfahana gətirsin.

Əmiraslan xan tələb olunduğundan da çox qoşun toplayıb, İsfahana varid oldu. Elə bu vaxt İbrahim xana xəbər çatdı ki, Adil şaha ona qarşı üsyan edəcəklərindən qorxub, özündən kiçik üç qardaşının gözlərini çıxardıb. İbrahim xan yaxşı bilirdi ki, onun aqibəti də bir gün belə olacaq. Ona görə də qəti sürətdə qərara gəldi ki, Adil şaha qarşı üsyan qaldırsın...

Adil şah Məhəmmədhəsən xan Qacarla müharibədə məğlub oldu. Qacar xanı bütün Mazandaran vilayətini ələ keçirib, Tehrana doğru hərəkət elədi. Adil şah dərhal Tehrana yola düşdü və Məhəmmədhəsən xanın üzərinə hücum eləmək üçün qardaşı İbrahim xandan yenə kömək istədi. Fürsəti fövtə verməyən Əmiraslan xan İbrahim xana dedi ki, Tehrana çatan kimi Adil şahı həbs eləməsən, o, səni öldürə bilər. O biri qardaşlarının taleyindən ibrət götür.

İbrahim xan öz yaxın dostunun sözlərinə artıq tamamilə inanmışdı. Ona görə də o, səksən minlik ordu ilə Tehrana gəldi, gözlənilmədən Adil şahın qoşunları üzərinə hücuma keçdi. Əmiraslan xana da əmr elədi ki, Adil şahı həbs eləsin. Artıq özünü "şah" adlandıran və Azərbaycana doğru hərəkət eləmək fikrinə düşən İbrahim xanın bu hərəkəti Adil şahı bərk təşvişə saldı və o, qardaşı ilə döyüşə girməyi qərara aldı. İbrahim xan kömək üçün Əmiraslan xana müraciət elədi. Əmiraslan xan onun çağırışına əməl edərək otuz minlik süvari ordusuyla Adil şaha qarşı döyüşə girdi. Adil şah döyüşə-döyüşə Xorasana çəkilsə də, Əmiraslan xanın əlindən qurtula bilmədi. Qardaşının bütün niyyətlərini artıq indi başa düşən Adil şah Əmiraslan xanı ələ almaq məqsədi ilə dedi:

- Əgər məni buraxsan, sənə böyük vəzifə verəcəyəm!

Artıq əlli yaşını haqlayan və dünyanın hər üzünə bələd olan Əmiraslan xanı isə aldatmaq mümkün deyildi. Çünki o, belə vədləri çox eşitmiş, çox görmüşdü. Bir də ki Nadir şahın qatilini buraxmaqmı olardı?! Adil şah isə çoxdan tanıdığı Əmiraslan xanı mülayim, ürəyi yumşaq, xoşrəftar olmasından istifadə edərək bu təklifi irəli sürmüşdü. Odur ki, o, Adil şahın təklifini rədd eləyib, belə cavab verdi:

- Səni buraxmasam, bundan da böyük vəzifəyə çataram! - deyərək onu birbaşa İbrahim xanın hüzuruna gətirdi. İbrahim xan iyirmi beş yaşlı böyük qardaşının gözlərinə mil çəkdirdi və Əliqulu Mirzənin - Adil şahın bir ildən bir az çox (iyun 1747-iyul 1748) davam edən şahlığına son qoyuldu. Əmiraslan xanın ürəyindən sanki tikan çıxdı, xeyli təsəlli tapdı. Nəhayət ki, o, Nadir şahın intiqamını ala bildi.

İbrahim xan Təbrizdə özünü şah elan elədi. Bu vaxt isə, yəni 1748-ci ildə Nadir şahın gözləri çıxarılmış nəvəsi Şahrux Mirzə Adil şahın taxtan düşməsini eşidib, özü Məşhəddə taxtda oturdu. Dərhal da İran vilayətlərinin bütün hakimlərinə məktub göndərərək şahlığını onlara bildirdi. Azərbaycan hakimi Əmiraslan xan Əfşar da təzə şahın məktubunu alandan sonra ona itaət etmək qərarına gəldi. Şahrux Mirzəyə cavab yazıb bildirdi ki, o, artıq öz arzusuna çatıb. Nadir şahın və onun övladlarının qatili Adil şahın kor edilməsini Tehranda öz gözləri ilə görüb. Əmiraslan xan İbrahim xanı Adil şaha qarşı üsyana qalxmağa məcbur etməsini və Nadirin intiqamını ondan almağa çalışmasını da bildirdi. Həm də Şahrux Mirzəni inandırmağa çalışdı ki, onun səmimi tərəfdarıdır və İbrahim xanı da ona itaət etməyə məcbur edəcək.

Sonralar Əmiraslan xan Şahrux Mirzəyə verdiyi vədlərin hamısını yerinə yetirdi. İbrahim xana məktub yazıb, Şahrux Mirzəni rəsmi olaraq şah kimi tanımasını xahiş elədi. İbrahim xan isə gördü ki, onun hökmdarlığı təhlükə qarşısındadır. Çünki bütün İran əhli və xüsusən də, onun ən sədaqətli və yaxın dostu Əmiraslan xan artıq Şahrux Mirzənin tərəfinə keçib. Ona görə də İbrahim xan həm Şahrux Mirzəni, həm də Əmiraslan xanı aradan götürmək və öz şahlığını qoruyub-saxlamaq fikrinə düşdü. Hiylə işlədərək Əmiraslan xana cavab məktubu göndərdi və bildirdi ki, guya onun təklifini qəbul edir. Dostuna yazdı ki, Tehrana gəl, ordan Məşhədə gedib Şahrux Mirzəni birgə təbrik edək və ona itaətimi də elə sənin öz yanında bildirim.

Əmiraslan xan İbrahim xanın sözlərinə inanıb, kiçik qardaşı Sarı xanı da özü ilə götürərək qoşunla Tehrana yola düşdü. Marağa şəhəri yaxınlığında onlar İbrahim xanın qoşunları ilə üzbəüz gəldilər. İbrahim xanın məqsədi Əmiraslan xana məlum oldu və o, dərhal döyüş əmri verdi. Daha hazırlıqlı olan İbrahim xan qalib gəldi. Məğlub olan Əmiraslan xanın qoşunları pərən-pərən düşüb, dağılışdı. Özü isə dostu, Qaradağ hakimi Kazım xanla birlikdə sağ-salamat aradan çıxaraq özlərini Əhərə çatdırdılar.

Lakin Kazım xan Əmiraslan xana xəyanət edərək onu həbs elədi və qardaşı Sarı xanla birlikdə qolları bağlı halda İbrahim xanın hüzuruna göndərdi. Zəncan və Tehran şəhərləri arasında hər iki qardaşı öldürdülər və başlarını kəsib, İbrahim xana göndərdilər.

Bu hadisə 1749-cu ildə baş verdi. Əmiraslan xan Əfşar da ömrünü belə faciəli şəkildə başa vurdu.

Vasif QULİYEV

525-ci qəzet.-2024.- 27 avqust (№153).-S.12;13.