Dəhşətlər və bədbəxtliklər

LƏYAQƏT VƏ İRADƏ XİLASKAR ROLUNDA

Tarix boyu müxtəlif xalqlar, bəzən bütün bəşəriyyət dəhşətlərlə üzləşməli olmuş, ölkələr çox sayda canlı qüvvə və ərazi itkisinə düçar olmuş, ağır mübarizə aparmaq nəticəsində mövqeyini xoş istiqamətdə dəyişə bilmişlər. Mesopotamiyada və Misirdə yaranan imperiyalar ətrafdakı bütöv xalqları əsarətə almaqla meydana gəlmişdi. Yüzillik müharibədə (1337-1453-cü illər) Fransa İngiltərənin işğalına məruz qalmış, böyük sahədəki torpaqlarını itirməli olmuş, lakin Janna d`Ark kimi qəhrəmalıq nümunəsi fransız xalqını uğurlu mübarizəyə qaldırmış və onlar ingilis işğalçılarını öz ərazilərindən qovmuşdular. Yeddiillik müharibədə (1756-1763-cü illər) isə fransızlar Şimali Amerikadakı böyük müstəmləkə ərazilərini, Hindistanda malik olduğu torpaqları ingilislərin xeyrinə itirməyə məcbur olmuşdular.

Osmanlı imperiyası Avropada, Asiyada və Afrikada xeyli əraziləri tutmuş, son mərhələdə paytaxt Konstantinopolu 1453-cü ildə işğal etməklə, Bizans imperiyasının mövcudluğuna son qoymuşdu.

Böyük Britaniya imperiyası Şimali Amerikadan və Hindistandan başlayaraq, artıq XIX əsrdə dünya ərazisinin dörddə birinə ağalıq etmişdi. Rusiya imperiyası həmçinin silah tətbiq etməklə, qan axıtmaqla Avrasiyanın şərqində və cənubu-qərbində, qismən Qara dəniz ətrafında böyük əraziləri öz hökmranlığı altına salmışdı

İspaniya Mərkəzi və Cənubi Amerikadakı ölkələri işğal etmiş, Vest İndiyanın nəhəng sərvətlərinə sahib olmuş, İngiltərə və Fransa isə Afrikanı özlərinin müstəmləkə zonasına çevirmişdilər.

Xoşbəxtlikdən, bütün imperiyalar əsasən dağılmış, çox sayda xalqlar nəticədə azadlığa çıxmış, müstəqillik qazanmışlar. Lakin onlar buna nail olmaq üçün çoxlu qurbanlar vermişlər. Napoleon İspaniyanı işğal etdikdə, Cənubi Amerikada axırıncının imperiyasına daxil olan ölkələrdə milli-azadlıq hərəkatı böyük vüsət almış və 1820-ci illərdə müstəqilliyə qovuşmuşdular. Digər xalqların azad olmasına isə I və II Dünya müharibələri nəticəsində imperiyaların dağılması səbəb olmuşdu. I Dünya müharibəsində məğlub olan Avstriya-Macarıstan, Osmanlı, Almaniya və Rusiya imperiyalarından (Rusiyada Oktyabr inqilabı da buna müəyyən şərait yaratmışdı) qopan onlarla yeni dövlət meydana gəlmişdi. II Dünya müharibəsindən sonra isə Hindistan Britaniya ağalığından xilas olaraq, müstəqilliyini elan etmiş, onun bir hissəsində isə Pakistan İslam Respublikası yaranmışdı. Afrikada milli azadlıq hərəkatının canlanması nəticəsində 1960-cı illərin əvvəlindən başlayaraq qitədə müstəmləkə sisteminin bütünlüklə dağılması baş vermişdi. Hər iki dünya müharibəsinin yaratdığı dəhşətlər seriyasında, bu hadisə yeganə təskinlik faktı kimi qiymətləndirilə bilər.

Etiraf etmək lazımdır ki, dünya müharibələri xalqları oyadaraq, istiqlaliyyət uğrunda mübarizəyə qaldırmışdı və metropoliyalar güzəştə getmək məcburiyyətində qalmışdılar. Xalqların öz azadlığı uğrunda mübarizə nümunəsi başqaları tərəfdən də mənimsənilməklə, azadlıq hərəkatının məhsuldarlığına yol açmışdı. Vaxtilə Şimali Amerikanın 13 koloniyasının Britaniya ağalığından azad olub, ABŞ kimi müstəqil dövlət yaratması, başqa xalqlara da güclü təsir göstərdi. Fransız xalqının mütləqiyyətə qarşı mübarizə aparması, 1789-cu ildə Böyük Fransa inqilabının qələbəsi ilə nəticələndi. Öz növbəsində Fransa inqilabı da xalqları milli dövlət yaratmaq uğrunda mübarizəyə səslədi, öz ardınca çox şeyə nail olmasa da, millətlərin suverenliyi ideyası geniş yayılmağa başladı. İki əsr sonra SSRİ dağıldıqda onun xarabalığında 14 yeni müstəqil dövlət meydana gəldi. Özünü sovet imperiyasının varisi sayan Rusiya isə böyük ərazisini qoruyub saxlaya bildi.

XX əsrdə Avropa və dünyanın digər hissələri ağır dəhşətlərlə üzləşməli oldu, 20 illik fasilə ilə iki dəfə görünməmiş qaydada insan həyatı itkiləri və şəhərlərin dağıdılması ilə müşayiət olunan Dünya müharibələri baş verdi. Hər iki müharibə tonqalının alovlanmasında Almaniya aparıcı rol oynadı. Almaniya İngiltərədən və Fransadan fərqli olaraq müstəmləkə piroqundan vaxtında lazımınca pay götürməmişdi və müstəmləkə ölkələrinin nemətlərindən bəzənən süfrənin arxasına nisbətən gec gəlmişdi, daha dəqiq deyilsə, bu prosesdə iştirak etməyə sadəcə gecikmişdi. Yaponiya da 1910-cu ildə Koreyanı işğal etdikdən və 1937-ci ildən Çinin böyük ərazilərini tutduqdan sonra güclü iştahaya yiyələnərək, Asiyada ağalıq etmək meylinə düşmüşdü.

I Dünya müharibəsinin başlanmasını reallaşdırmaq üçün Almaniya, Avstriya-Macarıstanla Serbiya arasındakı münaqişəni qızışdırmaq və Serbiyanı müdafiə etmək istəyən Rusiyaya və ona müttəfiqliyə girmiş Antantanın digər iki üzvünə - İngiltərəyə və Fransaya qarşı müharibədə bilavasitə iştirak etmək şansı qazandı. Almaniya kayzeri II Vilhelm bu şansa çox böyük ümid bəsləyirdi.

I Dünya müharibəsi

I Dünya müharibəsi 1 avqust 1914-cü ildə başlandı, bəhanə kimi ona, Avstriya-Macarıstan ershersoqu, şahzadə Frants Ferdinandın Sarayevoda serb Qavrila Printsip tərəfindən öldürülməsi istifadə edilsə də, əsas səbəb imperialist dövlətlər arasında daha böyük əraziyə sahib olmaq istəyi və müstəmləkələr üstündə gedən mübarizə və onun nəticəsi olan münaqişə idi. Müharibəni Avstriya-Macarıstan Serbiyaya qarşı başlamışdı və Almaniya əvvəlincinin tərəfində silahlı münaqişəyə girmişdi.

Rusiya Serbiyaya pravoslav dövləti kimi kömək göstərmək üçün müharibəyə qatıldı, sonra Antantanın digər üzvləri olan İngiltərə və Fransa, Almaniyadan, Avstriya-Macarıstandan və Osmanlı imperiyasından olan müttəfiqlərə qarşı müharibədə vuruşdu. Müharibədə Avropanın xeyli sayda dövləti və 1917-ci ilin aprelindən isə ABŞ iştirak etdi.

I Dünya müharibəsi illərində tarixdə ilk dəfə tranşey və səngər müharibəsi meydana gəldi. Avropanı tranşey xətləri çalın-çarpaz qaydada "bəzəmişdi".

Səngərlər döyüşçünü xilas etmək əvəzinə, öz antisanitariya vəziyyəti ilə, burada sığınacaq tapan yaralıların daha çox ölümünə səbəb olurdu.

1915-ci ildən etibarən ilk dəfə olaraq döyüşdə hərbi təyyarələrdən istifadə olundu, onlar düşmən mövqelərinə hücumda tətbiq olunurdu. Bir qədər sonra onlar yer üstündəki hədəflərə, xüsusən düşmən kommunikasiyalarına hücum əməliyyatına başladılar. Təyyarələrdə pulemyot quraşdırmaqla, hava hücumlarının təhlükəsi artdı.

Almanlar dənizdə hərbi və ticarət gəmilərini batırmaq üçün sualtı qayıqlardan geniş istifadə edirdilər. Kayzer II Vilhelm hətta submarinaların köməyi ilə müharibəni udmaq istəyirdi. Tarixdə isə bir silah növünə bel bağlamaqla, heç vaxt müharibə udulmamışdır.

Lakin ingilislər 1915-ci ildə almanların gizli hərbi kodunu dağıdıb, onların ABŞ və Meksika ilə bütün yazışmalarını ələ kçirə bildilər. Almaniya Britaniyaya hərbi və ərzaq köməyini kəsmək üçün ABŞ-nin öz ərazisində də müharibə aparmaq və Meksikanın da, özünün şimal qonşusuna qarşı almanların hücumunda iştirak etməsini istəyirdilər. Almaniya xarici işlər naziri Tsimmerman açıq mətnlə Meksika rəhbərliyinə yazmışdı ki, əvəzində Meksikaya 70 il əvvəl ABŞ tərkibinə keçmiş Texas, Arizona və Nyu-Meksiko ştatları qaytarılacaqdır.

İngiltərə bunu birbaşa açsa, ona iri miqyasda kömək edən ABŞ-la diplomatik münaqişə yarana bilərdi, ona görə də dolayı yoldan istifadə etdi və məktub ABŞ mətbuatında da dərc edildi. Tsimmerman da məktub yazdığını etiraf etdi. ABŞ prezidenti Vudro Vilsonun səbir kasası dolmuşdu, onsuz da, almanlar onun ticarət donanmasına böyük ziyan vururdular. O, neytrallıq mövqeyindən əl çəkib, 1917-ci ilin aprelində Almaniyaya müharibə elan etdi və qoşunlarını Avropaya göndərdi. ABŞ-nin I Dünya müharibəsinə girməsi Antantanın silahlı toqquşmada üstünlük əldə etməsinə şərait yaratdı.

Almanlar həmçinin nəhəng hava gəmilərindən - tseppelinlərdən istifadə edirdilər. Onlar hidrogen qazı ilə doldurulurdu, pulemyot atəşi ilə vurulduqda, yanğın tam cəhənnəm mənzərəsi yaradırdı.

1916-cı ildən isə Avropa döyüş meydanında tanklardan istifadə edilməyə başlandı. İlk tank Britaniya modeli idi. Tırtıl təkərlərin üzərində qurulmuşdu, bu, onu təpələrə dırmaşmağa da qadir edirdi. Onun silahı, üzərindən quraşdırılmış top idi. Tanklar düşmən mövqelərinə, həm də piyadalara pulemyot atəşi ilə də hücum edirdi. Lakin 1918-ci ilə kimi tanklar o qədər də səmərə vermirdi. Britaniyalılar yeni model kimi döyüşdə daha səmərəli tank tətbiq etdilər.

I Dünya müharibəsinin icadı kimi tank sonralar, II Dünya müharibəsi cəbhələrində daha böyük əhəmiyyət kəsb etdi. Tankın potensialının reallaşması bütünlükdə yeni növ döyüşlərin aparılması qaydasını yaratdı. I Dünya müharibəsində həyata keçirilən yüngül hücumlar tank kolonnalarından asılı olurdu. Kütləvi hava qüvvələri bombardmanı isə orduların döyüş xətlərini qırırdı və düşmən qoşunlarını tamamilə dövrəyə alırdı. Bu, I Dünya müharibəsinin döyüş səngərlərindən qalxan qışqırıqlardan da uzağa gedirdi.

I Dünya müharibəsinin uzanması, baxmayaraq ki, əvvəlcə onun bir neçə aya başa çatacağı düşünülürdü, savaşın ilk dəfə olaraq, total xarakter almasına gətirib çıxardı. Bu, müharibə aparan ölkələrin bütün vətəndaşlarının həyatına öz təsirini göstərdi. Döyüşə illər ərzində kişi cinsindən olan kütlənin və materialların cəlb edilməsi, siyasi və iqtisadi dəyişikliklərə səbəb oldu.

Əvvəllər tanış olmayan total müharibə, Avropa cəmiyyətinə əsaslı təsir göstərdi, işsizliyə son qoyulmasına səbəb oldu. Kişi cinsindən olan milyonların vuruşmaq məqsədi ilə əmək bazarından uzaqlaşması, döyüş silahları və sursat istehsalında işləməyə qadir olanların hər birinin zəhmətlə məşğul olmasına gətirib çıxardı.

Müharibə 11 noyabr (11.11) 1918-ci ildə başa çatdı.

I Dünya müharibəsi Avropa sivilizasiyasını viran qoydu. 8 və 9 milyon arasında əsgər döyüş cəbhələrində həlak oldu, digər 22 milyon isə yaralanmışdı, sağ qalanlardan çoxu sonralar müharibə yaralarından və ya əllərinin, ayaqlarının itirilməsindən və aldıqları digər zədələrdən ölürdü.

Çox saydakı Avropa ölkələrində uşaq doğumu əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdı, bu, çox sayda cavan kişilərin ölməsinin və ya əlil olmasının nəticəsi idi. ABŞ prezidenti Franklin Ruzveltin arvadı 1930-cu illərin birinci yarısında Avropada turist səfərində olarkən, Fransada cavan adamların gözə dəyməməsindən olduqca pərişan olmuşdu. O, öz kitabında bu ağır təəssüratını, I Dünya müharbəsinin, ölkənin gənclərini amansızcasına biçməsi ilə izah edir. Bu müharibə həmçinin öz veteranlarından itirilmiş "nəsil" yaratdı, onlar döyüşməyə adət edən qüvvələrə və müharibədən sonrakı dövrdə həmin döyüşçülərdən ibarət olan bandalara çevrilmişdilər. Onlar həm də məhz Mussolininin və Hitlerin tərəfində çıxış edən və bu hesaba, özlərinə çətinliklərdən xilas yolu axtaran fəal qüvvəni təmsil edirdilər.

Müharibə təkcə əsgərlərin həlak olması effekti ilə fərqlənmirdi. Müttəfiq dövlətlərin mülki vətəndaşları, müharibənin özünün gedişində baş verən vətəndaş müharibəsi və ya aclıq nəticəsində ölürdülər. 1915-ci ildə Rusiyaya kollaborantlıq, öz dövlətinə isə xəyanət edən Osmanlı vətəndaşları olan ermənilər bu hərəkətlərinə görə cəzalandırıldılar. Heç bir dövlət müharibə dövründə ciddi xətaya yol verən öz vətəndaşını cəzasız buraxmır. Ermənilərin bir hissəsi ölümlə də üzləşməli oldu, ancaq onların özləri də çox sayda türklərin həlak olmasına səbəb olmuşdular.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet .-2024.-31 avqust (№157).- S.22.