Atatürkün işığı, Abdulhamidin zülməti

Yüz il sonra qapılarını açan saray

Osmanlı İmperatorluğunun son sarayı olan Ulduz, 100 il sonra bütün qapılarını ziyarətə açdı və ilk dəfə Sultan II Abdulhamidin şəxsi əşyaları da daxil onlarla əsər sərgilənməyə başladı. Abidə ötən ay, yəni iyulun 19-dan fəaliyyətdədir. Altı il davam edən restavrasiya müddəti konservasiya və peyzaj işləri ilə tamamlandı. Özü də bu dəfə bağlı qutu kimi gizli saxlanan "Böyük mabeyn", "Cüt qəsr", "Kiçik mabeyn köşkü", "Hərəm" kimi bir çox abidəni də görmək mümkündür. Abdulhamidlə bütünləşən, Avropa və Yaxın Şərqin ən böyük kitabxanalarından biri olan saray kitabxanası, dülgərlik sexi, Ulduz albomlarından seçilən rəsm əsərləri də ilk dəfə gün üzünə çıxarıldı. Tarixi əhəmiyyəti ilə önə çıxan abidə Sultan II Abdulhamidin 33 il dövləti idarə etdiyi və yaşadığı yer oldu. Son Osmanlı padşahı Sultan Vahdəddin dönəmində bir müddət istifadə olunsa da, 1922-ci ildə səltənətin ləğv edilməsi ilə qapılarını qapatdı. Cümhuriyyətin elanından sonra hərbi məktəbin istifadəsinə verildi. 1946-cı ildən etibarən Hərbi Akademiya olaraq fəaliyyətini davam etdirdi, ardınca Mədəniyyət Nazirliyinin nəzdninə keçdi.

İlklərin yaşandığı dönəm...

Ulduz sarayında ilk dəfə ziyarətə açılan bölümlərdən biri də "Böyük mabeyn" köşküdür, Osmanlı dönəmində əcnəbi dövlət adamlarını qonaqlayan bu köşk yaxın vaxtlara qədər prezidentin bəzi qəbulları üçün istifadə edilirdi. Dönəmin saray həyatını yansıtması baxımından maraq oyandıran Hərəm bölümü də ilk dəfə gəziləcək yerlər arasındadır. "Həmid bağçası" olaraq adlandırılan, müxtəlif bitki, təbii çay görünüşlü su kanalı və peyzaj dizaynı ilə diqqət çəkən bağça da, muzeyin görülməsi vacib olan yerlərindəndir. Yeri gəlmişkən, bağdakı uzun kanal Abdulhamidin baş hərflərindən ibarətdir. Yadıma illər öncə sonralar bağlandığı elan edilən Qafqaz Universiteti ilə bağlı apardığım araşdırma gəldi. Bir gün bağı gəzərkən gözüm universitetin yuxarıdan görüntüsünü əks etdirən plana sataşdı. Binanın Fətullah Gülənin baş hərflərini əks etdirən təməl üzərində inşa edildiyini görmüş və yazmışdım. Amma "kəramətini" anlamamışdım. Bina dağıla bilər, su quruya bilər, halbuki əbədi yaşamaq üçün daha yaradıcı üsullar var. Bəlkə də baş hərflər üzərində nəsələrsə tikməkdə xüsusi "romantika" var, mən bilmirəm.

İlk dəfə görülən abidələr arasında "Limonluq", "Hamam", "III Səlim çeşməsi", "Ada köşkü" və "Cihannüma köşkü" mövcuddur. Beşiktaş səmtinin Ulduz təpəsində 500 min kvadratmetrlik böyük ərazidə yerləşir. O dərəcədə böyükdür ki, sarayın aşağısında üsyan çıxsa, yuxarısındakıların xəbəri olmaz.

Sultan Süleyman Qanuniyə qədər...

Abidə bu gün II Abdulhamidin adı ilə anılır, amma ərsəyə gəlməsində bir neçə padşahın əli var. Hətta Topqapı Sarayına olan bənzərliyi ilə diqqət çəkən Ulduz sarayı, Qanuni Sultan Süleyman dönəmində padşahlar tərəfindən ov ərazisi olaraq istifadə edilib. Burada ilk köşkün tikilməsinə qərar verən Sultan I Əhməd olub. İllər sonra Sultan III Səlim, anası Mehrişah Sultan üçün ilk qəsri, atası III Mustafa adına da rokoko üslubunda çeşməni inşa etdirib. Lakin bəzi araşdırmalarda fərqli məlumatlar var. Deyilənə görə, III Səlimin Ulduz adında bir cariyəsi varmış. Sultan ona vurğun imiş, o da bura. Ulduza jest etmək üçün Sultanın saraya həmin cariyənin adını verdiyi də rəvayətlər arasındadır. Hətta III Səlimin inşa etdirdiyi həmin qəsr illər sonra səltənət ailəsinin sevimli məkanlarından birinə çevrilir.

Bir müddət sonra taxta oturan II Mahmud isə ərazidə növbəti köşkü inşa etdirir. Sonralar Sultan Abdulaziz, Böyük Mabeyn köşkünü, yaxınlığında Malta və Çadır köşklərini, əsas qismə isə Çit qəsrini əlavə etdirir. Sarayın ən canlı vaxtları Sultan II Abdulhamid Dolmabağça sarayından ayrılıb Ulduz sarayına köçməsi ilə başlayır. Sultan buraya gəldikdən sonra Kiçik Mabeyn köşkü, hərəm binaları, cariyələr dairəsi, Qızlarağası köşkü, Şalə köşkü, Ulduz məscidi, teatr, dülgərlik sexi, əczaxana, təmirxana, çini atelyesi, kitabxana, şahzadə köşkləri inşa etdirir və adının Ulduz Saray-i Humayun olduğunu elan edir. Abdulhamidin xüsusi istəyi ilə qurulan çini atelyesi və dülgər sexi istehsal mərkəzinə çevrilir. Sultan burada əlləri ilə hazırladığı çini qabları, dülgərlik sexində oyma işi ilə düzəltdiyi əşyaları əcnəbi dövlət adamlarına hədiyyə olaraq göndərirdi. Bütün bu üstünlüklərinə görə, Ulduz sarayı ölkənin sadəcə idarə mərkəzi deyil, eyni zamanda mədəniyyət və sənətkarlıq mərkəzi sayılırdı.

Atatürkün işığı, Abdulhamidin zülməti

Sarayı gəzərkən, Mustafa Kamal Atatürkün yaddaşlara həkk olunduğu hekayəsinin yaşandığı otaq diqqət çəkir. Kamal gənclik illərində Əli Fuad, Fəthi Okyar ilə birlikdə jandarmalar tərəfindən saxlanılır. İçlərindən sadəcə Kamalı sorğu-sual etmək üçün Ulduz Sarayının Mabeyn dairəsinə aparırlar. Gizli hərəkat qurmaq, bu məqsədlə pul yığmaq, qəzet çıxartmaq, görüşlər keçirməklə ittiham olunurdu. Elə həmin söhbətin ardınca bir neçə ay həbs həyatına məhkum edilir. Cümhuriyət qurulandan sonra Dolmabağça sarayında təşkil edilən axşam yeməklərinin birində Biləcik millət vəkili İsmayıl bəy bir etiraf edir, "Paşam, Mabeyndəki sorğu-sualda mən də orda idim. II Abdulhamid sizi qapının arxasından dinləyirdi". Təbii ki, padşah hər kəsin sorğulanmasını dinləməz. Ümumiyyətlə, hər adam Mabeyn dairəsində sorğulanmazdı. Demək ki, Abdulhamid insan sərrafı imiş. Mustafa Kamalın tərəqqiyə yönələn fikirləri, liderlik iddiası, zəkası, işığı, qapı arxasındakı Abdulhamidə, yaxınlaşan qaranlığı hiss etdirirmiş. Hissində yanılmadı, Sultan!

"Mülkü daimi olsun..."

Sarayda hər kəsin qarşısından keçib getdiyi, olduqca maraqlı hekayəsi olan balaca divar xalçası var. Yazıçı, jurnalist, xəttat Əbu Ziya Tevfik tərəfindən padşaha hədiyyə edilib. O vaxtlar müxalif fikirləri ilə gündəmdə olan Əbu Ziya padşahı tənqid edən yazılar yazırdı. Padşahın isə heç bir tənqidə zərrə qədər dözümü yox idi. Ona görə də, Əbu Ziyanı sürgünə göndərir. Bir müddət sonra Ziya Abdulhamiddən əfv diləyir, padşah onu bağışlayır. Əbu Ziya padşaha üzərində kufi xətt ilə işlədiyi "Onun mülkü daimi olsun" yazılı xalça hədiyyə edir. Xalçanın rəngi padşahın yavərinin diqqətini çəkir və Sultana burada gizli bir mesaj olduğunu deyir, "Padşahım, yaşıl rəng xalça tabutun üstünə örtülür. Görünən odur ki, Əbu Ziya "Onun mülkü daim olsun" sözləri ilə sizin ölməyinizi və o biri dünyadakı yerinizin daimi olmağını diləyir". Bu söz təbii ki, Abdulhamidin beyninə ilişib qalır. Xalçaya həmin mesajın həssaslıqla yerləşdirildiyini görə bilirdi çünki. Ancaq buna baxmayaraq, həmin xalça bu dəqiqə sarayın ən gözəl yerində sərgilənir. Əslində Sarayda Əbu Ziyanın bir neçə əsəri var. O vaxt Abdulhamid Əbu Ziyanın xəttatlıq işi əsərlərini dəyərindən iki-üç qat artıq qiymətə alırdı. Bu isə onu, onun fikirlərini almaq demək idi. Ümumiyyətlə, II Abdulhamid onu tənqid edən insanları pulla almağı ilə məşhurdur. Yüzlərlə yazıçını, şairi, sənətçini, qəzetçini satın alıb, onlara aybaay pul verirdi, satılmayanları isə sürgünə göndərirdi, Namiq Kamal və digər yüzlərlə söz adamı kimi...

Qorxu gücdən daha güclüdür

Xalqın əksər qismi Sultan II Abdulhamidin qorxaq olduğunu deyirlər. Abidəni gəzərkən həmin iddianın haradan qaynaqlandığını görmək olur. Məsələn, padşahın bu sarayda yataq otağı olub, amma heç vaxt ona aid olan otaqda daimi yatmayıb. Öldürülməkdən qorxub. Elə Dolmabağça sarayından da dəniz vasitəsi ilə ediləcək hücumlardan qorxduğu üçün çıxıb Ulduza gəlmişdi. Çünki ulduz təpədə yerləşir. Belə yerlərin müdafiəsi bir tərəfi su, bir tərəfi quru və sabit xətt üzrə yerləşən yerlərə nisbətən daha rahatdır.

Hətta sarayın bağçasında sıxlıqla qarşılaşdığımız şəlalələri, fəvvarələr tikdirməsi də təsadüf deyil. Təbii ki, suyu sevirdi, amma əsas məqsədi qorunmaq idi. Xüsusi bir adamla çox ciddi məsələ danışacaqsa stol-stul həmin su fəvvarələrin və ya şəlalənin yanına gətirilirdi. Suyun səsindən onların nə danışdığını heç kim başa düşmürdü. Şəlalənin yanında pilləkən də inşa etdirmişdi. Danışıqlar aparacağı adamlarla bəzən yuxarı çıxır, söhbəti orada aparırdı. Aşağıya doğru axan suyun şırıltısı su səsinə qarışaraq yox olurdu.

Yenə Sarkis Balyan...

Sarayın gözoxşayan abidələrindən olan Şalə köşkü günümüzə gəlib çıxan görkəmli memarlıq abidələrindən biridir. Adı fransızca "dağ evi" mənasına gələn "chalet" sözündən alınıb. Daha əvvəl Osmanlı memarlığında bu qədər fərqli və diqqət çəkən bir tikili olmayıb. Köşkün birinci bölümü 1880-ci ildə inşa edilib. Doqquz il sonra İstanbuldakı ən gözəl abidələrin memarı olan Sarkis Balyan tərəfindən genişləndirilərək otaq və salonlar da əlavə edilir. Mərasim köşkü adı ilə tanınan və italyan əsilli saray memarı De Aranconun inşa etdiyi üçüncü bölümü isə 1898-ci ildə tamamlanır.

Şalə köşkü zirzəmisi ilə birlikdə üç mərtəbədən ibarətdir. İnşasında taxta və kərpicdən istifadə edilib. Osmanlı ənənələrində olan "hərəm və salamlıq" bu memarlıq abidəsində görülməməkdədir və bu, imperatorluq üçün bir ilk hesab edilir. Pəncərələri taxta jalüzlərlə açılan Şalənin mərtəbələr arasındakı pilləkənləri De Aranco tərəfindən italyan mərmərindən hazırlanıb. Bura altmış otaq, dörd dəbdəbəli salonu ilə köşkdən daha çox kiçik saraya bənzəyir. Avropa memarlığının izlərinin güclü şəkildə hiss edildiyi, hətta görüldüyü köşk insanı valeh edir. İşə bax ki, Şalə köşkü Cümhuriyyətin ilk illərində İstanbul bələdiyyəsi tərəfindən Mario Serra adlı bir italyan tərəfindən kirayəyə götürülür və qumarxana kimi işlədilir.

Sultan II Abdulhamid, yoxsa Ərdoğan?

Saray açıldığı gündən insan selinə qərq olub. Hətta səhər erkən saatlarda gəlsən belə, uzun sırada gözləmək məcburiyyətindəsən. Bir ay içində yüz minə yaxın adamın sarayı ziyarət etdiyi bildirilir. Əksəriyyətin dindar, qapalı olduğu açıq-aydın görünür. Zənnimcə, Abdulhamidlə Ərdoğanı bir-birinə bənzədənlər və bir ara "səni Abdulhamidin yalnızlığına buraxmayacağıq" deyən kəsimdir onlar. Müşahidələrimdən bu nəticəyə gəldim ki, həmin insanların çoxu sənəti deyil, siyasəti görməyə gələnlərdir.

Avqustun sonuna qədər ödənişsiz ziyarət ediləcək olan sarayda ağız deyəni qulaq eşitmir. Qarmaqarışıqlıq hökm sürür. Hansısa əsərin qarşısında bir-iki dəqiqədən artıq dayanmaq mümkün deyil. Az qalsın üzərindən tapdayıb keçsinlər. Düşünürəm ki, ödəniş tətbiq edəndən sonra bu cür izdiham yaşanmayacaq.

Sonun başladığı yer...

Acı son 1909-cu ildə gerçəkləşir və sultan taxtdan endirilir. Bu, az deyilmiş kimi, saray yağmalanır. Möhtəşəm memarlığa ciddi zərər dəyir. Mücəvhərlər, zinət əşyaları, dəyəri milyonlarla hesablanan qiymətli əşyalar oğurlanır.

Hər sarayın, qəsrin, köşkün bu və bənzər keçmişi var. Tarixə boylananda görürsən ki, nələrisə, kimlərisə gözdə böyütmək qədər mənasız bir iş yoxdur. Çünki kim olursan ol, harada yaşayırsan yaşa, güclü və ya gücsüz ol, cəsur, ya da qorxaq ol, sonun iki metrlik "quyudur". Bu "mütləq son"u ən çox saray ziyarətlərimdə anladım və əmin oldum ki, daşlardan öyrənəcəyimiz çox şey var.

Türkan TURAN

525-ci qəzet .-2024.-31 avqust (№157).- S.16;17.