KÖNLÜ UCA OLMAĞIN QAZANCI
Onların ömrü də, taleyi də Xəzərlə
bağlı olmuşdu. Xəzərin sahilində
yaşamışdılar, çörəkləri Xəzərdən
çıxmışdı və Azər neçə
misrasını da elə Xəzərə həsr elədi.
Adının İmaməli, soyadının İmaməliyev
olduğunu çoxlarının unutduğu buzovnalı
şairin öz yaratdıqlarının çoxu
ötmüş illərin ardında qaldığı kimi,
onun ailəsinin taleyindən bəhs edən dəyərli bir əsər
də çoxdan yaddan çıxmış kimidir və nə
həmin əsəri yazan, vaxtilə də yetərincə məşhur
olmuş qələm sahibi yada düşür, nə də o
yetərincə maraqlı povest təzədən nəşr
edilir.
O əsəri 1940-1950-ci illərdə ədəbi-mədəni
və ictimai-siyasi mühitimizdə yetərincə üzdə
olmuş Əvəz Sadıq yazmışdı və povestin də
adı "Qəmər" idi. Bu Qəmər nə göydəki
Ay idi, nə də o adı daşıyan və
yazıçı təxəyyülündən doğmuş
mücərrəd surət. Qəmər Məşədi Azərin
qızı idi. Şairin üç övladı olmuşdu:
böyüyü Xosrov, kiçiyi Əmir və
ortancılı da yeganə qızı Qəmər.
2000-ci illərin başlanğıcında Əmirin
qızı, Məşədi Azərin nəvəsi Fəridə
xanım mənə şəcərə hekayətlərini
nağıl eləyirdi ki, Qəmər ötkəm, kişi təbiətli
qadınmış, ictimai həyatda da çox fəalmış.
Əvəz Sadıq da povestində Qəmərin dilindən
yalnız bu qadının şəxsən özünün
deyil, həm də ailəsinin ömür-gün hekayətini
təsvir edirdi. Bu, sözdə bir bədii əsər
sayılsa da, əslində Məşədi Azər haqda da ən
doğru bilgiləri əks etdirən tarixi sənəddir. Bu
gün Məşədi Azərin tərcümeyi-halı
haqqında ayrı-ayrı adamların qələmə
aldığı yazılar ortadadır. Ancaq onların
arasında Əvəz Sadıqdan qalan yadigar ən mötəbəridir.
Çünki bilavasitə ustadın qızının dilindən
qələmə alınıb. Qəmər söyləyirdi
ki, babası Hacı Məcidin dayısı Məşədi Nəcəf
bir iranlının gəmisində kapitanmış,
bacısı oğlunu da yanında işə düzəldibmiş.
Ancaq günlərin birində Məcidi göndərir
ovaxtkı Petrovska - sonrakı Mahaçqalaya ki, orada
"Qafqaz-Merkuri" şirkətinin Gerasimov
qardaşlarına aid kontorunda çalışsın. Məcid
bir müddət orada işləməyinə işləyir,
ancaq sonra özü ayrıca bir dükan açıb ticarətə
başlayır. İstəyirmiş ki, oğlu İmaməli də
ticarətlə məşğul olsun. Ancaq İmaməlinin
fikri-zikri kitabların yanındaymış.
"Atam İmaməli uzun boylu, arıq bir adam idi. Gecə
qaranlıq qovuşandan sonra yorğun halda evə gələr
və səhər tezdən hələ biz yatmamışkən
durub gedərdi.
Bəzən o qədər yorğun olardı ki, ona
baxanda deyərdin, yəqin, bir həftə ayağa qalxa bilməyəcək.
Bununla belə, bir azdan sonra qalxıb oturar, ya kitab oxuyar, ya da
yazıb-pozardı. Biz sonralar onun şeir yazmağa həvəsləndiyini
bildik".
Hər şairin özünə xas yazma şakəri
olur. Əgər canlı şahid Qəmər xəbər verməsəydi,
bu həqiqəti haradan bilərdik?! Deyir ki, atam bəzən əl-qolunu
oynada-oynada, bizim başa düşmədiyimiz bir çox qəliz
sözü ucadan ahənglə oxuyardı. Bəzən də
ayağa qalxaraq mızıldaya-mızıldaya otağın o
baş-bu başına gedib-gələrdi. Anam və biz ona heyrətlə
qulaq asar, səsimizi çıxarmağa cəsarət etməzdik.
(Sabirin məşhur misraları
yadınızdadırmı? O da şikayətlənən
xanımının dili ilə özünü elə bu
cür təsvir etmişdi).
O vaxtlar Petrovskda Seyid Həmzə Hüseyni və
Hacı Molla Yəhya adlı iki nəfər bilikli müəllim
varmış. Mollaxanada başlanğıc təhsil
almış oğlu İmaməlinin dini savadını bir az
da dərinləşdirmək üçün həmin iki
xeyli kasıb dolanan adamı Hacı Məcid evinə gətirmişdi
ki, ailə üzvü kimi onlarla birgə yaşasınlar, həm
də balasına dərs versinlər. Beləcə, səkkiz
il müddətində İmaməli səhər-axşam
onlarla bir yerdə olur və gələcəyin Məşədi
Azəri belə bir sağlam təməl üzərində
yetişir. Onlar İmaməliyə guya dini, şəriəti
öyrətməli idilər və öyrədirdilər də.
Ancaq bundan daha artıq hər ikisi şair təbiətli olan o
müəllimləri sabahın Azərinə ədəbiyyatı
təlqin, sözün gizlinclərini təlim edirdilər. Və
bütün bildiklərini də səxavətlə hər
söylədiklərini suçəkən kimi canına
hopduran bu istedadlı uşaqdan əsirgəməzlərmiş.
Ona görə də Məşədi Azər artıq gənclik
illərində yaşından xeyli qoca kimi imiş. Azərbaycan
ədəbiyyatı öz yerində, farsdilli şeirin zirvələri
- Firdovsini, Ənvərini, Xəyyamı, Hafizi, Sədini də
yaxşıca mənimsəyibmiş.
Uşaqlığından, yeniyetməliyindən belə
mükəmməl ədəbi tərbiyə
aldığından Azər ana dilində olduğu kimi, farsca
da elə ana dili səviyyəsində yazırmış. Ancaq
yalnız ana dilində - Azərbaycan türkcəsində,
yalnız farsca deyil, qələmini özbəkcə də
sınayırmış. Məşədi Azərin Nəvaiyə
yazdığı sıra-sıra nəzirələr də
qalmaqdadır.
...Məşədi Azər sonralar həyatının
ayrılmaz parçasına çevriləcək müəllimliyə
artıq Mahaçqalada başlamışdı. Bunu da Qəmər
söyləyir. Xəbər verir ki, atası günlərin
birində ağır liman işindən ayrılır, məktəbə
müəllim düzəlir. Doğrudur, burada da məvacibi sən
deyən çox deyilmiş, amma hər halda
üstü-başı təmizmiş. Sonradan məktəbdə
dərsini deyə-deyə limanda da müəyyən saatlarda
işini davam etdirirsə də, Məcid kişi
narazıymış. Yeni məktəbdən söz düşəndə,
"uşkol" söhbəti açılanda təpəsindən
tüstü çıxırmış. Qəmər xanım
bu ailə sirrini də açır ki, məktəbdə
müəllimlik etdiyinə görə İmaməli ilə
atası Hacı Məcidin arasında daim narazılıq
varmış. Ancaq atası nə qədər deyinsə də,
İmaməli müəllimlikdən, məktəbdən
aralanmır. Yaxşı müəllimlər
gördüyündən, içərisi biliklərlə dolu
olduğundan başqalarını da öyrətmək həvəsi
həmişə onu müşayiət etdi və səbəbsiz
deyil ki, elə ömrünün axırınacan da müəllim
olaraq qaldı. Əvəz Sadıq həmin əsərində
Qəmər xanımın dilindən Məşədi Azərin
- İmaməlinin ömründən bir həqiqəti də
bizə çatdırır. Sən demə, Məşədi
Azər 1919-cu ildə Petrovskdan Azərbaycana biryolluq
qayıtmasından bir qədər əvvəl də Vətənə
dönübmüş. Həmin tarixçəni də Əvəz
Sadıq qəhrəmanının dilindən verir. Qəmər
xanım danışır ki, 1913-cü il may ayının 17-də
Petrovskdan Bakıya gəlib çatdıq və atam bu barədə
gündəliyində qeyd elədi.
Bu soraq da maraqlıdır ki, Məşədi Azər
gündəliklər də yazırmış. Heyiflər olsun
ki, dövrün ədəbi-mədəni, həm də tarixi
simasını bir çox ayrıntıları ilə diriltməyə
çox kömək edə biləcək həmin yazılar əlimizə
çatmayıb. Nə o gündəliklər, nə bir
çox məktubları, nə də əlyazmalarının
xeyli hissəsi! Bunu Azər ailəsinə bələd
olanlardan bəziləri şairin evinə bir neçə dəfə
oğru gəlməsi, əlyazmalarını, müxtəlif
qiymətli kitabları da çalıb getmələri ilə əlaqələndirirlər,
elə Qəmər də bunu təsdiqləyir.
Qəmər xanım 1930-cu ildə Sənaye
İnstitutuna girərək oranı "əla" qiymətlərlə
bitirmişdi. Tezliklə əmək qabaqcılı kimi Azərbaycanda
ən tanınan qadınlardan birinə çevrilmişdi.
Kremldə keçirilən tədbirlərə qədər
iştirak etdi, təltiflər qazandı, daim yüksək
hökumət, dövlət vəzifələri tutdu. Ancaq Qəmərin
İmaməliyevlər nəslinə və bütün Azərbaycana
da digər töhfəsi qızı, həkimliyi sənət
seçsə də, istedadlı müğənni kimi
şöhrətlənən Zəhra Rəhimova oldu.
Səsin onlara ana xətti ilə gəldiyini də
anasının evin divarları arasından heç vaxt
çölə çıxmayan yaxşı avazının olmasına
işarə etməklə Qəmər xanım xəbər
verir. Deyirdi ki, uşaq vaxtı bizə laylalar oxuyardı, o
laylaları artıq biz böyüyəndə də hərdən
iş görəndə zümzümə edərdi,
sanardın ki, oxuyan mahir bir müğənnidir.
Nənəsinin səsi dörd divar arasından
qırağa çıxmadısa da, Zəhra Rəhimova səhnəyə
də çıxdı, mikrofon qarşısında da
dayandı, onun oxuduğu mahnılar, romanslar qiymətli səs
sərvətləri kimi hətta Üzeyir bəyin qəlbinə
yatdı, musiqi xəzinəmizdə biryolluq qalmaq haqqı da
qazandı.
Ağarəfi Zeynalov adlı dəyərli bir ədəbiyyatşünasımız
vardı. Vaxtilə Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan
Ədəbiyyatı Muzeyində də
çalışmışdı, yaxın qohumu, sonralar bizim də
iş yoldaşımız olan Kəmalə Zeynalova onun
haqqında çox danışardı. Ağarəfiyə
qismət olmuşdu ki, Məşədi Azər Nizami muzeyinə
ilk dəfə qədəm basanda ona bələdçilik
etsin. Ancaq bundan daha əvvəl Ağarəfi Zeynalova ayrı
bir xoşbəxtlik nəsib olmuşdu. Təbii ki, bunun
hansı səadət olduğunu Ağarəfi o günlərdə
deyil, üstündən illər keçəndən sonra
aydınlığı ilə dərk etmişdi. Sonralar
xatırlayırdı ki, 1948-ci ildə universitetdə təhsilini
başa vurmaq ərəfəsində olduğu vaxt kurs
yoldaşları ilə bərabər bir auditoriyaya
toplaşıbmışlar. Müəllimləri Feyzulla
Qasımzadə onlara diplom işi üçün mövzular
paylamalıymış. Siyahı üzrə növbə
Ağarəfiyə çatsa da, Mirzə Feyzulla "Yox, sən
hələ bir az gözlə", - deyir. Həm intizar, həm
də həyəcanla düşünür ki, axı, görən,
nə səbəbə müəllim məni hamıdan
axıra saxladı.
Bütün tələbələrə
mövzuları paylayıb qurtarandan sonra Mirzə Feyzulla
qayıdır ki, sən Məşədi Azər Buzovnalı
haqqında yazacaqsan. Ağarəfi təəccüblənir
ki, axı mən belə bir şairin heç adını
eşitməmişəm, əsərlərini
oxumamışam. Müəllimi onu sakitləşdirir ki,
narahat olma, gedərsən Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutuna, orada Novruz kişi var. Mənim adımdan
müraciət edərsən, nə kömək
lazımdırsa göstərəcək.
Çarəsi nə idi? Ertəsi gün tələsir
Ədəbiyyat İnstitutuna, həmin Novruz Ağayevi
tapır. Baxır ki, yaşlı adamdır, oturub,
qarşısında qədimi bir əlyazma, nəsə
oxuyub-yazır. Ağarəfi Novruz kişiyə Feyzulla
Qasımzadənin salamını çatdırır və gəlişinin
məqsədini açır. Novruz kişi qalxır,
şkafdan bir əlyazmanı gətirib qoyur tələbənin
qabağına. Bu, 48 vərəqlik bir şagird dəftərində
səliqəli xətlə yazılmış şeirlər
toplusuydu. Deyir ki, hələlik bunu oxu, sonra
başqalarını da verəcəyəm. O çağlar
Dövlət Universitetində yalnız şərqşünaslıq
yox, ədəbiyyat, hətta kitabxanaçılıq,
jurnalistika fakültəsində də ərəb əlifbası
da, fars dili də yaxşı tədris edilirmiş, Ağarəfi
Zeynalovun da ərəb əlifbasını oxumaqda səriştəsi
varmış. Ancaq baxır ki, rahatca oxuya biləcəyi
çap kitabından fərqli olaraq, bu əlyazmanı asan
mütaliə etməyi bacarmayacaq. Başqa
çıxış yolu isə yox idi, istənilən halda
işin öhdəsindən gəlməli idi. Başlayır
oxuyub-köçürməyə, asta-asta gözü xəttə
alışır, oxuduqca da heyran qalır, həm də heyrətlənir
ki, niyə indiyədək belə qabil şairi
tanımayıb və bu cür mahir söz ustası niyə
layiq olduğu qədər məşhur deyil.
Hər dəfə əlyazmanın təzə səhifələrini
oxumağa gələndə Novruz kişi Ağarəfiyə Məşədi
Azər haqqında yeni bir əhvalat
danışırmış. Ağarəfiyə sonralar bu da məlum
olur ki, Novruz kişi özü də "Nəyyir" təxəllüsü
ilə şeirlər yazırmış, hətta Məşədi
Azərin bir qəzəlinə nəzirəsi var.
Ağarəfi Zeynalov yada salırdı ki, Mirzə
Feyzulla gedib Məşədi Azərin özü ilə
görüşməyi də tövsiyə etmişdi və
yerini də başa salmışdı ki, Buzovnada
yaşayır.
Ağarəfi gedib ustadın evini tapır,
qapını Məşədi Azərin həyat yoldaşı
açır (Əvəz Sadığın "Qəmər"inin
bir xeyri də odur ki, Azərdən sonra da xeyli
yaşamış, ərinin nəvazişini həmişə
çəkərək yaradıcılıqla asudə məşğul
olmasına fürsət yaratmış bu qadının da
doğmaca qızının dili ilə dəqiq təsvirini bizə
əyan edir: "Anam Bikəxanım ucaboylu, nazik və zərif
bir qadın idi. Çox gözəl deyildisə də, cəlbedici
üzü vardı. Uzunsov sifətində nazik, qara
qaşları, qumral gözləri, çiyninə
tökülmüş nazik hörükləri onu hər kəsə
sevdirirdi. Ürəyi çox yumşaq və rəhmli
olduğuna görə onunla tanış olanlar birinci
görüşdən dostlaşardılar. O isə
hamını üzündən əskik olmayan
gülüşlə qarşılayar və xoş dillə
danışdırardı").
Ev sahibəsi qayıdır ki, Məşədi
hazırda yatır, gedim baxım görüm, əgər
oyaqdırsa, səninlə görüşdürəcəm.
Bir neçə dəqiqə sonra Ağarəfini içəri
çağırırlar. Yada salırdı ki, Azər
xalıların üzərində bir tərəfdə
oturmuşdu, qarabuğdayı, ucaboylu adamdı, əvvəl
çox yorğun görünürdü, ancaq gəlişimin
məqsədini deyəndən sonra, ədəbiyyatdan,
şeirdən danışmağa başladıqca kişinin rəngi,
elə bil ki, açıldı, həvəsə gəldi,
başladı universitetdəki gedişatdan suallar verməyə,
ədəbi həyatla maraqlanmağa, ardınca da dedi ki, nə
sualların varsa, hazırla gəl.
İkinci dəfə gedəndə artıq Ağarəfi
tədarüklü olur. Azər yenə xalçaların
üstündə, yuxarı başda, həminki yerində əyləşibmiş,
qarşısında xeyli kitablar, əlyazmalar varmış.
Ağarəfi Zeynalov diplom işi yazacaqdı. Təbii ki,
yaradıcılığına, şeirlərinin təhlilinə
keçməzdən əvvəl Məşədi Azərin tərcüme-yi
halını verməli idi. Ona görə də
suallarının çoxu bununla bağlı imiş.
Sualını verirmiş, başqasından deyil, birbaşa Azərin
özündən cavabları alaraq kağıza
köçürürmüş, ona görə də o dəqiqlikdə
ki Ağarəfi Zeynalov yazıb, daha heç vaxt heç kəs
Azərin həyatı ilə bağlı ondan
yaxşısını, dürüstünü,
inandırıcısını yaza bilməz. Gələcəkdə
də Məşədi Azərin tərcümeyi-halı tərtib
olunarkən ən əvvəl istinadlar məhz Ağarəfi
Zeynalovun həmin diplom işinə, ilk yazdıqlarına edilməlidir.
Məşədi Azər Ağarəfinin Buzovnaya gəlişlərindən
birində ona müxtəlif illərdə
götürdüyü ədəbi təxəllüslərdən
də söz açmışdı. İlk təxəllüsü
elə Azərdi. Ancaq Ağarəfi Zeynalovsa onun daha
üç təxəllüsünün olduğunu yazır.
Farsca qələmə aldığı şeirlərə Məşədi
Azər "Rüfət" imzası qoyurmuş; xeyli qəsidələri,
növhələri, mərsiyələri var ki, bu cür
şeirləri üçün "Xosrovi" təxəllüsünü
işlədərmiş, ancaq Azər gendən nə qədər
zəhmli təəssüratı oyatsa da, içəridən
şux bir insandı və həmin keyfiyyəti də satirik
şeirlərində görünməkdədir. O qəbil
şeirləri üçünsə imzası "Əyyar Azər"
idi.
Və Azərin XX əsrin
əvvəllərində dövri mətbuatda dərc edilən
şeirlərində bu dörd imzanın dördü də
keçməkdədir.
...1928-ci ildə Azərbaycan Ədəbiyyat Cəmiyyəti
yarananda onun ilk və ən fəal üzvlərindən biri Məşədi
Azər olur. O vaxt Məşədi Azərin yaşı
altmışa çatırdısa da, içərisi gənclik
şövqü ilə dolu idi. Bunun da əsas səbəblərindən
biri, yəqin ki, daim gəncliklə birgə olması, illərcə
məktəblərdə dərs deməsi idi. Ömrü boyu
müxtəlif məktəblərdə Azərbaycan dili və
ədəbiyyatı, həmçinin fars dilini tədris etdi. Dərs
deməyəndə də bir sıra məktəblərdə
tərbiyəçi işlədi. Rəsmən yaradılan
ilk şairlər cəmiyyətinə, əslində Azərbaycanın
gələcək Yazıçılar Birliyinə ən əvvəlincilərdən
üzv olması çox təbii idi. Ona görə ki, Məşədi
Azərin o cəmiyyət yaranmazdan əvvəl artıq onun
öz Yazıçılar Birliyi vardı -"Məcmə
üş-Şüəra"! Lakin Azərin qonaq-qara
üzünə həmişə açıq
qapısını da şairlər tez-tez döyərdi, onun
öz evi də ayrı bir şairlər məclisi idi.
Unudulmaz Cəfər Rəmzinin söylədiyi bir fikir
heç yadımdan çıxmır və Ağarəfi
Zeynalovun xatirələrində də həmin söz təkrarlanmaqdadır.
Söyləyirlər ki, Məşədi Azər klassik ədəbiyyatı
gözəl bilməyinə bilirdi, Zirvələrin
hamısını sevirdi, fəqət ustadı olaraq
Əlişir Nəvaini qəbul edirdi, tanıdığı
fars, türk, ərəbdilli şairlərin içərisində
də onu ən üstün sayırdı.
XX yüzilliyin əvvəllərinin Məşədi
Azər biçimli insanları özlərini daim, hər sahədə
və hər cəhətdən məsul bilirdilər.
Yalnız şeir yazmaq, müəllimlik etmək, yaxud sahibi
olduğu hansısa peşə ilə məşğul olmaq bu
insanlar üçün azlıq edirdi. Fayda verə biləcəkləri
bütün istiqamətlərə üz tuturdular.
Zahirən şair, müəllim Məşədi Azər
hara, teatr hara. Ancaq Azərbaycan səhnəsinin görkəmli
xadimlərindən olmuş Hacıağa Abbasovun ixtiyar
çağlarında yazdığı və zamanında
ayrıca kitab kimi nəşr edilmiş xatirələri
qalır və o səhifələrdə Azər də var.
Yadına düşür ki, 1907-ci ildə Azərbaycan
teatrı Petrovsk şəhərində qastrol səfərində
olanda "Yağışdan çıxdıq, yağmura
düşdük" pyesi tamaşaya qoyulacaqmış. O
vaxtlar da adətən maddi sıxıntılar ucbatından
qastrol səfərinə çıxanda truppa heç də həmişə
tam tərkibdə olmazmış və bu kəsiri də, bir
qayda olaraq, yerli həvəskarları cəlb etməklə
aradan qaldırarmışlar. Hacıağa Abbasovun təsdiqincə,
o vaxt Azər tamaşanın təşkilinə, yerli
aktyorların cəlb edilməsinə çox kömək
edibmiş. Səbəbsiz deyil ki, həmin tamaşanın
afişasında Azərin də adı təşkilatçı
olaraq qeyd edilib.
1908-ci ilin yanvarında Üzeyir bəyin "Leyli və
Məcnun"u tamaşaya qoyuldu. Azərbaycan muğam
operası ilə teatrımızın, səhnəmizin həyatında
yeni bir səhifə açıldı. Üzeyir bəyin
özü də, operanın müvəffəqiyyətini
görən başqa ədiblər, musiqiçilər də
bu səmtə iştahla üz tutmağa başladılar.
Bir-birinin ardınca çoxlu operalar yarandı. Təbii ki,
arasında yaxşısı da vardı, uğursuzu da
vardı. Hansıları ki yaxşı idi, yaşadı,
neçə illər də səhnədə qaldı. Azərbaycanın
mədəni həyatında əmələ gələn bu
yeni təmayülə Məşədi Azər da biganə
qalmamışdı.
1909-cu ildə Haşım bəy Vəzirovun redaktoru
olduğu qəzetdə Məşədi Azər
Buzovnalının silsilə yazıları dərc edilməyə
başlayır. Bunlar Azərin "Rüstəm və
Söhrab" adlı librettosundan parçalar idi.
Azər sözlərinə musiqi bəstələnməsinə
çox maraq göstərirmiş. İllah da həmin
operanın haçansa səhnəyə gəlməsi ən
böyük arzusuymuş və "Şahnamə"yə rəğbəti
səbəbsiz deyildi. Əvvəla, o, "Şahnamə"ni,
Firdovsi yaradıcılığını sevirdi, yenə Cəfər
Rəmzinin xatirəsidir - ona da qocaman Abşeron şairləri
söyləyiblərmiş ki, şeir məclislərində Məşədi
Azər "Şahnamə"dən iri-iri parçaları
saat boyu əzbərdən söyləyə bilirmiş. Səbəbsiz
deyil ki, sonradan "Şahnamə"dən "Rüstəm
və Burzu", "Rüstəm və İsfəndiyar",
"Rüstəm və Söhrab" dastanlarını öz
vəznində - mütəqaribdə Azərbaycan dilinə
çevirmişdi. Tək Azər deyil ki! "Şahnamə"
Azərbaycanda vaxtında sevilən kitablardanmış. Mirzə
Ələkbər Sabirdən tutmuş ta XX yüzilliyin
ortalarınacan neçə şairimiz "Şahnamə"dən
tərcümələr edib. Ancaq bütün indiyədək
olan tərcümələri yan-yana düzüb Məşədi
Azərin çevirmələri ilə tutuşduranda Azər qələmindən
çıxanların daha üstün olduğundan kimsədə
zərrəcə şəkk qalmı.
1934-cü ildə Azərbaycanda dünya klassiki
Firdovsinin 1000 illik yubileyi böyük təntənə ilə
keçirildi. O vaxt "Şahnamə"yə, Firdovsiyə
həsr edilmiş ayrıca nəfis bir kitab da
buraxılmışdı. Orada Firdovsi, "Şahnamə"
haqqında müxtəlif məqalələr, bir də
"Şahnamə"dən edilən tərcümələr
yer alırdı və həmin kitabda Məşədi Azərin
"Şahnamə"dən məharətlə etdiyi
çevirmələr lap əvvəldə gəlirdi.
...Bir şair, qələm sahibi olaraq Məşədi
Azər klassik ülgüyə tam uyğun idi -
üçdilli idi. Ancaq onun
yaradıcılığını, həyata
baxışını, fəlsəfəsini göz
önünə gətirərkən bunu da təsdiqləməliyik
ki, o, daha çox türkçüydü. Bu, əvvəla,
onun milli mövqeyi həmişə çox aydın olmuş
Əlişir Nəvaini özünə ustad saymasında
görünməkdədir, digər tərəfdən, mətləbini
pərdəsiz-filansız izhar etdiyi misraları da az deyil
axı!
Günlərin birində Abşerondakı hansısa məclisdə
Məşədi Azərin bədxahlarından biri söyləyir
ki, o, ləzgidir. Bir az da irəli gedərək
inandırıcılıqçün tam dəqiqləşdirirlər:
o, noğaydır.
Bu şayiəni uzaqdan-uzağa eşidən bəzi
nabələdlərin ağlına həmin söz ona görə
batmışdı ki, Məşədi Azərin həyatının
xeyli hissəsini, bütün gəncliyini Petrovskda keçirməyindən
agahdılar və həmin sözü eşidəndən sonra
başlamışdılar kişinin zahirində ləzgilik
aramağa.
Və bunu da eşitmişdilər ki, Azər Bakıya
uzun müddət yaşadığı Mahaçqaladan gəlib.
Təbii, bu da "bəlkə elə, doğrudan, deyilənlər
düzdür" şübhələrini bir az da
qatılaşdırmışdı.
Bu söhbətin açıldığı məclislərdən
birində Məşədi Azərin sədaqətli dostu, Azərbaycan
səhnəsinin böyük ustalarından olmuş Sidqi Ruhulla
da iştirak edirmiş. Dərhal başlayır höcətləşməyə
ki, türk oğlu türk olan Məşədi Azəri
noğay, avar, ləzgi adlandırmağınız heç
doğru söhbət deyil. Onların əsli sırf türk
tayfası olan toğaylardandır. Toğay isə hətta
1950-ci illərə qədər Abşeronda bağlar, bostanlar
olan bir əraziyə deyilirmiş ki, indi oranın adı
Qızılqumdur.
Mənşəyinin məhz toğay olmasını isə
Məşədi Azər bir şeirində də
açıqca elan edir. Həmin şeiri də Azər belə
dedi-qodulu söhbətlər qulağına çatandan,
yığnaqda bir nəfərin ona noğay deməsi, Sidqi
Ruhullanın da həmin adama cavabını qaytarmasını
eşidəndən sonra böyük aktyora ithaf olaraq
yazmışdı:
Azərbaycanlıyam, deyiləm noğay,
Buzovna elindən məskənim toğay.
Eldən, əqrəbadan inciyəm əzbəs,
Həmdəm tapa bilməm özümə bir kəs.
Etmişəm hamıdan qəti əlaqə
(hamı ilə əlaqələri, münasibətləri
kəsmişəm - A.D.),
Salmışam meylimi bostana, bağə.
Özüm də şairəm, ləqəbim "Azər",
Yoldaşım qələmdü, qəzəldü, dəftər.
...Məşədi Azərin necə hərtərəfli
kamil insan, qüdrətli yaradıcı olmasını,
aydın məsələdir ki, ətrafındakılar, onunla
tez-tez ünsiyyətdə olanlar daha yaxşı bilirdilər.
Ey gülüstan-i vəfa içrə gül-i tər
Azər!
Asiman-i hünərə mehr-i münəvvər Azər!
Bu misralar Mirzə Əbdülxaliq Yusifin Məşədi
Azərə həsr etdiyi qəzəlindəndir. Azərin mənzilində
təşkil olunan şeirli-musiqili axşamlardan birində bədahətən
gəlib, orada ilk dəfə oxuyub, bir neçə gün
sonra da misraları sığallaya-sığallaya qələmə
də alıb və Azərə hədiyyə edib.
"Məcmə-üş şüəra"
üzvləri ayrı bir yerdə yığılanda da, Məşədi
Azərin evində toplananda da, Mirzə Əbdülxaliq Yusifgilə
təşrif gətirəndə də həmişə
şeirlə musiqi həmahəng olurdu, bir-birini davam etdirirdi.
Bu insanlar şeirlə, musiqi ilə nəfəs
alırdılar.
Və Məşədi Azər təməlini Məşədi
Məliyin qoyduğu Abşeron musiqi məclisinin də daimi
üzvlərindən, sabit qonaqlarından idi. Azər Məşədi
Məliyin oğlu Mirzə Mansurla yaxın dost idi.
Mirzə Mansurun İçəri şəhərdəki
mənzili bir vaxtlar atasının təməlini qoyduğu məclisin,
bir növ, davamıydı. Məşədi Azərin nə qədər
şeiri Mirzə Mansurun İçərişəhərdəki
həmin mənzilində mahir xanəndələrin oxusunda
canlanmışdı.
Mirzə Mansurun tarzən olaraq üstünlüklərindən
biri muğamın sirlərinə dərindən bələd
olması idi. O, muğamın elə incəliklərinə
vaqif idi və elə şöbələrindən, elə
guşələrindən xəbərdar idi ki,
çağdaşı olan ustad tarzənlərin əksərinin
ifasında həmin guşələr, şöbələr
yox idi. Belə guşələrdən biri də "Xavəran"
idi. Xavəran bizim əski muğamatçıların
ifasında daim yer alıb. "Xavəran" "Rast"
muğamında "Əraq"dan, "Bayatı
Şiraz"da "Üzzal"dan sonra ifa edilərdi. Və
Mirzə Mansur da "Xavəran"ın ən qabil
ifaçılarından sayılırdı, Azərbaycan
radiosunun səs xəzinəsində onun
çaldığı "Xavəran" da qalmaqdadır.
Ancaq o çalınan, oxunan "Xavəran"la
yanaşı, Məşədi Azərin də "Xavəran"ı
qalır.
Mirzə Mansurun ifası onu necə heyran qoymuşdusa,
elə ustadın evindəki məclislərdən birində
Mirzə Mansur muğamını ifa eləyə-eləyə Məşədi
Azər kağızını götürmüşdü,
dizinin üstündə "Xavəran" haqqındakı
misralarını qələmə almışdı.
Nəqş edib bir tazə ulduz asimana Xavəran,
Ənvəritək şairi vermiş cahana Xavəran.
"Xavəran" söylədiyim iki muğamda
ayrıca bir şöbə olmaqdan əlavə, həm də
məkandır. O yer ki, XII yüzilin böyük şairi
Ənvəri Əbivərdi oradan çıxmışdı.
Elə Məşədi Azər də məhz bu səbəbdən
Xavəranı yada salırdı:
Nəqş edib bir tazə ulduz asimana Xavəran,
Ənvəritək şairi vermiş cahana Xavəran.
Tərifində söyləmək bəsdir onun
yalnız bu söz,
Ənvərini bəxş edibdir bu zəmanə Xavəran.
İstəyirsənsə xocəstə, ya iraqi bir
muğam.
Malik olmuş ən lətif, incə bəyanə Xavəran.
Anlaya qədrin, kimin ki sənətə var hörməti,
Düşdü Mənsur tarı ilə dastana Xavəran.
Heyran etdi Azəri bir böylə mizraf naləsi,
Sönməyən atəş salıb Şur ilə
cana Xavəran.
...Mey, saqi, sağər, şərab əski ədəbiyyatın
köhnə bəzəklərindəndir. Orta əsrlərdə
yaşamış, ta XIX əsrə qədər
yazıb-yaratmış şairlərin hansının
"Divan"ını
açırsınız-açın, orada meyə də rast
gələcəksiniz, saqiyə də. Amma klassik şeirdə
işlənmiş mey, şərab heç də həmişə
birbaşa mənasında qavranılmamalıdır. Ömər
Xəyyamın rübailərində əvvəldən-sona kuzə
var, mey var, şərabçı var.
Bütün bunları gerçək mənada,
sözün məcaziliyini unudaraq elə olduğu kimi qəbul
etsən, onda gərək Ömər Xəyyamı söz
tarixinin ən məşhur şərabiçəni sayasan.
Klassik ədəbiyyatda mey, şərab çox vaxt rəmzi mənada
işlənib. Sufilərin də şeirlərində,
bütün təsəvvüf ədəbiyyatında da əvvəldən-sona
mey var. Ancaq o mey sadə insanların içdiyi şərabdan
deyil, vəhdət meyidir.
Əlağa Vahid də klassik ədəbiyyatın
havasıyla tərbiyə alıb böyümüş
şair idi. Onun da şeirlərində, qəzəllərində
addımbaşı şəraba, meyə, badəyə,
sağərə rast gəlinir. Ancaq Vahid zamanca bizdən uzaq
insan deyil. Onu görmüşlərin, onunla ünsiyyətdə
olmuşların neçəsi hələ indi də həyatdadır.
Şeirlərindəki şərab öz yerində,
ancaq həyatda da Vahid şəraba biganələrdən
deyildi. Hətta onun meyə aludəliyi bəzən
cızığından kənara da çıxırdı.
Buna görə dostlarından ona irad tutanlar da az
olmamışdı. Əlağa Vahidin başına
ağıl qoymaq istəyən, onu şərabdan uzaq
durmağa çağıranlardan biri elə ustadı Məşədi
Azər olmuşdu. Sözlə demişdi, nəsihət eləmişdi,
təsiri olmamışdı, götürüb şeir
yazmışdı. Anlayırdı ki, Vahid düşüncəli
insanlara bəzən Allah-bəndə sözündən daha
artıq şeir təsir edir. Yazırdı ki:
Vahida, münfəil etmiş məni kirdarilərin,
Sənə nalayiq olan şive-yi rəftarilərin.
Ərəq etmiş səni rüsvayi-cahan, leyk məni
Ərəqi-xəclətə qərq eyləmiş ətvarilərin.
"Ərəq" bir ərəb sözüdür
ki, mənası "tər" deməkdir, amma həm də
"araq" sözü "ərəq" sözündən
götürülmədi. Ona görə də bu iki
sözü Məşədi Azər bu beytdə bu cür məharətlə
oynatmışdı, Vahidi qınamışdı ki, sənin
qədərindən artıq araq içməyin mənə ərəq
- xəcalət təri gətirir.
Söylənənlərə görə, Məhəmməd
Hadi də içkiyə çox aludə imiş. Elə
içki də onun həyatını dağıdan əsas bəlalardan
birinə çevrilmişdi. Bu qəzəlində Məşədi
Azər Vahidin yadına Məhəmməd Hadinin taleyini də
salırdı:
Halət-i Hadi-ye mərhumu unutma, Vahid.
Gör nədir aqibət-i karı günahkarilərin.
O da bir şair-i mümtazı idi ölkəmizin,
Araq etdi onu da pirəvi əşrarilərin.
Yad qıl hal-i əsəfnaki Səməd Mənsuru,
Görgilən aqibət-i karını meyxarilərin.
Az deyil ağlamalı halını gördükdə
gülən,
Olma minbəd gülüncü o xətakarilərin.
Belə sərt deyirdi, belə silkələyərək
sancırdı ki, Vahid oyansın. Kinayə ilə deyirdi, belə
toxuntulu tərzdə yazırdı ki, nəhayət, Vahidə
qeyrət güc gəlsin və tüpürsün içkiyə.
Söyləyirdi ki, axı özünə və ətrafına
bax, müqayisə et, gör səndən qat-qat əskik olanlar
sənə rişxənd edirlər, baxıb gülürlər,
özünü ələ al, özünü
yığışdır.
Huşə gəl, bir daha məğmun eləmə
dostlarını!
Az deyildir sənin Azər kimi qəmxarilərin.
Ancaq bizim əski nəslin bəzi nümayəndələrinin,
xüsusən yeni zaman içərisində içkiyə
aludəliyinin səbəbləri haqqında bir az başqa
cür də düşünmək lazımdır. Azərbaycan
kino sənətinin köhnə xadimlərindən olan Məmməd
Əlili vaxtilə mənə Cəfər Cabbarlı ilə
bağlı bir əhvalat danışırdı. Cəfər
də ömrün müəyyən parçasında
içkiyə qurşanmışdı. Məmməd Əlili
danışırdı ki, günlərin birində Cəfər
Cabbarlı ilə küçədə gedirdik, həmin
gün içməmişdi, tamam ayıq idi. Ancaq birdən-birə
çox təəccübləndim. Çünki Cəfər
başladı elə içmiş adam kimi səndirləməyə.
Bir qədər belə getdi. Sonra yenə başladı elə
əvvəlki kimi adi qaydasında yeriməyə. Soruşdum
ki, ay Cəfər, niyə belə edirdin? Qayıtdı ki,
görmədin filankəs keçirdi oradan, əlində qələmi
həmişə hazırdır, qoy məni içmiş
bilsin.
Yəni bir para yaradıcı insanlar ki guya sanki
içkiyə çox aludə imişlər, əslində
içki onlar üçün müəyyən mənada
qorunmaq vasitəsi, bir sipər, pərdəymiş.
Elə Vahidin özü də simsar rəfiqlərlə
söhbətlərində etiraf edib ki, bu içki
olmasaydı, qanım çoxdan getmişdi, məni içən,
qeyri-ciddi birisi kimi qəbul etməsəydilər, 37-də
tutulanlardan biri də mən olardım; mənə o qədər
də yönlü adam kimi baxmır, içən kimi qəbul
edib çox bənd olmurlar.
Bu həqiqəti üstüörtülü şəkildə
Vahid Məşədi Azər Buzovnalının o qəzəlinə
yazdığı cavabda da əks etdirib. Yazırdı ki:
Məni alude-yi mey gözləri ahulər edib,
Qurtaran varmı əlindən bu xətakarilərin?
Məstilik qəsdi ilə zöhdi vərədən
qaçıram
Ki, gözüm görməyə karın bu riyakarlərin.
Fikir verirsinizmi? Əsl ustadanə cavabdır. Məşədi
Azər şeirini hansı vəzndə, hansı qafiyələrlə
yazıbsa, Vahid də cavabını elə o cür verir. Daha
artıq sətirlərin altında incə işarələr,
eyhamlar da gizlədilib: içirəm ki,
sağımda-solumdakı çox eybəcərlikləri
görməyim. Həm də sağdakı-soldakı riyakarlar
da məni içən sayaraq çox da ciddi adam kimi qəbul
etməsinlər:
Vahidəm, məst görürkən məni çox eyb
etmə,
Tənəsindən içirəm bəzi dilazarilərin.
Vahidi şöhrət erkən tapmışdı və
bu da səbəbsiz deyildi. Yalnız ona görə yox ki, sadə
və gözəl yazırdı. Böyründə sadə və
gözəl yazan Abşeron şairləri az deyildi. Vahidin el
içində böyük məhəbbət
qazanmasının, şöhrətinin bütün Azərbaycan
boyu yayılmasının əsas səbəblərindən
biri xanəndələr idi. Sadəliyindən əlavə
musiqiyə, muğama yatan tərzdə yazırdı. Ona
görə xanəndələr onun qəzəllərinə məmnuniyyətlə
müraciət edirdilər. Çünki Füzulini, Seyid
Əzimi oxumaq bir sıra xanəndələr üçün
daha çətin idi. Ancaq Vahidin qəzəllərinin dil sadəliyi,
həm də musiqiyə çox uyğunluğu əlverişli
idi, ona görə bu şeirlərə həvəslə
üz tuturdular. Vahidin ad-sanının, şöhrətinin belə
yayılması səbəbindən bəzi məclislərdə
deyənlər də olmuşdu ki, Vahid elə Məşədi
Azərdən də üstün şairdir. Bu söz Vahidə
təsir eləmişdi. Götürüb cavab
yazmışdı:
Vahidi Azərlə şeir içrə bərabər
tutmayın,
Şeirdə Azər kimi ustad-i əzəm
başqadır.
Məşədi Azəri sadəcə ustad yox,
"böyük ustad", "ustad-i əzəm"
adlandırırdı. Təbii ki, bu şeir də, bu
şeirin özündən əvvəl onun sədası da Məşədi
Azərə çatmışdı və tələbəsinin,
yetirməsinin ona belə qiymət verməsi, əlbəttə
ki, onu fərəhləndirirdi. Amma istəyirdi ki, tələbəsini,
yetirməsini bir az da qanadlandırsın. Ona görə bu
şeiri cavabsız buraxmamış, belə bir cavab yazmışdı:
Gər mənim də var bir az hissim fünun-i
şeiridə,
Qardaşım Vahid, vəli, ustad-i əzəm
başqadır.
Mötəqid əşxasilər çox varsa da mən
bikəsə,
Leyk sən tək qədridan, şəxs-i mükərrəm
başqadır.
Qədimlərdə döş-döşə gələn
pəhləvanlar özlərini öyərək bir-birinə
rəcəz oxuyardılar, bununla həm rəqibi qorxutmağa,
həm də özlərini cuşə gətirərək
çarpışmada qələbəyə kökləyərdilər.
Orta çağ şairləri də elə buna bənzər
şəkildə fəxriyyələr yazar, başqa söz
ustalarının müqabilində özlərini vəsf edib
göylərə qaldırardılar. Ancaq burada əksinədir.
İki böyük şair üz-üzədir - bu onu tərənnüm
edir, o bunu alqışlayır. Azər Vahid haqqında, Vahid Azər
barəsində deyə biləcəyi daha gözəl
sözü arayır. Çünki bu şeirləşmədə
iki təmənnasız şairin məqsədi kimin daha
üstün olmasını sübut etmək deyil, birinin digərində
daha artıq gözəllik görməsinə
çalışmaqdır. Çünki əmindirlər - nə
qədər könlüuca olsan, daha çox qazanan
sözün özü olacaq.
20 avqust 2024
Rafael HÜSEYNOV
Akademik
525-ci qəzet .-2024.-31 avqust (№157).- S.14-15.