Çağdaş Azərbaycan
şeirində Şuşa obrazı: işğaldan qələbəyə
"Beləliklə, Şuşanı da
Qarabağın strateji cəhətdən ən möhkəm və
ən fəal nöqtəsini də itirdik... Biz itirdik... Kimsə
qazandı" ifadəsindən "Azərbaycan əsgəri,
çox sağ ol, çox yaşa! Əziz Şuşa, biz
evimizə qayıtdıq!" cümlələrinə qədər
bir göz qırpımında keçən otuz ilə
yaxın zaman kəsiyində Azərbaycan poeziyasında
Şuşanın azad olunacağına dair ümidlə bərabər
Şuşa dərdi, Şuşa harayı öz geniş əksini
tapıb. İkinci Qarabağ müharibəsində əldə
edilən qələbədən sonra Şuşa
poeziyamızın da zəfər rəmzinə çevrildi. Vətən
müharibəsinə qədər yazılan əsərlərdə
(örnək olaraq: Cabir Novruzun "Şuşa yolu"
poeması, Zəlimxan Yaqubun "Bu gecə yuxuma girmişdi
Şuşa" şeiri) nə qədər nisgil, kədər,
üsyan, özünü, millətini günahlandırma və
bunlara baxmayaraq, həm də yenidən Şuşaya
qayıdabilmə ümidi var idisə, Vətən müharibəsindən
sonra yazılan əsərlərdə (nümunə
üçün: Teymur Kərimlinin
"Şuşamız" qəzəlində, Vahid Əzizin
"Gəlirik" şeirində, Aqşin Evrənin
"Şuşanın Azadlıq gecəsi" şeirində)
bir o qədər qürur, fərəh, zəfər sədası,
Ali Baş Komandana, əsgərlərimizə və şəhidlərimizə
ehtiram hissi var.
Müasir Azərbaycan poeziyasında şairlərimiz
Şuşa obrazına müxtəlif janrlarda müraciət
etmişlər: klassik şeir, aşıq
yaradıcılığı, sərbəst şeir, dastan və
poemalarda. Filologiya elmləri doktoru, professor Salidə Şərifova
"Azərbaycan nəzm və nəsrində
Şuşanın təsviri" məqaləsində klassik
şeir janrlarından olan qəzəl janrında
Şuşanın təsvir və tərənnüm edilməsini
belə vurğulayır: "Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında
klassik Azərbaycan şeirinin ən geniş
yayılmış janrlarından olan qəzəl janrında
Şuşanın vəsf edilməsi təqdirə
layiqdir".
İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra qələmə
alınan, Teymur Kərimlinin "Şuşamız" qəzəlində
Şuşanın tərənnümünə diqqət yetirək:
Canımın parçası,
canımda canımdır Şuşamız,
Damarımda dolaşan isti qanımdır
Şuşamız!
Mən onun gül üzünə baxmaq ilə
handadoyam?
Gül gülüstanda olar,
gülüstanımdır Şuşamız!
7 beytdən ibarət olan bu qəzəldə şair
Şuşanın Azərbaycan xalqı üçün nə
qədər əhəmiyyətli və müqəddəs bir
yer olduğunu göstərir. Şuşa sanki Teymur Kərimlinin
həyatının ayrılmaz bir hissəsidir. Şuşa, ona
görə, "gülüstan" - gül
bağçası kimi gözəl və qiymətlidir. Qəzəlin
son - məqtə beytində şair adətə uyğun olaraq
öz adını çəkir:
Teymurun könlün açıb doğma
Cıdır meydanımız,
Dar günümdə köməyimdir,
həyanımdır Şuşamız!
Birinci Qarabağ müharibəsi dönəmində
Xalq şairi, çağdaş ozanımız Zəlimxan Yaqub
"Bu gecə yuxuma girmişdi Şuşa" şeirində
Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin işğalı
və Şuşa şəhərinin faciəsi ilə
bağlı çox dərin təsirli poetik təsvir təqdim
edir:
Bu gecə yuxuma girmişdi Şuşa,
Pənah xan qəzəbdən tir-tir əsirdi.
Şuşanı satanlar verib baş-başa,
Şəhərin üstündə qiymət kəsirdi.
Od tutub yanırdı Vaqifin goru.
Natəvan ah çəkib ağı deyirdi.
Usta toxunmuşdu hiylənin toru.
Hələ ki sözünü yağı deyirdi.
Müəllifin dilində Şuşa şəhərinin
keşməkeşli taleyi, orada yaşanmış kədərli
hadisələr və tarixdən gələn ağrılar
pafoslu şəkildə əks olunur. Hər bir misra
özündə milli ağrını, iztirabı və eyni
zamanda Qarabağa, onun azadlığına olan dərindən
bağlılığı daşıyır.
Şuşanın işğalı və vətənə olan
məhəbbət bu şeirdə vəhdət təşkil
edərək çox kədərli, amma eyni zamanda qəhrəmanlıq
hissi yaradır:
Bu gecə yuxuma girmişdi Şuşa.
Cabbar ağlayırdı, Xan ağlayırdı.
Dönmüşdü qanadı qırılmış
quşa,
Qarabağ başabaş qan ağlayırdı.
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mətanət
Saraçlı "Vətən savaşı dönəmində
Azərbaycan poeziyasında Şuşa mövzusu" məqaləsində
yazır: "Birinci Qarabağ savaşı dönəmində
şair Zəlimxan Yaqub "Bu gecə yuxuma girmişdi
Şuşa" şeirində məğlub Şuşanı
qanadı qırılmış quş kimi görən
Cabbarın, Xanın ruhunun ağladığını yuxuda
gördüyünü nəzmə çəkirsə,
Adıgözəl Abidinov zəfərimizdən sonra həmin
şeirə nəzirə yazır və dəyişmə
prosesini poetik dillə ifadə edərək sanki Zəlimxanın
ruhunu muştuluqlayır:
Bu gecə yuxuma girmişdi Şuşa,
Cabbar gülümsəyir, Xan sevinirdi...
Azərbaycan poeziyasında sərbəst şeir
müasir dövrün tələblərinə cavab verən və
poetik təcrübələrə geniş yer verən bir
formadır. Şair Cabir Novruz Şuşanın
işğalının onilliyinə həsr etdiyi sərbəst
şeir şəklində yazdığı "Şuşa
yolu" poemasında öz duyğu və düşüncələrini
ənənəvi vəzn və qafiyə qaydalarından azad
olaraq pafosla sərbəst və intuitiv şəkildə ifadə
edir. Mətanət Saraçlının da qeyd etdiyi kimi:
"Cabir Novruz "Şuşa yolu" poemasında dərdin
poeziyasını poeziyanın dərdinə çevirir":
Düz on ildir
"Şuşa!" deyə qışqırıram.
Daha papaq gəzdirmirəm,
düz on ildir.
Düz on ildir,
göz yaşlarım ürəyimə
gildir-gildir axır mənim.
Şuşa dərdi öldürəcək axır məni.
Şair burada Şuşa sözünü təkcə
coğrafi məkan kimi deyil, həm də bir dərd, bir
yaralı yurd kimi təqdim edir:
Səni özümüz basmışıq,
ay basılmaz qalam mənim.
Məni bu sözlərə görə
qınamayın.
Birimizin burnu belə
qanamadı...
Biz hamımız qabağında
bircə-bircə günahkarıq.
Xalqımızla, elimizlə günahkarıq.
Vətənə, torpağa, şəhidlərə
qarşı olan vicdan əzabını, xalq və tarix
qarşısında olan günahı çox dərin və təsirli
şəkildə ifadə edir. Məqsədli şəkildə
və ya təəssüf ki, əhəmiyyətli səhvlər
edərək öz vətənini və tarixini satmış,
öz mənfəətləri üçün
çalışmış insanların vicdanındakı
narahatlıq və peşmanlıq əks olunur. Poemada həmçinin
kollektiv günahkarlıq və məsuliyyət hissi önə
çəkilir. "Biz hamımız qabağında bircə-bircə
günahkarıq" misrası ilə millətinin hər bir üzvünün bu xətada
payı olduğunu vurğulayır:
Mənfur paxıl ermənilər
Xəbis-xəbis, suni-suni gülürdülər
Vaqifin bu mavzoleyi onlar üçün
Göz dağıydı bilirdilər.
Üzdən nitqlər yapırdılar
yalanbaşdan.
Şair ermənilərin təxribatçı, hiyləgər
təbiətlərini birbaşa şəkildə ifadə
edir. Mənfur düşmənlərimizin tarix boyu içdən-içə
bizi - Azərbaycan xalqını qısqandığını,
yalandan üzümüzə gülərək içimizə
sızmağa çalışdıqlarını və təəssüf
ki, bu məqsədə nail olduqlarını bir qədər sərt
və tənqidedici üslubla yazıb. Onun ömrünün
son dövrlərində yazdığı bu poemada sərt və
qətiyyətli bir duruş nümayiş etdirməsi
şairin emosional boşluğunun və
aclığının ifadəsidir. Bu aclıq Şuşaya və
onun azadlığına olan dərindən hiss olunan
bağlılıqdan, həmçinin Şuşa şəhərinin
işğalı ilə bağlı duyduğu
ağrılı dərddən qaynaqlanır.
Zəlimxan Yaqub "Bu gecə yuxuma girmişdi
Şuşa" şeirində kədərli, amma daha
mülayim bir mövqedən çıxış edir. Onun kədəri
daha çox daxili təəssüf və məyusluqla qaynaqlanır.
Zəlimxan "Gözündə yaş gördüm,
yanağında nəm, // Cıdır düzündəki
"Xarıbülbül"ün" misraları ilə
Şuşanın taleyinə üzülür, dərdini
içindən sükutla çəkir. Şairin qəlbi dərs
və acı ilə dolu olsa da, onun ifadə etdiyi hisslər
daha çox bədbin bir ruh halını əks etdirir. Digər
tərəfdən Cabir Novruz "Düz on ildir qovruluram,
odlanıram külündə mən. // Püskürürəm,
alışıram, hayqırıram" ifadələri ilə
kədərini daha açıq və dinamik şəkildə
ifadə edir. Onun kədəri daha qəzəbli bir üsyan
tonundan səslənir. Şair "Şuşa deyib
qışqırıram" misrasında isə dərdini
sükutla deyil, dünyaya hayqıraraq, açıq şəkildə
bildirir.
Vahid Əziz İkinci Qarabağ müharibəsi
dövründə Birinci Qarabağ müharibəsindən
sonra doğan kədər, nisgil və həsrət ilə
yazan şairlərin ifadə etdiyi ağrılı ruh
halını bir növ müjdə və ümid mesajı ilə
əvəz edərək "Gəlirik" şeirini
yazır. Bu şeir həmin dövrün şairlərinin dərdlərini
və faciələrini bir növ sona çatdıraraq
Qarabağın və xüsusilə Şuşanın
azadlığına olan inamı və qələbə
arzusunu bəyan edir. Vahid Əziz bu şeirdə itirilmiş
torpaqların geri qaytarılacağına və xalqın
uğrunda mübarizə apardığı haqqın sonunda qələbə
çalacağına olan güvənini aydın ifadə edir:
Daşdı səbri ürəklərin,
Hirs vurdu başa, gəlirik,
Yalanları təlxəklərin
Çırpıldı daşa, gəlirik
Gəlirik, Şuşa, gəlirik".
Çağdaş Azərbaycan poeziyasının
nümayəndələri İkinci Qarabağ savaşından sonra qələbəni
Azərbaycan xalqına yaşadan, zəfər sədalı
şeirlər yazdıran əsgərlərimizi, şəhidlərimizi,
əlbəttə, unuda bilməzdilər. Gənc şair
Aqşin Evrən "Şuşanın azadlıq gecəsi"
şeirini özünün də, poetik şəkildə ifadə
etdiyi kimi, "Qəfəsə salınmaz bu qala şəhər"
olan Şuşanı iyirmi səkkiz ildən sonra
azadlığa qovuşduran, yenə özünün də
şeirdə ifadə etdiyi şəkildə, "Hər biri
ucaboy, minarə kimi" əsgərlərimizə və şəhidlərimizə
ithafən yazıb. Şeirdə lirizm olduqca
güclüdür:
Havada nəsə bir doğmalıq vardı:
Həyat oyanmışdı Şuşanın üstə.
O gecə başqaydı, dünya donmuşdu,
Allah dayanmışdı Şuşanın üstə.
Şair mistik düşüncəni poetik
çalarlarla ifadə edərək sanki "Və artıq
öz yaratdıqları ilə bacara bilməyən Tanrı qəzəbini
soyutmaq, bir az da yorğunluğunu çıxarmaq istəyəndə
Qədir Rüstəmovun səsinə qulaq asırdı"
deyən Aqil Abbasa cavab verir. Həmin misralar Aqil Abbasın
Birinci Qarabağ müharibəsinə həsr etdiyi
"Dolu" romanındakı daha dərin, metafizik və
insanın Tanrı ilə olan münasibətini əks etdirən
təfəkkürlə paralellik göstərir. Beləliklə,
bu poetik və ədəbi təsvirlərdə Qarabağ
müharibəsinin psixoloji və mistik təsviri, Allah ilə
insan arasındakı mürəkkəb əlaqə, həm də
zamanın və məkanın qarşılıqlı təsviri
mövzusunda dərin bir poetik və fəlsəfi
düşüncə ortaya qoyur.
Döyüş başlayan an dayandı zaman
Əsgərin gül qoxan ümidlərində.
Qoşuldu döyüşə elə bu anda
Doxsan ikinci il şəhidləri də.
"Sapı özümüzdən olan
baltalar"ın səhvlərinin, xəyanətinin qara izlərinin
təmizləndiyini, 1992-ci il Qarabağ müharibəsində
şəhid olan əsgərlərimizin yarım qalmış
vətən borclarının layiqincə ödəndiyini Evrən
"Qoşuldu döyüşə elə bu anda // Doxsan ikinci
il şəhidləri də" misraları ilə ifadə
edir. Şairin poetik dili, üslubu sadə, lakin təsirlidir,
emosional gücə malikdir. Şeirdəki frazalar, sözlər
və cümlələr müharibənin dəhşətlərini
və qələbənin gətirdiyi şərəfi hiss
etdirir. Sondakı "Şəhidlər sağdırlar,
ölmədilər ki" misrası həm şeirin təsirini
artırır, həm də Qarabağın azadlığı
uğrunda həlak olan qəhrəmanların xatirəsini daha
da ucaldır.
Türkan QASIMOVA
(Azərbaycan Dillər Universiteti)
525-ci qəzet $g 2024.-
5 dekabr (№223).- S.15.