MİLLƏT GÜZGÜSÜNƏ DİK BAXA BİLMƏK HAQQI

Dünyada sayı bilinməyən qədər bolluca dillər var. Kimi yazır iki mindən çoxdur, bəziləri deyir üç min, bir başqaları dörd min və onu da təsdiqləyirlər ki, hər gün o çoxsaylı dillərdən hansılarısa ölür. Amma bütün zamanların canlı və yaşayıb ömrünü bitirmiş tamam dillərinin fövqündə dayanan bir dil də var - könül dili, insanlarla ürəyin döyüntülərinin dili ilə danışa bilmək qabiliyyəti.

Rəşid Behbudov bunu bacarırdı. O, ən əvvəl Azərbaycan müğənnisi idi, Azərbaycan dilinin, Azərbaycan ruhunun müğənnisi idi. Amma eyni zamanda Rəşid Behbudov dünyanın əllidən artıq xalqının mahnılarını onların öz dilində ifa edib. Rəşid Behbudovun parlaq yaradıcılığındakı bu cəhət bir neçə baxımdan çox əhəmiyyətlidir. Əvvələn, o, azərbaycanlı idi, SSRİ-nin var olduğu illərdə bu nəhəng imperiyanın balaca bir parçası olan respublikanı dünya boyu böyüdən və tanıdan idi, qapalı sərhədlər dönəmində Azərbaycanın dünyaya çatan səsi idi.

O vaxtlar ki xarici ölkələrdə Sovet İttifaqından gələnlərin hamısını elə rus kimi qavrayırdılar, Rəşid Behbudov kimi nadirlərimiz elə vacib körpülər idilər ki, onlarla millətimiz, dövlətimiz, mədəniyyətimiz, səviyyəmiz, zövqümüz haqqında təsəvvür oyanırdı, belə səylərin nəticəsində Azərbaycana və xalqımıza rəğbətlər artırdı.

Rəşid Behbudova Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşduğunu görmək nəsib olmadı. O, yalnız Azərbaycanın deyil, Sovet İttifaqının müğənnisi idi, SSRİ-nin ən müxtəlif səhnələrində çıxış edirdi, repertuarında rus dilində oxuduğu mahnılar çox idi. Hətta Azərbaycanda da dövrün şərtlərinə uyğun olaraq rusca mahnıları az oxumurdu, bəzən lap azərbaycanca ifa etdiyi hansısa nəğmələrin müəyyən bəndlərini rusca da dilə gətirirdi. Ancaq qaldırın Rəşidin rusca ifalarının hər birini, şahid olacaqsınız ki, oxuyan sırf Azərbaycan müğənnisidir. Lap rus qulaq assın. Görəcək ki, bu oxuyan ruscanı ana dili kimi sərbəst bilir, tələffüzü elə rusunku kimidir. Ancaq heç bir rusun lap qarşısına məqsəd qoysa belə təkrarlamağı bacarmayacağı Rəşid boğazlarını da eşidəcək, şəkk-şübhə yeri qalmayacaq ki, bu oxuyan şərqlidir, azərbaycanlıdır, muğamatla nəfəs alan insandır.

Həmin köhnə lent yazılarını dinlədikcə bunu da sezirsən ki, sanki Rəşid rusca oxuduğu mahnılara azərbaycanlılığı bir sıra məqamlarda məqsədli şəkildə, qabardaraq əlavə edir.

Ellər aşaraq Bakıya gəlib çatan, 1950-ci illərdə bütün dünya ekranlarını fəth etmiş Rac Kapurun Rəşidi araması, onunla dostluğundan iftixar duyması gününə görə qətiyyən adi hadisə deyildi. Zamanına görə həm də bu, yalnız mədəniyyət yox, eləcə də siyasət məsələsi idi.

Və Rəşid Behbudovun xarici dillərdə mahnılar ifa etməsinin, həm də ustalıqla, elə o xalqın müğənnilərinin çoxunun da mat qaldığı dəqiqliklə oxuması dahi sənətkarımızın bir başqa üstünlüyündən də xəbər verir.

Görün Rəşid Behbudovun musiqi yaddaşı və ümumən hafizəsi necə misilsiz gücdəymiş ki, bir neçə gün ərzində ən fərqli dillərin səsləniş, tələffüz özəlliklərini qavraya, eynilə canlandıra bilirmiş.

Biz elə sağkən əfsanələşmiş bir sənətkarın müasiri olmuşuq.

Və Rəşid əfsanəsi hələ gələcəyin çox-çox Azərbaycan insanı ilə həm zaman, həm nəfəs olaraq qalacaq.

Bu sözlər Rəşid Behbudovun öz səsində qalmaqdadır: "Lap uşaqlıqdan, necə deyərlər, ağzımı açan kimi ana yurdumun, ana südümün mahnılarını oxumuşam və indiyə kimi də, lap qocalana kimi də hər yerdə xalqımı tərənnüm etməklə özümü xoşbəxt biləcəyəm. Öz nəğmələrimlə digər xalqlara Azərbaycanın salamını yetirirəm. Bununla da mən xoşbəxtəm, həmişə bu yolla getmişəm və axıracan da gedəcəyəm".

...Nələrdən xoşbəxt ola bilməyindən xəbərdar olmaq insanın birr ayrı bəxtiyarlığıdır. Bəzən insan səadət içərisində yaşayır, amma bu məsudluğun fərqinə varmır. Günlərin birində haçansa əslində onunçün xoşbəxtliyin özü olmuş məqamlar əlindən gedəndən sonra heyifsilənir ki, niyə o dəmlərin qədrini vaxtında yetərincə bilmədim. Heyhat, keçən günə gün çatmır.

Bizə nəsib oldu ki, nəhəngləri gördük. Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazi, Tofiq Quliyev, Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev, Şövkət Ələkbərova... kimi misilsizlərlə müasir olduq, onlarla kəlmə kəsdik. Anlayırdıq ki, onların hər biri zirvədir, onlara nəfəslərini duyacaq qədər yaxın olmaq Allahın bizə lütfüdür. Ancaq indi onlarsız qalarkən yenə özünü qınayırsan ki, əziz günlərin qiymətini lazımınca bilməmişik, gərək o müstəsnalarla birgə olmağa, onları daha çox görməyə, daha çox dinləməyə daha artıq can ataydıq.

İndi onların ətrini onlarla sıx ünsiyyətdə olmuş insanlardan alırıq.

Mübariz Tağıyev Azərbaycan estradasının tarixinə sağkən adını həkk etməyə nail olmuş sənətkarlarımızdandır. Mənim nəzərimdə o, yalnız layiqli sənət səviyyəsinə sahib olduğu, onillərə sığan yaradıcılığı ilə xalqın istəkli ifaçılarından birinə çevrildiyi üçün deyil, həm də bəxtinə illərcə Rəşid Behbudovla birgə işləmək səadəti düşdüyünə görə xoşbəxtdir.

Mübarizdən nə vaxt Rəşid Behbudov haqqında soruşmuşamsa, ilk sözü həmişə "ustadım" olub. Ancaq bundan da artıq - etiraf edib ki, heç vaxt Rəşid Behbudovu ona qanla, sümüklə doğma olanlardan ayırmayıb, onu əsliylə-köküylə bağlı olduqlarından biri sayıb. Həm də bunu yalnız hissiyyat olaraq demirdi, bu inamda olmasının səbəbini açırdı: "Rəşid müəllimlə doğmalığımın səbəbi, yəqin ki, əvvəl elə onun özündən gəlir. O özü də mənə bir doğması kimi yanaşıbdı. 16 il az müddət deyil və ataların da sözüdür ki, insanı yolda tanıyarlar. 16 il ərzində mən Rəşid müəllimlə yollarda olmuşam. Göydə, yerdə, dənizdə, okeanda. Söhbət 1970-1980-ci illərdən gedir. Səfərdən qayıdırdıq, heç üstündən bir həftə keçməmiş yenə növbəti qastrol üçün yola çıxırdıq. Azərbaycanı layiqincə təmsil eləməyin əsas ağırlığı isə daim Rəşid müəllimin çiyinlərində idi, ən birinci cavabdehlik ondaydı. Biz xeyli gənc idik. Sözün düzü, səfərlərin gərginliyi, qastrolların bolluğu içərisində biz məsuliyyətimizi, ola bilsin, sonacan dərk etmirdik. Ancaq o böyük insan sanki sinif otağında idi. Hər gün bizə dərs verirdi. Öz davranışı ilə, səhnə mədəniyyəti ilə bizə nümunə göstərirdi. Deyirdi ki, izləyin, görün nə baş verir, baxın ki, mən konserti nə cür başlayıram, necə bitirirəm. Hansı şövqlə, hansı həvəs və ilhamla başlamısansa, elə o ruhda da tamamlamalısan, əvvəldən-axıradək heç bir artıq-əskik hərəkət, xaric notlar, yorğunluq əlaməti, yüksək səhnə mədəniyyətinə azacıq da uyğun gəlməyən əlamət gözə dəyməməlidir".

Mübariz Tağıyev bunları söyləyir, istər-istəməz bir vaxtlar Mahnı Teatrının yerləşdiyi Kukla Teatrında Rəşid müəllimin apardığı məşqləri xatırlayıram. Eynən elə Mübariz söyləyən kimi - öyüdlərini verirdi, izah edirdi, nəyi necə oxumağı, səhnədə hansı hərəkəti necə etməyi şəxsən özü göstərirdi və yetirmələrindən də istədiyini almayınca əl çəkmirdi.

Özü özünə qarşı həmişə amansız olmuşdu.

Rəhmətlik Tofiq Quliyev gileylənirdi, amma həm də aydınca hiss olunurdu ki, bu giley o gileydən deyil, əksinə, məhz guya narazı qalıb gileyləndiyi cəhət əslində ona xoş gəlir. Deyirdi ki, bircə dəfə də olsun görmədim ki, Rəşidə təzə mahnımı verim, o da üç-dörd günə oxusun. Hər mahnımı azı üç-dörd ay üzərində işləyəndən sonra ortaya çıxarırdı. Öz mahnım mənim nəzərimdə köhnəlmiş olurdu, fikirləşirdim ki, bundan sonra Rəşid həmin mahnını lap əla ifa etsə də, məni xüsusi olaraq təsirləndirməz. Lakin üç-dörd ay çərlədəndən sonra, axırı ki, bir gün özü "Hə, deyəsən, hazır kimidir, di keç bir çal, görək başımıza nə gəlir" deyib oxuyunca baxardım ki, elə bil bu, Rəşidə üç-dörd ay verdiyim melodiya deyilmiş, tamam yeni əsərdir.

Özünə necə tələbkar idisə, eyni tərzdə də dəstəsindəkilərə yanaşırdı. Ancaq həm də təbiətcə şux, zarafatcıl bir insandı. Ətrafındakıları nə qədər sıxsa, nə qədər çox işlətsə də, yorulmağa, həvəsdən düşməyə qoymazdı.

Mübariz Tağıyev də elə bunu deyir: "Həyatda həddindən artıq mülayim, həddindən artıq yumoru sevən bir insandı. Məşq vaxtında hərdən o həddə çatırdı ki, sanki araya inciklik düşürdü. Rəşid müəllim o gedişatda güzəştsiz olurdu. Məşq başa çatınca isə yenə dönüb olurdu başqa adam - qucaqlayıb bağrına da basırdı, lətifə də söyləyirdi, bizimlə bir yerdə çay da içirdi, Allah-bəndə söhbəti də edirdi. Bu davranışa o qədər alışmışdıq ki, məşq vaxtlarındakı sərt rəftardan bəzən incinsək də, dözürdük, başa düşürdük ki, bütün bunlar işin xatirinədir".

...Rəşid Behbudovun bütün yaradıcılığını indi xəyalən yaddaşımdan keçirirkən gəldiyim qənaətlərdən biri də bu olur ki, böyük sənətkarda fitrətdən gələn incə, həm də çox iti və qüvvətli seçim qabiliyyəti olub. Və içərisində özü üçün qətiləşdirib qəbul etdiyi şərtlərə də heç vaxt dönük çıxmayıb. Bəzən hansısa konyunktur səbəblə bağlı mütləq oxumalı olduğu mahnıdan belə imtina etməyə özündə güc tapıb.

Rəşid müəllim bir dəfə mənə danışırdı ki, deputat seçkilərində iştirak etməkçün Lənkərana gedibmiş.

Sovet siyasətinin belə özəllikləri də vardı ki, adını seçki qoysa da, seçməyə imkan verməzdi. Yəni heç vaxt ikinci namizəd olmazdı. Elə bircə iddiaçı, ona da səs verməlisən. Amma digər əcaiblik də bu idi ki, onsuz da mütləq seçiləcək namizəd gedib camaatla görüşərdi, iş aparardı, guya bir başqasına da səs verə bilərlərmiş kimi xalqdan təvəqqe edərdi ki, səslərinizi mənə verin.

Lənkəranda seçicilərin görüşünə Rəşid Behbudov onlara hədiyyə olaraq çay haqqında bir şeir yazdırıb mahnı bəstələtdiribmiş ki, birinci dəfə orada çayçı qızlarçün oxusun.

Konsertdən əvvəl çay süfrəsi açılır. Rəşid müəllim deyirdi ki, çayı gətirdilər, rəngi açıq idi, dadına baxdım, dadı da xoşuma gəlmədi. Narazılığımı bildirdim ki, mən sizdən ötrü şairdən xahiş etmişəm şeir yazsın, bəstəkara ağız açmışam ki, o şeirə yaxşı bir mahnı qoşsun, siz də gətirib qabağımıza belə çaya oxşayan bir məhlul qoymusunuz, özü də soyumuş.

Yeri gəlmişkən, Rəşid müəllim özü yaxşı çay dəmləyirdi, ətirli, pürrəngi çayı içməyi də xoşlardı.

Böyük müğənni nağıl edirdi ki, o gün orada çaydan küsdüm, həmin mahnını da oxumadım, nə o vaxt, nə də sonralar. Üstündən bir müddət keçəndə çay haqqındakı mahnının sözlərini dəyişdirtdirib elədim çörək haqqında nəğmə.

"Çörək" mahnısını Rəşid müəllim vaxtilə oxuyub, lentə də yazdırıb - ruscadır. Ancaq nəqərat yerinə oxuyanda ki, "Ay xleb, can xleb" daha o mahnının ruscalığından da əsər-əlamət qalmır.

...Yaradıcılığında, repertuarındakı seçimdə dəqiqliyi xoşlayan Rəşid Behbudov yaratdığı Mahnı Teatrı üçün ifaçıların hər birini də son dərəcə vasvasılıqla, yüz ölçüb, bir biçərək toplayırdı, dəstəsini xaricə aparanda isə gedəcəkləri ölkəni və hər ifaçının özünəməxsus cəhətlərini də nəzərə alaraq Rəşid müəllim daha bir sərt seçiminə başlayırdı. Xaric məsələsində xüsusən ehtiyatlı idi. Çünki sovet dövründə belə hallara az rast gəlinməmişdi ki, KQB-nin ən qatı güdükçülüyünə rəğmən, xaricə gedərək qayıtmayanlar da olmuşdu, belə aradançıxmalara görəsə çox başlar ağrımışdı.

Bircə nəfərin qəbahətli hərəkətinə görə bütün heyət, elə şəxsən Rəşid Behbudov özü ağır cəzalandırıla bilərdi.

Mübariz Tağıyev onun seçdiyi, sevdiyi, inandığı yetirmələrindən idi. Mübariz ömrünün Rəşidli hissəsinin nə sayaq başlanmasının hekayətini də danışırdı.

Mübariz 1970-ci illərdə hərbi xidmətdən qayıdınca Mahnı Teatrında işləməyə başlamışdı.

Rəşid müəllim onun əmək kitabçasını vərəqləyərək Mahnı Teatrınadək harada işləməsi ilə maraqlananda fikirli-fikirli qayıtmışdı ki,"sənin işlədiyin orkestrdə mən də çalışmışam".

"İlk görüşümüz 1970-ci illərlə bağlıdır. Mahnı Teatrına Rəşid müəllimin dəvəti ilə qoşuldum. Rəşid müəllim dedi ki, bilirsən də, sənin işlədiyin Ermənistan Dövlət Estrada Orkestrində mən də bir vaxtlar işləmişəm".

Mübariz özündən yaşlılardan eşitdiklərini söyləyibmiş Rəşid müəllimə, o da təsdiqləyibmiş.

İrəvanda işlədiyi vaxtlarda konsertlərindən sonra filarmoniyanın qapılarını güc-bəla kilidlərmişlər. Rəşid yalnız arxa qapıdan, kimsəyə görünmədən çıxıb gedə bilirmiş. Populyarlığı, şəhər əhalisində onun oxusuna sevgi həddən ziyadəymiş.

Bu, hələ yolun əvvəli idi. Rəşidin Hindistandakı ifrat sevilməyindənsə Mübariz başqa təfərrüatları çatdırır: "Hindistanda Rəşid Behbudovla səkkiz-doqquz dəfə olmuşam. Sadəcə olaraq, mən gördüyümü deyirəm. Bombey şəhərində hava limanından mehmanxanaya kimi camaat onun pişvazına çıxırdı, elə bil hansısa böyük ölkənin prezidentini qarşılayırlar. Hava limanından ta mehmanxanaya kimi axın-axın insan bir yana, filləri sıralayırdılar, ağ gül çələngləri o qədər çox olurdu, elə bil pambıq tarlasındasan. Bir dəfə Rafiq Babayevə dedim ki, axı belə pərəstiş, belə sevgi olmur, bu nədirsə, ayrı şeydir. Axı biz Azərbaycanda deyilik, heç Moskvada da deyilik, Hindistandayıq". Rafiq mənim bu sözlərimin müqabilində dedi ki, sən hələ harasını görübsən! Kaş 1960-cı illərdəki Hindistan konsertlərini görəydin. Konsert açıq havada idi, bir divarı tam sökərək camaat içəri doluşmuşdu. Polis istəyirmiş ki, müdaxilə etsin, Rəşid Behbudov xahiş edir ki, əl vurmayın, qoy dinləsinlər. İndira Qandi Rəşid müəllimə deyibmiş ki, nə zaman ürəyin istəsə, başının dəstəsiylə, dəvətsiz-filansız durub gələ bilərsən, bura artıq sənin öz şəhərin, öz ölkəndir.

Mübariz şahidi olduğu ayrı əhvalatı yada salır, "Ustalıq, sənətkarlıq bir ayrı, kişilik, mərdlik tamam başqa keyfiyyətdir", - söyləyir.

Belçikadaymışlar. Rəşid tamaşaçıların qarşısına çıxmağa hazırlaşırmış. Diqqət edir ki, səhnədəki işıqlardan bəziləri yanmır. Təkid edir ki, düzəldin, o, qaydaya salınmayınca səhnəyə çıxmayacağam. Öz elektrikləri elə gözəyarı birləşdirir, Rəşid gəlir səhnəyə, qolunu səhnənin yan tərəfindəki arakəsməyə tərəf uzadaraq söykənən kimi olur. Sən demə, orada da açıq naqil varmış, elektrik cərəyanı müğənnini əməlli-başlı silkələyir. Mübariz yada salır ki, hətta kəskin bir səs də gəldi. Rəşid müəllimi müşayiət edənlərin hamısı həyəcanlanır. Ancaq Rəşid silkələnsə də, bunu büruzə verməməyə çalışır, gedib mikrofonu götürür, başlayır oxumağa. Camaat onu elektrik cərəyanının vurduğunu görmüşdü. İndi üstündən saniyələr sovuşandan sonra oxumasını da eşidirdilər. Rəşid tərcüməçini səhnəyə dəvət edir. Başlayır zalla danışmağa ki, narahat olmayın, oldu keçdi.

"Konsert yarımçıq qırılmasın deyə Rəşid müəllim belə qəhrəmanlıq etdi. Zalda təqribən 1200 adam vardı. Konserti əvvəldən-axıradək oxuyub tamamlamışdı, sürəkli alqışlara vəcdə gəlmiş musiqisevərlərin zalın müxtəlif guşələrindən yüksələn "Bravo" qışqıran sədaları qarışırdı".

Ertəsi gün Belçikanın aparıcı qəzetlərindən birinin bütöv səhifəsi dünənki konsertə həsr edilibmiş. Rəşid Behbudov haqqında qəzetin icmalçısı yazırmış ki, biz səhnədə indiyədək çox şeylər görmüşük, lakin peşəkarlığın bu səviyyəsi ilə ilk dəfədir rast düşürük.

Heç bir dəfə SSRİ məkanında Rəşid Behbudovun tembrindən danışmayıblar. Biz başqa bir ölkədəyik. Rəşid müəllimin səsi tenordur, tutaq ki, tenor çoxdu da. Ancaq məqalədə tembrindən söhbət gedir ki, bu səs heç bir tenora oxşamır. Səsin çalarlarında rənglər var ki, heç bir tenorla müqayisə olunmur bu. Adlar da çəkib, Pavarotti və sairə adlar yazıb orada. Başa düşülməyən bir şeydi. Təbiət görün nələr yaradır və s. Deməli, tərcüməçi qəzeti oxuyur. Xoşuna gəlmirdi ki, özü barədə xoş sözlər deyəndə "Hə, sağ ol, sağ ol, çox sağ ol, - dedi. - Qoyun eşidək də. Onu sonra sizin üçün oxuyar".

Xatirələr Mübarizi 1980-ci illərin başlanğıcına aparır, dahi Rəşid Behbudovun uşaq kimi sevindiyi günü yada salır.

"Bir gün Rəşid müəllim dedi ki, vacib məsələ var, Heydər Əliyevin yanına getməliyəm. İndiyəcən belə xahiş etməmişəm, ancaq daha bıçaq sümüyə dirənib, ağız açmağa məcburam. Əgər bu iş müsbət həll olunsa, bu, həyatımın ən xoşbəxt saatı olacaq".

Mahnı Teatrının öz daimi binasının yoxluğu bir dərdmişsə, ikinci sıxıntı da avtobusla əlaqədarmış. İş ondadır ki, Mahnı Teatrı elə yalnız xarici qastrollara yollanmırdı, sovet dövrünün tələblərinə uyğun olaraq vaxtaşırı kolxozlarda, idarə və müəssisələrdə də çıxış etməli idilər. Sınıq-salxaq bir avtobusları varmış. Mübariz yada salır ki, 100-200 kilometr yol gedəndən sonra elə çalxalanırdıq ki, daha oxumağa taqət qalmırdı. Benzinin iyi-qoxusu da birbaşa içəri vururdu, məcbur olurduq ki, bütün pəncərələri açıq saxlayaq.

"Nə isə, Rəşid müəllim getdi, bizim məşqimiz qurtarmışdı. Amma kimsə yerindən tərpənmirdi. Kukla Teatrının binasında oturub səbirsizliklə Rəşid müəllimi gözləyirdik ki, görək nə xəbərlə qayıdacaq. Saat haradasa altının yarısı oldu. Onu gördük ki, Rəşid müəllim gəlir. Əhvalı yaxşı olanda iki mərtəbənin pillələrini Rəşid müəllim quş kimi qalxırdı, qanı qarı olanda biraddım-biraddım.

Qıvraq gəlməyinə sevindik ki, deyəsən, nəzərdə tutduğu iş düzəlib. Eh, o anları videoya çəkən olaydı, görəydiniz o boyda dahi bir uşaq sevinciylə necə fərəhlənir. Girdi otağa, əllərini bir-birinə vurdu ki, sənə qurban olum, ay Allah! Birinci sözü bu oldu ki, İlahi Heydər Əliyevi qorusun. Onun böyük ürəyi, sənətə məhəbbətidir ki, məni əliboş qaytarmadı. Ondan teatrımız üçün avtobus istədim. Sağ olsun ki, sözümü yerə salmadı. Rəşid müəllim bunları söylədikcə gözləri parıldayırdı, sifəti təbəssümlə işıqlanmışdı. Çöndü sürücümüzə tərəf. Cəld get "İnturist"in yanına. Orada bizə ayrılmış "İkarus" var, nömrəsi də bu, bugündən həmin maşın bizimdir.

Sevincdən hamımız əl çalmağa başladıq. Rəşid müəllim davam elədi ki, hə, indi bir dəqiqəliyə əyləşin. Yaxşı hazırlaşmaq lazımdır, Heydər Əliyevi konsertimizə dəvət etmişəm".

Bilmirəm bu, həqiqət idi, ya xalqın yaratdığı növbəti Rəşid əfsanəsi. Artıq Heydər Əliyev respublika rəhbərliyindən ayrılaraq Moskvaya getdiyi, Kremldə çalışdığı dövr idi. Hərdən Bakıya qısa səfərləri olurdu. Bəlkə də bu, təsadüf idi ki, Heydər Əliyevin Bakıya gəlişi günlərində Azərbaycan Televiziyası hər dəfə "Bəxtiyar" filmini nümayiş etdirirdi. Camaat arasında söz çıxmışdı ki, guya bunu Heydər Əliyevə görə edirlər. O, bu filmi çox sevir, əsas səbəb də odur ki, gənclik çağlarında, Zərifə xanımla yolları təzə qovuşan dövrdə ikilikdə tez-tez bu filmi seyr edərək oradakı nəğmələri birgə dinləməyi xoşlarmışlar.

Bu, insanlarımızın təxəyyülüdürmü, ya elə həqiqətən beləymiş? Bu suala dəqiq cavabı tapmaq daha mümkün deyil. Nə Heydər Əliyev həyatdadır, nə Rəşid Behbudov sağdır. Ancaq yüzfaizli həqiqət olan başqa mətləblər var. Böyük Heydər Əliyev Niyazini də, Tofiq Quliyevi də, Rəşid Behbudovu da, neçə başqa parlaq sənətkarımızı da könüldən sevirdi, həmişə onlara dayaq durmağa, ürəklərini sevindirməyə çalışırdı. Çünki mahiyyətcə onlar eyni zümrədən olan, eyni ucalıqlardakı mənəviyyatın, yenilməz ruhun daşıyıcılarıydılar.

O qüdrətli sənətkarlara vaxtın ərməğanı idi ki, onları həssaslıqla duyan və dəyərləndirən Heydər Əliyev kimi sənətə bağlı bir şəxsiyyətlə yanaşıydılar.

Rəşid Behbudov respublika rəhbərindən müasir xarici avtobus xahiş etmişdi. Heydər Əliyevin yüz cür işi, ən müxtəlif qayğıları vardı. Söyləyə də bilərdi ki, baxarıq, araşdırarıq, bir həll çarəsi arayarıq. Ancaq qıymırdı ki, duyğulu insanların səbrini tarıma çəksin. Çünki bu nadir yaradıcıların hər birini yaxşı tanımaqdan əlavə, həm də onlarla dostluq edirdi. Onların təbiətlərinə də yaxşı bələddi. Əmin idi ki, bu jesti Rəşid və onun komandasına elə fərəh bağışlayacaq ki, həmin impuls hökmən hansısa yeni əsərlərin doğulmasına da bais olacaq.

Sabaha saxlamadan düyünü yerindəcə açır, tapşırır ki, "İnturist" üçün yenicə alınmış "İkarus"lardan birini Mahnı Teatrı üçün ayırsınlar.

"O gündən etibarən rayonlara rahatca gedib-gəlirdik. Hər dəfə yola düşəndə də bu rahatlığı bizə pay verənə dua edirdik. Avtobus o dövr üçün möcüzə kimi idi. Hətta videokaset göstərən qurğusu da vardı".

Təzə avtobusu alandan sonra ilk səfərlərindən biri Ağcabədiyə olubmuş. Atalarımız yolu nahaq yerə insanın necəliyini sınaqdan keçirməkçün məhək daşı saymayıblar. Çünki yolun narahatlıqları, löyün-löyün çətinlikləri əsəbləri də yalınlaşdırır, insanı bəzən dözümsüz, hövsələsiz edir və başqa, daha asudə vəziyyətdə gizlədə bildiyin xüsusiyyətlərin bircə anda pırtlayıb üzə çıxır.

İllərcə Rəşid Behbudovu ən ekstremal durumlarda müşahidə etmiş Mübariz Tağıyev bunu da söyləyir ki, böyük ARTİST olan Rəşid Behbudov həyatda heç vaxt artistlik etmirdi, heç vaxt oynamırdı, necə vardısa, elə idi.

"Ağcabədidə dedilər ki, nəsə yığımda geriləmə var, ona görə gərək kolxozçular çox işləsin, konserti yarım, yaxud bir saat gec başlamaq lazımdır. Rəşid müəllim dərhal tərəddüdsüz dilləndi ki, yeddidə deyirsiniz, yeddidə başlayaq, lap ehtiyac olsa, doqquzda da başlayarıq, gecə birədək də burada konsert verməyə hazırıq. O gün zal ağzına kimi dolu idi, qapının yanında da yer yoxdu, cərgələr arasında da adamlar ayaq üstə durmuşdular. Rəşid müəllim gəldi səhnəyə, üz tutdu zaldakılara. Sözünü bircə cümlə ilə başladı, biz də qəhərləndik, zaldakılar da kövrəldilər. Birinci sözü o idi ki, "sizin qabarlı əllərinizə qurban olum". Səhnə arxasında birtəhər olduq. Bu söz bizi çox tutdu, axı sözü deməyin təhəri var da. Bunu Rəşid müəllim o qədər ürəkdən, o qədər səmimi deyirdi ki, riqqətə gəlməmək mümkünsüz idi, üstündən nə qədər illər keçib, indi deyirəm, yenə doluxsunuram".

Mübariz həvəsə gəlib qayıdır həmin axşama, daha dəqiqi, həmin gecəyə, çünki o gün həmin konsert gecə saat ikiyədək çəkibmiş - Rəşid Behbudov enibmiş zala, gəlibmiş adamların arasına, əfsanəvi sənətkar, bu zəhmətkeş insanların həmişə radiodan eşitdikləri, teleekranlardan gördükləri əfsanəvi sənətkar bu sadə kənd adamlarının lap böyründəymiş. Pambıq yığmaq nədir, Rəşidin insanlara bəxş etdiyi bu ruhun, bu ilhamın müqabilində onlar artıq dağı dağ üstünə qoymağa hazırdılar.

Gecə yarısı Rəşid bir də elan edir. Biz üç günlüyə gəlmişdik. Konsertlərimizin vaxtını bir həftəliyə uzadırıq. Yeddi gün sizinlə olacağıq.

Bugünün insanları, cavan nəsil ovaxtkı şəraiti dürüst təsəvvür edə bilməz. İndi kəndlərimizdə də şəhər şəraiti var. Ancaq o vaxt içməli sudan tutmuş gecəni yatıb dincəlməkçün alababat mehmanxana tapmağacan hər iş daşdan çıxırmış.

Dahi Rəşid, çoxlarının heç Azərbaycandan kənara çıxa bilmədiyi çağlarda dünyanın neçə ölkəsini gəzib-dolaşmış, ən lüks hotellərdə ən xudmani şəraiti də görmüş əvəzsiz sənətkar el-obanın, dövlətin, xalqın xatirinə bu əziyyətlərə ürəkdən qatlaşırdı.

Sovet dövləti o dövrdə sənətkarlara "Əməkdar artist", "Xalq artisti" fəxri adlarını verirdi.

"Əməkdar" - əməyi çox olanlar da, "Xalq artisti" adına layiq görülənlər də məhz xalq üçün çalışan sənət sahibləri idi.

O şəraitdə, yəni əslində o şəraitsizlikdə bu insanlar sədaqətlə millətin xidmətində durublar. Bu cür qiymətli insanları unutmaqmı olar?!

"Bizim xoşbəxtliyimiz onda olub ki, Rəşid müəllim kimi ali dərəcəli sənətkar və insanla işləmişik. Azərbaycanımızın bütün rayonlarında, kəndlərində dəyişik vaxtlarda hər yerdə iki-üç dəfə ola-ola konsertlər vermişik. Elə yerlər olurdu ki, 40 vatlıq lampanın işığında konsertlər gedirdi. Xankəndi və Şuşada konsertlərimiz olmalı idi. Əvvəlcə Xankəndiyə gəldik. Tərtəmiz küçələr, təmiz konsert salonu, hər şey normal. O biri gün Şuşaya getməliydik. Xankəndidə olan konsertimizdən əvvəl Rəşid müəllim bir erməni xalq mahnısının melodiyasını zümzümə etdi, dedi ki, sən ermənicə bilirsən, bunun birinci misrasını yaz mənimçün. Mən də yazdım, verdim. Amma hər ehtimala qarşı soruşdum ki, Rəşid müəllim, ardı var, hamısını əzbər bilirəm, bəlkə obiri sətirləri, bəndləri də yazım. Yox, lazım deyil, elə bircə bu bəsdir" dedi.

Bu, muğam üstündə yazılmış bir mahnı idi, ermənilər çıxmışdılar öz adlarına. Rəşid müəllim başladı oxumağa. Zal dəyib bir-birinə. Biri ayağından öpür, biri əlindən öpür. Yenə Rəşid müəllim müraciət elədi zala. Dedi ki, belə olar da. Elə bilirsiniz bu mahnı sizindir? Bu, erməni mahnısı deyil, Azərbaycan təranəsidir.

Qulaq asırdılar, Rəşid müəllim nə deyirdi, yeyirdilər".

Rəşid Behbudov bunları edəndə hələ Ermənistandakı azərbaycanlılar da yerlərində idilər, ermənilərin də tifaqı dağılmamışdı, ara-sıra, altdan-altdan xəbis əməllərini törətsələr də, hələ buynuzları içəridə idi.

Rəşid müəllimin başçılıq etdiyi dəstə ilə Mübariz Tağıyev sonra Şuşaya yola düzəlmişdi və onda bir xəyal qırıqlığı yaranmışdı. Yəqin ki, Xankəndiylə Şuşanın müqayisəsi onun başqa səfər yoldaşlarına da pis təsir etmişdi. Ancaq Mübarizin baxışının onların yanaşması ilə təfavütü vardı. Axı o, irəvanlı idi! Axı Mübariz orada, ermənilərin arasında yaşadığı illərdə sovetin şüarçı xalqlar dostluğu siyasətinə görə onların səslərini bərkdən çıxarmağa sən deyən cürət etmədiyini sezsə də, ermənilərin bizlərə qarşı idbar sifətlərini az görməmişdi. Orada nə şəkildəsə dözmək olurdusa, burada, Vətənin içində belə yöndəmsizliklərə tab gətirmək çox ağırdı.

"O biri günü gəldik Şuşaya. Aşağıda Xankəndidə bir mənzərə görmüşdük, burada - Şuşada şəkil tam dəyişdi. Pansionatın damı yatıb, qəbirlərimiz yanı üstə, küçələrdə o qədər də təmizlik yox. Konsert verəcəyimiz zal da xoşagələn halda deyildi. Ay Allah, bu insanı elə bil yüz səksən dərəcə dəyişdin. Rəşid müəllim çox əsəbi idi. Gevorkovun nəslində adam qalmadı, söyürdü. Nə isə, konserti verdik, yaxşı keçdi. Sonra Rafiq Babayev mənə deyirdi ki, Rəşid müəllim məni çağırmışdı otağına. Söyləyibmiş ki, heç də təqsirin hamısı ermənidə deyil, özümüzdə də günah çoxdur, özümüz yiyə durmuruq, ona görə də erməni keçib qabağa. Bakıya qayıdan kimi də Rəşid müəllim getmişdi Heydər Əliyevin qəbuluna, bütün gördüklərini, ürəyindən keçənləri ona danışmışdı. Demişdi ki, belə olmaz. Özlərinə gül-çiçək əkiblər, hər yer yaşıllıq, abadlıq, bu yanda da cənnət məkan uçulub-dağılmaqda. Bu nə deməkdir? Bunlar kimdirlər ki, gəlib burada ağalıq eləsinlər?" Deyəsən, Heydər Əliyev də söyləyibmiş ki, "bilirəm, narahat olma". Bizə də dedi ki, gərək bura tez-tez gələk. Bizim ən böyük səhvimiz odur ki, ildə bir dəfə gəlirik, ya gəlmirik. Konsertlər təşkil olunmur burada. Bura beşikdir. Burada arası kəsilməyən tədbirlər keçirilməlidir. Burada müsabiqələr keçirilməlidir. Deyəsən, o vaxt müəyyən qədər nəyəsə nail oldu".

...Bunları da Mübariz Tağıyev qəhərlənərək xatırlayır. Deyir, Rəşid müəllimə təklif etmişdilər ki, sən qonaq evində qalmalısan. Razılaşmamışdı ki, yox, harada ansambl, harada uşaqlar, mən də orada. Bir dəfə olmadı ki, qastrollar əsnasında Rəşid müəllim ya ayrı mehmanxanada, ya da bizim qaldığımızdan fərqli daha rahat bir yerdə qalsın. Bu həm onun bizə hörməti idi, həm də elə özünə. O, hamımıza atalıq edirdi.

...Ölməz Rəşid Behbudovdan şagirdlərinə, davamçılarına bir dərs də yadigar qalıb. Rəşiddən o dərsi aldıqları, Rəşiddən belə gördükləri üçün onun ardıcılları heç vəchlə heç vaxt ucuz sənətə yuvarlanmaz, başdansovdu iş görməzlər.

Onlara mahnı üzərində necə işləməyin öyüdünü verirmiş: "Gəlib dayanırdı ki, bu nədir, bunə oxumaqdır? Vergülü yox, nöqtəsi yox, nidası yox. Neyləyirsiniz, başa düşmürəm? Deyirdik ki, ay Rəşid müəllim, melodiya belə yazılıb da. Hirslənirdi ki, çox da o cür yazılıb, görmürsünüz, hiss etmirsiniz ki, burada nəsə çatmır? Melodiya o təhər yazılıbsa, çağırın bəstəkarı, deyin düzəltsin. Bu mahnı Rəşidin adı ilə bağlı Mahnı Teatrından çıxacaq, ona görə hər nöqtə öz yerində olmalıdır. Melodiyada da oyun çıxartmayın, artıq boğazları etməyin, əcnəbi boğazları qatıb musiqimizi korlamayın. Biz azərbaycanlıyıq. Bir dəfə mənə dedi ki, ay oğul, 2000 yerlik zaldır, gedib dayanıbsan səhnənin qırağında, orada nə görürsən, nə var orada? Yəni mən öz aləmimdə guya istəyirdim səhnəni dolduram, həm sağda olam, həm solda olam. Mənə bir kəlmə dedi ki, bilirsən nə var, səhnənin ortasında dayanıb düz tamaşaçının gözünə baxa-baxa oxu, sənin üzündəki cizgilər oxuna uyğun gəlirsə, 2000 yerlik zal səninkidir, əgər sənin üzündə ayrı bir təbəssüm varsa, oxuduğun mahnının mətni ayrı hissi pıçıldayırsa, deməli, mahnı alınmadı, demək, sən də səhnədə yoxsan".

Tövsiyə edirmiş ki, evdə güzgü qarşısında oturub işləyin, bütün mahnıları birinci notundan axırıncı notunacan, ilk sözündən axırıncı sətrinəcən güzgüdə özünüzü izləyə-izləyə, sifətinizin cizgilərini idarə edə-edə, dönə-dönə məşq edin. Anladırmış ki, düz öz gözünüzün içərisinə baxa-baxa özünüz üçün oxuyun, duyaraq oxuyun, sənə çatırsa, sabah tamaşaçı ilə eynən bu cür göz-gözə dayananda içərindəkinə, oxuduğuna onu da inandıra biləcəksən.

...Rəşid Behbudov ilk gəncliyindən səhnədə olduğu, oxuduğu ixtiyar yaşınadək özünü daim güzgü qarşısında hiss etdi. Yalnız bir otaqdakı güzgünün qarşısında yox, Böyük Millət Güzgüsünün qarşısında! Bu Güzgü Rəşid Behbudova yalnız oxuduğu ilə çöhrəsinin cizgiləri arasında tam ahəngdarlıq yaratmaq, öz oxuduğuna özü də inanaraq bu həqiqəti başqalarına da təlqin edə bilməkçün gərək deyildi. Bu Güzgü millət və tarix qarşısında məsuliyyətin güzgüsü idi. Ona söyləyirdi ki, bax, indi sən üzündəki ən xırda cizgini də ört-basdır edə bilmədən belə aydın gördüyün kimi, bu millət və tarix də səni həmişə dəqiq görəcək. Elə et ki, Millət Güzgüsündə bütün zamanlarda görünən alnın həmişə açıq olsun!

Başqalarına etdiyi bu nəsihətə ilk gəncliyindən yolunun sonuna qədər sərrast əməl etməyə səfərbər olmuş böyük Rəşid Behbudovun qazancı həmin Güzgüdən bu Millətin gözünə həmişə dik baxa bilmək xoşbəxtliyidir.

28 noyabr 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet .- 2024.- 7 dekabr (№225).- S.16-17.