Xalq rəssamı Fərhad Xəlilov: "Ölkənin ordusu ilə mədəniyyəti eyni səviyyədə olmalıdır"

Günləri qova-qova gəlib ilin son ayına çatdıq. Amma təbiət öz qızılı donunda hələ ki qalıb. Çılpaqlaşan ağacların yaşıl donu sanki heç olmamış kimi yerə tökülən yarpaqları ilə yollara, xiyabanlara sərilən sarı rəngli xalıya bənzəsə də, ayaq altında əzilən xəzəlin xışıltısı sanki addım səsini xatırladır. Payız aylarında hər gün izlədiyim bu mənzərə, bir rəngin müxtəlif çalarları həmişə marağımda olan sirli bir dünyanın qapısını yenidən döymək istəyinə doğru aparırdı məni. Çünki o qapının arxasında sadə fırça ilə bir neçə boyanın harmoniyasından yaranan möcüzə dolu dünya insanı düşündürə də bilir, sevindirə də. Və bəzən ağladır da. Bəşəriyyət yaranandan bəri bu sirli aləm bir rəngin yaratdığı möcüzə ilə dünyanı valeh edərək insanlığı heyrətləndirməyi bacarıb. Bu gözəlliyi yaratmağı isə Tanrı hər kəsə nəsib etməyib. Adı rəssam olan bu insanlar yaratdıqları möcüzə kimi Tanrının da seçilmiş bəndələridir.

Bugünkü müsahibimiz həmsöhbət olmaq istədiyim insanlardan biri olub həmişə. Çıxışlarını hər zaman diqqətlə dinləmişəm və hər dəfə də hiss etmişəm ki, onunla müsahibəmiz mütləq olacaq. Amma vaxtını, vədəsini bilmirdim. Vaxt isə özü vədəyə sarı gələrək zamanına çatdığından, artıq onu yubatmaq olmazdı. Və beləcə, ilin son ayının ilk şənbə qonağı Xalq rəssamı, Azərbaycan Rəssamlar Birliyinin sədri Fərhad Xəlilovla oxucularımızın görüşünə gəlmişik.

- Narahat dünya dinclik tapa bilmir...

- Məni bu dünyanın bir parçası olan Azərbaycan daha çox maraqlandırır. Sualınız qəribə bir vaxta təsadüf etdi. Bir neçə gün əvvəl COP29 başa çatdı. Və onu deyə bilərəm ki, Azərbaycanın gələcəyinə böyük inamla baxıram. Çünki öz müstəqil siyasətini bu gün Azərbaycan çox nüfuzlu ölkələrin qarşısında böyük cəsarətlə yürüdə bilir. Azərbaycan dünyada artıq qalib bir ölkə kimi tanınır, irimiqyaslı beynəlxalq tədbirlərə ev sahibliyi edir. Bu son tədbir onu göstərdi ki, Azərbaycan artıq kiçik ölkələrin müqəddəratını düşünür. Çox gurultulu səslənməsin, amma Azərbaycan həmin kiçik dövlətlərin liderinə çevrilir. Bu, böyük bir uğurdur. Bizim illərlə uzanan bir narahatlığımız vardı, lakin o da dörd il əvvəl həllini birdəfəlik tapdı, bizdən alınanlar özümüzə qaytarıldı.

- Özünüzə bir yol seçdiniz, adı da rəssamlıq. Və istənilən yolun mütləq bir başlanğıcı var...

- Düzdür... Bu yolun başlanğıcı uşaqlıq illərinə söykənir. Həm rəssamlıq, həm musiqi kiçik yaşlarımdan həyatımın vacib hissəsi olub. Lakin rəssamlıq daha əvvəl özünə yer edə bilib. Demək olar ki, birinci sinifdən peşəkarlığa tərəf istiqamət götürməyə çalışdım. Rəsm dərnəklərinə yazılırdım, görəndə ki, ora məni qane etmir, çıxırdım. Bir müddətdən sonra yenə yazılırdım. Düşünürdüm ki, bəlkə yeni müəllimdə axtardığımı taparam. Oxuduğum 23 saylı orta məktəbdə çox gözəl rəsm müəllimimiz vardı - Yuri Yakovleviç Lobaçov və deyərdim ki, mənə əsl təkan verən o oldu. Fənnini o qədər sevirdi ki, şagirdlərdə maraq yarada bilirdi. Şəkil çəkmək üçün bizi İçərişəhərə, Beşbarmaq dağına aparardı, çadır qurub orada gözlə gördüklərimizi təsvirlərə çevirərdik. Rus klassiklərindən Savrasovun, Vasnetsovun bir neçə əsərini yağlı boya ilə işləmişdim və bu rəsmlər məktəbin divarlarını bəzəyirdi.

- Beləcə, kiçikyaşlı bir şagird yürüyəcəyi yolu məktəb divarları arxasından seçdi və heç kəs də ona mane olmadı...

- Rəssamlıq məktəbinə hazırlaşan zaman heç bir təzyiq göstərmədən atam mənə dedi ki, bəlkə memarlığa gedəsən? Mən ona heç bir cavab vermədim. Atam isə bu məsələyə bir daha qayıtmadı və buna görə ona çox minnətdaram. Mən öz seçimimdə israrlı olduğumdan elə onun ardınca da getdim. Yeddinci sinifdə orta məktəbdən ayrılıb Ə.Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbinə daxil oldum. Çox güclü təhsili və ənənələri olan bu məktəb sovetlər birliyində qabaqcıl təhsil ocaqlarından biri hesab edilirdi. Orada Vəcihə Səmədova, Böyükağa Mirzəzadə, Qafar Seyfullayev və bir çox sənətkarlar dərs deyirdi. Bu sənətkarlar məktəbdə çox gözəl mühit yarada bilmişdilər. Amma mənim orada toqquşmalarım da baş verirdi, ona görə ki, düşündüklərim fərqli idi.

- Yəqin ki, bu fərqliliyin bir əsası olub...

- Gördüyüm işlər məni qane etmirdi. Ona görə də bu, tez-tez yazıldığım dərnəklərdən məni uzaqlaşdırır, sonra təkrar qaytarardı. İkinci kursa keçəndə sanki göydən düşən kimi əlimə İrvinq Stounun "Yaşamaq yanğısı" romanı keçdi. Vinsent van Qoqa həsr olunmuş bu roman mənim həyatımı demək olar ki, çevirdi. Van Qoqun həyatı, onun sənət eşqi, dahiliyi, yazıları mənim üçün müqəddəs idi. Baxmayaraq ki, Qogen çox böyük rəssam olub van Qoqu incitdiyi üçün uzun illər onun əsərlərinə baxmadım. Bu günə qədər van Qoqa olan pərəstişim hələ də davam edir, çünki o, sənət üçün yanan, ürəklə çalışan rəssam həyatımda bir inqilab yarada bildi. Gecə-gündüz bilmədən o zaman Serebrovski adlanan mədənlərdə, Zabrat yolundakı mədənlərdə palçığın içində, çənlərin üstündə dayanmadan çəkməyə başladım. Günlərin bir günü məktəbin dərs hissə müdiri vardı Ağabala müəllim, məni çağırıb dedi ki, sən nə çox ora-bura qaçırsan? Rəssam olmaq istəmirsən? Sənətdən ötrü yanan bir adama belə sözü demək olardı? Çəkdiklərimi sinfin bütöv bir divarına asdım və nəticədə yaxşı bir "iki" yazdılar mənə. Ona görə yazdılar ki, çəkdiklərim proqramdan kənar və dövrün fəlsəfəsinə uyğun deyildi.

- Yazılan "iki"nin təsiri özünü yəqin ki, göstərdi...

- Müəllimlərimizdən biri Mirzəağa Qafarov Sankt-Peterburqda təhsilini yeni başa vurub məktəbimizə gəlmişdi. O, məni müdafiə etdi və nəticədə "iki"ni aradan qaldırdılar. Bir az səs-küy qalxsa da, rəssam təbiətli müəllimlərimiz qəddar deyildi. Sonralar çox böyük rəssam olan Kamal Əhməd bizdən iki kurs yuxarıda oxuyurdu. Çəkdiklərimi görəndən sonra soruşmuşdu ki, bunu hansı dəli çəkib? Beləcə, onunla da tanış olub yaxınlaşdıq. Bir kompozisiyasına görə aldığı "iki"dən təcrübəli olduğu üçün mənə dedi ki, bura belə rəsmlər gətirmə. Sonralar Kamalla çox yaxın dost olduq.

- Ali təhsili Rusiyada aldınız. Bunu yəqin ki, həmin dövrün prestiji kimi qəbul etmək olar...

- 1967-ci ildə Stroqanov Rəssamlıq Məktəbində cəmi 6-7 yer ayrılan bir monumental şöbəyə daxil oldum. Lakin mənə dedilər ki, səni yalnız yarım ildən sonra şöbəyə keçirəcəyik. Amma bir il ötsə də, heç bir köçürülmə olmadı. Yeganə heykəltaraşlıq dərsləri xoşuma gəlirdi. İkinci kursda artıq məktəbdən ayrılmağa hazırlaşdığım vaxtda kafedra müdiri Qorbaçovun yanına gələrək akademik arayış almaq fikrimi bildirdim. Hiss edirdim ki, məndən heç xoşu gəlmir. Fikrimi biləndə çox sevincək oldu. Mənə dedi ki, sənət haqqında danışdıqlarından xəbərim var və bu fikirlərinə görə diplom ala bilməyəcəkdin, buna imkan verməyəcəkdilər. İnstitutdan ayrılacağımı hiss edən atamın məndən bir xahişi oldu. Dedi ki, sənin ali təhsil almağını istəyirəm. Onun sözündən çıxmadım və sənədlərimi Moskva Poliqrafiya İnstitutuna verdim. Orada müəllimlərin əksəriyyəti VXUTEMAS (Ali Rəssamlıq Emalatxanası) abreviaturanı bitirənlər idi və rəngkarlığa görə ilk "əla" qiymətini onlar mənə layiq gördü. Hər halda Əzimzadə məktəbində hələ yeniyetmə ikən təhsil alan vaxtlarda aramızda yaş fərqi çox da olmayan istedadlı, ruhən yaxın, bir-birini anlayan gələcəyin böyük rəssamları ilə ünsiyyət sayəsində öyrəndiyim çox şeylər vardı.

- Və ali təhsil aldınız...

- Etiraf edirəm ki, Moskva mənə çox şey verdi. Bu, sırf təhsillə bağlı deyil. Mənim orada rəssamlarla, onların emalatxanalarında keçən görüşlərim, müxtəlif sənət adamlarını əhatə edən mühit yaxşı mənada yaradıcılığımda müsbət izlərini qoya bilib. İlk fərdi sərgimi də 1973-cü ildə "Yunost" jurnalının redaksiyasında açdım. Dövrün çox məşhur olan bu məkanından sosializm-realizmini qəbul etməyən və solçular adlanan, Moskvanın bütün məşhur rəssamları keçmişdi. Bu da yalnız jurnalın baş redaktoru Boris Polevoyun sayəsində olmuşdu. Kremlin qapısını ayağı ilə açan bu insan mütərəqqi fikirli rəssamlar üçün bu imtiyazı yarada bilmişdi. Bütün işlərə ciddi münsiflər heyəti nəzarət edirdi və nəticədə milyon tirajlı yayımı olan jurnalda həmin rəssam haqqında məqalə dərc edilirdi. Moskva mərkəz idi, mühüm, əhəmiyyətli tədbirlər orada keçirilirdi və biz də zamanın tələbilə ayaqlaşmalı idik. Dəfələrlə orada qalıb işləmək təklifləri alsam da, bunu heç vaxt qəbul etməmişəm, çünki mən Abşeronsuz, dənizsiz bir həyatı təsəvvür etmirəm.

- Rəssamdan danışaq bir az...

- Əsl rəssamlar Allaha ən yaxın insanlardır. Bu ad çox böyük məna daşıyır. Sizə məlum bir faktı açıqlayım. İslam insan portretinin çəkilməsinə icazə vermir, çünki bu, Allahla mübahisə anlamına gəlir, yəni yaratmaq yalnız Ona məxsusdur. Bu, mənim subyektiv fikrimdir. Rəssam təpədən dırnağa qədər sevgi-məhəbbətdən, işıqdan, nur zərrəciklərindən ibarət möcüzəli bir dünyadır.

- Hər rəssamın sevdiyi bir rəng var...

- Düzü, bu sual məni yorub, amma yenə də fikrimi bildirirəm. Rəng özündə çox böyük məna daşıyır. Mənə adətən tünd rənglərlə çox işlədiyimi söyləyirlər. Birinci qara rəngi deyirlər. Cavabında deyirəm ki, orada qara rəng yoxdur, diqqətlə baxsanız, qara adlandırdığınız rəngin içində bütün çalarları görə bilərsiniz. Digər tərəfdən tünd rənglər işığı daha çox işıqlandırır. Yaratdığın əsər özü səni hansı rənglə işləməyə yönəldir. Ona görə də həmişə yarızarafat, yarıciddi deyirəm ki, bir rəssam kimi nə vaxtsa hansısa bir rəngə yəqin ki, çata biləcəyəm. Son vaxtlar çox rəngdən istifadə etmirəm, sayları azalıb, bəlkə də bu, bir rəngə tərəf gedən yoldur, lakin hansı rəngin olacağını bilmirəm. Və ümumiyyətlə olacaqmı? Onu da deyə bilmirəm.

- Rəssamlıqda ruhunuza yaxın üslub...

- Əsərlərim haqqında biri abstrakt yazır, o biri minimalist və deyilənlərdə həqiqət var. Lakin mən özümü abstrakt rəssam hesab etmirəm. Təbiətin gücü mənə o qədər təsir edir ki, yaradıcılığımda onsuz iş görə bilmirəm. Londonda akademiyanın kafedra müdiri, sənətşünaslığın çox güclü nümayəndəsi olan bir xanım orada açılan ilk sərgimə gəlmişdi və biz onunla tanış olduq. Sonra haqqımda yazdığı yazıda vurğulamışdı ki, reallıqla abstraktın balansını tam olaraq tapan rəssam. Bu fikir yaradıcılığıma daha yaxın və daha uyğundur.

- Rəssamlarda üçüncü gözün olduğu deyilir...

- Bu, rəssamın hissiyyatıdır. Başqasının görüb, hiss edə bilmədiyi özünəməxsusluğudur. İsveçrədən bir kolleksioner Tretyakov Qalereyasındakı sərgimə gəlmişdi. Beş əsərimi seçib almışdı. Onların arasında bir əsər vardı, tarixi 30 il çəkmişdi. Məndən soruşdu ki, bir əsəri bu qədər müddətə necə işləmisən? Ona anlatdım ki, mən bu əsəri 30 il ərzində hər gün işləməmişəm. Əsər mənim içimdə yaşayıb bu illər ərzində. Nə qədər çalışırdım, alınmırdı. Rəngini dəyişirdim, materialı dəyişirdim, nəticəni ala bilmirdim, içimdəki elə olduğu kimi qalırdı. Və 30 ildən sonra bir gün-bir gecəyə mən o əsəri çəkə bildim. Ay və dənizdən ibarət bir rəsm idi. Dediyiniz üçüncü gözün hissiyyatı belə uzun yol da gələ bilir. Elə əsərlərim olub ki, sonradan onlara baxanda inanmamışam ki, bu rəsmlərin müəllifi mənəm. Təəccüb etmişəm ki, görəsən, bunu necə çəkmişəm. Məhz o əsərlərim mənim üçün daha qiymətlidir, çünki üçüncü göz burada çox çalışıb.

- Adətən qorxu, vahimə saçan qara rəng...

- Hər şeyin yeri var. Bayaq da vurğuladım, tünd rənglərdən çox istifadə edirəm, ona görə ki, orada işıq daha aydın görünür. Qaradan qorxmaq lazım deyil. Adətən faciəni göstərən rəng olduğundan, insanlar ondan vahiməyə düşür. Lakin yerində işlənəndə tünd rənglər həlledici rol oynayır.

- Yaradıcılığınızda Abşeron motivləri yaman çoxdur...

- Gözünü Abşeronda açan, orada boya-başa çatan, bu gün də ona bağlı olan bir rəssam üçün təbii ki, bu motiv daha qabarıq özünü göstərməlidir. Onun havasını, dənizini, torpağını, insanlarını, xarakterik xüsusiyyətlərini, bir-birinə yaxın kəndlərin fərqli ləhcəsini hiss etməsən, yaşamasan, Abşeronu çəkmək mümkün deyil. Düzdür, indi həm mühit dəyişib, həm insanların yaşayış tərzi, lakin yaşananların daxildə buraxdığı izləri illər belə, silə bilməz.

- Azərbaycan rəssamlığı bu gün...

- Rəssamlıq Azərbaycanda çox geniş yayılıb, xüsusən də Bakıda. Bu, özünü bəzən yaxşı tərəfdən göstərir, digər tərəfdən isə rəssamlığın dairəsinin kiçildiyi müşahidə olunur. Çox yaxşı və maraqlı gənc rəssamlarımız var və düşünürəm ki, biz bir yerdə dayanmamışıq, inkişaf edirik.

- Bəs beynəlxalq aləmdə...

- Bu, çətin sual oldu... Bir ölkənin dünyada tanınması üçün 30 il çoxmu böyük zamandır? Bir italyan rəssamının adı çəkiləndə, ona heç bir reklam lazım deyil, çünki onun tarixi bu istiqamətdə öz sözünü deyib. Azərbaycanın tarixi o ölkədən çox olsa da, onu tanıyan yoxdur. Sovet dönəmində Rusiyanın tərkibində olduğumuzdan hara gedirdiksə, bizi oranın təmsilçisi kimi tanıyırdılar. Kimliyimiz yalnız müstəqillik əldə olunandan sonra üzə çıxmağa başladı. Bizi dünya xüsusən Qarabağ məsələsində tanıdı. Bu, bir tərəfdən faciəmiz idi, digər tərəfdən də dünyada tanınmağımız. Bu gün bizi tanıyırlar, lakin yenə də çalışmağa davam etmək lazımdır. Bir misal çəkim. 2016-cı ilin payız ayında Moskvada Tretyakov Qalereyasında Heydər Əliyev Fondunun dəstəyilə "Abşeron ulduzları" adlı sərgi açıldı. Çox möhtəşəm bir sərgi idi. Bizi istəməyənlər belə, sərgi haqqında yalnız tərif söyləməyə məcbur oldu. Belə mədəni siyasətimizi nə qədər davamlı olaraq yürütsək, dünya bizi daha yaxından tanıyar.

- Azərbaycan rəssamlığında Qarabağ mövzusu...

- Bu mövzu müəyyən dərəcədə işlənib, lakin qələbədən sonra aktuallığı daha genişlənib. İstər qələbəyə, istər Qarabağa həsr edilən sərgilər davamlı şəkildə nümayiş olunur. Hazırda Qərbi Azərbaycan mövzusu ətrafında sərgilər təşkil edilir və onların icması ilə yaxın əməkdaşlıq əlaqələrimiz var. Əslində bu mövzunu davam etdirmək lazımdır. Biz qələbəmizi qazanmışıq, lakin mədəniyyətdəki qələbələrə də nail olmağımız təbliğatdan çox asılıdır. Həmişə demişəm, ölkənin ordusu ilə mədəniyyəti eyni səviyyədə olmalıdır. Çünki bir ölkənin varlığı üçün mədəniyyət başlıca amillərdəndir.

SÖZARDI: Suallara düşünərək, sözləri seçərək cavab verən rəssamın əllərindən müsahibə boyu gözümü ayıra bilmədim. Düşündüm ki, mözücə yaradan o barmaqlarda kim bilir hələ nə qədər rənglərin harmoniyasından yaranacaq sənət nümunələri növbəsini gözləyir. Arzu edək ki, bu əsərlər elə bir gün-bir gecədə yaranaraq, sərgi salonlarını bəzəsin.

Tamilla M-zadə

525-ci qəzet .- 2024.- 7 dekabr (№225).- S.14;15.