İki dünyanın bir kitabı

İnsanın ən böyük mənəvi gücü yaddaşıdır. Zamanın gedişini nəinki saxlaya, heç ləngidə də bilməyən Tanrının yaratdığı ən ali varlıq yaşadıqlarını, gördüklərini, təəssüratlarını xatirələrində yaşadır. Ancaq ömür də əbədi deyil axı. Möhlətini bilməsə də, bir gün ömür karvanını çəkib gedəcəyini bilir insan. Amma düşüncələri, yaşadıqlarının hamısı onunla birlikdə məzara getmir. Gördüyü işlər, tarixin yaddaşına yazdıqları az-çox başqalarının da hafizəsinə köçür. Qələmə aldıqları oxunduqca, söylədikləri xatırlandıqca unudulmur...

Bəşər övladları ən böyük kəşflərindən olan yazıdan öncə də olmuş hadisələrin, xəyallarında qurduqlarının, eyni zamanda hisslərinin, duyğularının, arzularının ifadəsini əbədiləşdirməyin yolunu tapıblar. İstedadlı övladlarının ruhundan qopan nəzm, yaxud nəsr nümunələri dildən-dilə keçib, nəsildən-nəsilə ötürülüb. Ən böyük mənəvi sərvətlərindən olan şifahi ədəbiyyatını da xalq belə yaradıb.

Ancaq yazılanın ən etibarlı mənbə ola biləcəyini də çox erkən anlayıblar. O zamanlar hələ yazını icad etməmişdilər. Gündəlik həyatlarından tutmuş əlçatmaz arzularınadək... daşlara həkk edərək yalnız bir-birləri ilə deyil, əsrlər sonra dünyaya gələcək nəsillərlə "danışıblar". Bəlkə bu da dünyadakı əbədiliyini cismi ilə qorumağa gücü yetməyən insanın ömürlük var olma cəhdi idi...

Yazını kəşf etməklə isə bəşər övladının işi asanlaşıb. Qələmə alınanlar həm də ən etibarlı mənbə hesab edilir. "Yazılan qalır", - deyirlər. Bir şərtlə ki, gərək qələm istedadlı və peşəkar əlində olsun. Yazıçı, publisist, redaktor, naşir, Əməkdar mədəniyyət işçisi Mustafa Çəmənlinin "Mənim iki dünyam" adlı kitabını oxuduqca istedadlı, peşəkar sözlərinə geniş məlumata, dərin biliyə, zəngin həyat təcrübəsinə malik sözlərini əlavə etməli olursan.

1973-cü ildə, tələbə ikən "Mingəçevir işıqları" qəzetində dərc olunan "Ləpirlər" hekayəsi Mustafa Çəmənlinin ədəbiyyatımızda görünən ilk izi, ilk cığırıdir. Sonralar hekayələri, povestləri, pyesləri, romanları və bədii publisistik əsərləri ilə bu cığırı yol edib. Ədəbi-bədii əsərlərinin hər biri oxucular tərəfindən maraqla qarşılanıb. Onun "Xallı gürzə"si, "Ölüm mələyi" tarixi roman janrının ən dəyərli nümunələrindəndir.

Ədəbiyyatın sehrindən heç zaman çıxa bilməyən Mustafa Çəmənlinin yaradıcılığında jurnalistikanın da xüsusi yeri var. Elə ixtisasca da jurnalistdir.

Azərbaycan Dövlət Universitetin jurnalistika fakültəsini bitirdikdən sonra təyinatla göndərildiyi "Yazıçı", sonralar "Gənclik", "Təhsil" nəşriyyatlarında redaktor, böyük redaktor, şöbə müdiri, baş redaktor vəzifələrində çalışıb. Uşaqlıqdan əsərlərini heyranlıqla oxuduğu yazıçı və şairlərin çoxunu da nəşriyyatlarda görüb, onların kitablarını redaktə edib, çapa hazırlayıb.

Bəhs edəcəyimiz "Mənim iki dünyam" adlı kitabında Mustafa Çəmənlinin müxtəlif vaxtlarda dövri mətbuatda çap etdirdiyi məqalələri, esseləri, hekayəsi, xatirələri, müsahibələri, kitablara yazdığı "Ön söz"ü, Respublika radiosunda səsləndirilmiş ədəbi-bədii verilişlərinin mətnləri, radiopyesi, ssenariləri daxil edilib.

"Mənim iki dünyam"ı oxuduqca sanki müəllifin səsini eşidirsən. O, elə bil kitabda verilmiş şəkillərindən birində olduğu kimi, uşaqlığının kölgəsində keçdiyi, köklü-köməcli tut ağacına söykənib yazdıqlarını bir-bir oxucusuna danışır. Kitab əvvəlindən sonunadək uzaq, yaxın tariximizdən, fərqli insanların taleyindən bəhs edən bir növ məlumatlar toplusudur.

Bəzən məlumatlar, hətta çox gərəkli olanda belə oxucunu yora, bezikdirə bilir. Mustafa Çəmənli isə oxucusuna qıymadan, yormadan bilgi verir. Bu mənada kitabda müxtəlif adlarla - "Hər çiçəkdən bir ləçək", "Yaddan çıxmaz Qarabağ", "Hər dəqiqəm bir kitab", "Ekran, efir", "Musiqi alətlərimizin vəsfi", "Teatr və musiqi" bölgülərin aparılması yerinə düşüb.

"Hər çiçəkdən bir ləçək"in ilk ləçəyi, həm də "Mənim iki dünyam" kitabına daxil edilmiş birinci yazı "Gözəgörünməz düşmən" adlanır. Müəllifin bəhs etdiyi o düşmən 2020-ci ilin ilk günlərində Çinin Uhan şəhərində baş qaldıraraq dünyanın ümumi bəlasına, qlobal problemə çevrildi. Bu yolxucu virusdan qorunmağın sadə yolu "Evdə qalın!" oldu. Xüsusilə yaşı altmış beşi adlamış insanların virusa yoluxma ehtimallarının çox yüksək olduğu nəzərə alınaraq onlara evlərinin qapısından çıxmağa, demək olar ki, icazə verilmirdi. Uzun illər müxtəlif işlərdə çalışan və həftə sonları istisna olmaqla yalnız axşamlar evdə olanlar üçün bu qadağaya əməl etməyin nə qədər çətin, cansığıcı olduğunu "Mənim iki dünyam" kitabının müəllifi özünün timsalında bütün təfərrüatı ilə anladır.

Dünyanı bəlaya salan, hər kəsi ölümlə təhdid edən koronavirus, nə xoş ki, gəldi-gedər oldu. Yaxşı ki, bəşərin əbədi mövzusu dünyanı gözəlləşdirən, mənalandıran məhəbbətdir. Mustafa Çəmənlinin kitabına daxil etdiyi növbəti yazı həmin mövzuda, "Məhəbbət və eşq haqqında"dır. Şifahi xalq ədəbiyyatından başlayaraq yazılı ədəbiyyata qədər əksər janrlardakı əsərlərdə bu ülvi duyğu tərənnüm edilib. Mustafa Çəmənli məhəbbətin, eşqin ülviyyətini dahi Məhəmməd Füzulinin, Hüseyn Cavidin, Qasım bəy Zakirin, Əliağa Vahidin, Molla Pənah Vaqifin dəyərli misralarından nümunələrlə bir daha izah edir. İbratamiz hekayətlərdən, hikmətli sözlərdən gətirdiyi misallarla dünyanın bu əzəli və əbədi mövzusu barədə fikirlərini daha da cilalayır.

"Hər çiçəkdən bir ləçək"in bir ləçəyi də "Rəqqas ömrü"dür. Müəllif bu məqaləsində oxucusunu daha bir sənətkarın - Əşrəf Səfərovun həyatı və yaradcılığı ilə tanış edir, sonrakı yazıları - "Dost itkisi" ilə kövrəldir, "Mən kiməm? Sən kimsən?"lə duyğudan-duyğuya kökləyir, düşündürür...

Tarixi öyrənmək azdır, həm də ondan ibrət almaq gərəkdir. "Mənim iki dünyam" kitabının ikici fəslinin adını oxuyanda ilk düşündüyümüz bu olur... Kitabın ikinci bölməsi də belə adlanır "Yaddan çıxmaz Qarabağ!" Bu bölmədə birinci yazı "Qarabağın tacı"dır. "Hər dəfə Şuşanın adı çəkiləndə ilk öncə onun banisinin xəyali obrazı gözlərim önündə canlanır. Bu dəm mənə elə gəlir ki, 240 il bundan əvvəl olduğu kimi, yenə də Pənah xan şahə qalxmış qəmərinin belində şahanə oturaraq Şuşadan Qarabağın aranına səpələnmiş kəndlərinə, obalarına, adına öygülər qoşulan ellərinə tamaşa eləyir", - yazır Mustafa Çəmənli. Və oxucusunun gözləri önündə adı dillər əzbəri Şuşa qalasının yaradıcısının - Pənah xanın dövrünü, böyük rol oynadığı mürəkkəb, gərgin tarixi, ictimai-siyasi hadisələri canlandırır.

...Əsrlərin qovğalarından keçmiş Şuşanın başını XX yüzilliyin sonlarında yenə də qara buludlar almışdı. Şəhərin yerlilərinə gəlmə ermənilər yer iddiası edirdilər. Mustafa Çəmənli 1990-cı ildə yazırdı: "Şuşa Qarabağ şəhərlərinin tacıdır. Son illər bu taca çirkin əllər uzanıbdır. Birdəfəlik biləyindən qələmə kimi kəsiləsi əllər".

Qarabağ, Şərqi Zəngəzur nisgilimizə Azərbaycan Ordusunun Vətən müharibəsində qazandığı Böyük Zəfər son qoydu. Ancaq Ermənistanın Qarabağı, Şərqi Zəngəzuru işğal altında saxladığı otuz ilə yaxın müddətdə Azərbaycan xalqının çəkdiyi mənəvi əzablar yaddan çıxmayacaq. Mustafa Çəmənlinin qələmə aldığı "Bir səfərin təəssüratı", "Qayıtmasaq, Bülbül küsər, Xan ağlayar..." və digər publisistik yazılarında o unudulmayacaq hisslər dəqiq və təsirli ifadə olunub.

"Ey mənim ürəyiyumşaq xalqım! Ey mənim tükü tükdən seçən, zərifdən zərif, qəlbi geniş, duyğusal millətim! Xalq olaraq intiqamçı, irqçi deyilik, əl tutanıq, humanistik, bağışlayanıq, amma məncə, yetər! Hissiyyata qapılmamalı, əndazəni aşmamalıyıq". Bu sətirlər Mustafa Çəmənlinin "Unutmağa haqqımız yoxdur!.." başlıqlı məqaləsindəndir. Və sadəcə, öyüd deyil bunlar. Həm də yaşadığımız, mənəvi ağrı-acılarını çəkdiyimiz işğal tarixindən çıxarmalı olduğumuz dərsdir.

Kitaba müəllifin ayrı-ayrı mətbu orqanlara müxtəlif vaxtlarda verdiyi müsahibələr də daxil edilib. "Kaş ki Cıdır düzündən arana baxa biləydim", "Müharibə haqqında isti-isti yazmaq gərəkdir", "Mən müharibəyə bağlı insanam" başlıqlı müsahibələrdə Mustafa Çəmənlinin peşəkar jurnalist, yazıçı, ziyalı, vətəndaş kimi mövqeyi, maraqlı fikirləri əksini tapıb.

Kitabının üçüncü - "Hər dəqiqəm bir kitab" adlı bölməsinə daxil edilən yazılar oxucuya həm də redaktor, naşir Mustafa Çəmənlini tanımaq imkanı yaradır. Bölmənin ilk yazısı "Redaktor və redaktə haqqında"dır. Müəllif bildirir ki, çoxlarının düşündüyü kimi redaktor heç də mübtəda və xəbərin uzlaşıb-uzlaşmadığını mətndə yoxlayan kəs deyil, yaradıcı şəxsdir: "Redaktor özü əsər yazmaya bilər. Lakin o, fitrətdən yaradıcı olmalıdır. Əgər ədəbi redaktorun güclü məntiqi, savadı, fəhmi, intiusiyası olmasa, adi oxucudan fərqlənməz. Və yaxşı olar ki, redaktor bir-iki sahə üzrə ixtisaslaşsın. Müəyyən bir sahə üzrə ixtisaslaşan redaktorun işi səmərəli və keyfiyyətli olur". Yaxşı redaktor olmaq üçün həm də dil biliyin zəngin və mükəmməl olmalıdır. Geniş məlumata malik olmalısan. Eyni zamanda, səbirli olmalı, müəlliflərlə işləməyi bacarmalısan. Mustafa Çəmənlinin "Redaktor və redaktə haqqında" adlı yazısı həm də bunları öyrədir.

"Mənim iki dünyam" kitabının "Ekran, efir" bölməsinə daxil edilən yazılarında ssenarist Mustafa Çəmənlini tanıyırıq. O, Azərbaycan xalq musiqisini, muğamlarımızı, eləcə də onların ifaçılarını uzun illərdir ki, müxəlif janrlı yazılarında ürəkdən sevərək, dərindən öyrənərək tanıdır, təbliğ edir. Kitaba müəllifin "Musiqi alətlərimizin vəsfi" və "Teatr və musiqi" silsilə, "Bulaq" verilişləri üçün hazırlanmış və Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Mübariz İbrahimova həsr olunmuş "Mübarizin səhəri" ssenariləri daxildir.

...Hərdən ötənləri yada salırıq. Xatırladıqlarımız həm də keçmişdə qalmış zamandır. Mustafa Çəmənlinin "Mənim iki dünyam" yazısında xatırladığı zamanın özü də maraqlıdır. Orda nəinki bugünkü texnologiya - rəngli, pultlu televizorlar, cib telefonları, internet, hətta evlərdə radio da yoxdur. Ona ağlı söz kəsəndə babası Teymur oğlu Məhəmmədin Ağdam bazarından aldığı purijinli patefonu, bir də çoxlu qramafon valları var. İlk dəfə Cabbar Qaryağdıoğlunun, Seyid Şuşinskinin, Zülfü Adıgözəlovun, Xan Şuşinskinin vallarını oxudub, onların məlahətli səsinə vurulur. Azərbaycan xalq musiqisi, muğamlarımız o vaxtdan Mustafa Çəmənlinin özünəməxsus dünyası olur. Sonralar ədəbiyyatla tanışlığı başlayır. Və bir əsarəngiz dünyası da ədəbiyyat olur: "Tanıyanlar, yaradıcılığıma az-çox bələd olanlar yaxşı bilirlər ki, mənim iki dünyam var: Ədəbiyyat və musiqi!", - Mustafa Çəmənli yazır.

Onun keçdiyi, bu gün də böyük şövqlə davam etdirdiyi yaradıcılıq yolu çoxşaxəli və məsuldardır. Mustafa Çəmənli yazıçı, ssenarist, publisist kimi neçə-neçə dəyərli əsərin müəllifidir. O, uzun illərin naşiridir. Yüzlərlə əsər redaktə edib. Mustafa Çəmənlinin 40-dək kitabı, 20-dək redaktə və tərtib etdiyi əsər nəşr edilib. "Mənim iki dünyam" kitabının bir məziyyəti də odur ki, müəllifin yaradıcılığı barədə dolğun təəssürat yarada bilir. Bircə elə bu kitabla da oxucu yazıçı, ssenarist, publisist, naşir, redaktor Mustafa Çəmənlini layiqincə tanıyır.

"Bir zaman yazmaq istədiyim elə fikirlər, xatirələr, duyumlar olub ki, nəyə görəsə yazmamışam, atmışam yaddaşımın bir "küncünə". İndi zaman keçəndən sonra o sözlər, duyumlar, anmalar, xatirələr yaddaşımın "dolaylar"ından elə hey bu işıqlı dünyaya çıxmaq istəyir". "Ötən günlərdən səhifələr" məqaləsindəndir bu sətirlər. "Mənim iki dünyam"da toplanan yazıların əksəriyyəti bu qəbildəndir. Müəllifin xatirələr yaddaşının "dolaylar"ından keçərək qələmi ilə əbədiləşdirdiyi bu yazılar oxucunun yaddaşında heç zaman sönməyəcək işıq yandırır.

Zöhrə FƏRƏCOVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet .- 2024.- 10 dekabr(№226).-S.13.