Ekoloji və tibbi əhəmiyyətə malik yulğun kollarına diqqət artır

Şoranlaşmış ərazilərdə yulğun bitkisinin əkilməsi, genişləndirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə yarımsəhra zonasının gözəlləşməsinə və isti iqlim şəraitində oksigen bolluğuna şərait yaradır. Kür-Araz boyunca uzanan Tuqay meşələrinin ən çox geniş yayılmış bitkilərindən biri də yulğun kollarıdır. Yulğun kol bitkisi olsa da, Kür-Araz boyu Tuqay meşələrində ağac kimi şaxələnərək boyu 6-8 metrə çata bilir.

Tuqay meşələri Kür çayının subasarında yerləşir. Əsasən Kürün Ağcabədi, Zərdab, Beyləqan və İmişli rayonlarını ərazisindən keçən hissəsində mövcud olan yaşıllıq zolağının cins tərkibi söyüd, ağyarpaq qovaq, qarağac, tut, uzunsaplaq palıd, gürcü palıdı, saqqız ağacı, kollardan isə yemişan, murdarça, yulğun, cır nar, böyürtkən, qaratikan, qızılca və sairdən ibarətdir.

Bioloq Vidadi Məmmədovun sözlərinə görə, yulğun bitkisi iqlimi quraq və torpaqları şoran olan ərazilərdə çox asanlıqla inkişaf edir: "Hər bitki bu xüsusiyyətə malik deyil. Yulğun yarımsəhra iqlim şəraitinə uyğunlaşır və zonanın hakiminə çevrilir. Suvarma və drenaj kanalları boyunca yayılmış yarımsəhra bitkisinin bir çox xüsusiyyətləri mövcuddur. Belə ki, bu bitkinin nəm olmasına baxmayaraq, çox yaxşı yanma qabiliyyəti var. Bunun səbəbi onun yağlı olmasıdır. Bu da həmçinin yulğunun gec çürüməsinə səbəb olur. Eyni zamanda yulğunun oduncağı möhkəm və keyfiyyətlidir. Buna görə də mebel sənayesində istifadə edilməsi yaxşı qazanc gətirə bilər. Yarımsəhrada bu bitki həm heyvanlar üçün, həm də quşlar üçün əsl sığınacaq yeridir. Xüsusən qırqovul və turac kimi adı "Qırmızı kitab"a düşmüş quşların".

V.Məmmədov qeyd edib ki, bir zamanlar yaylaq gəzən babalarımız yulğundan koma tikərdilər: "Çobanların əl ağacları da yulğundan olardı. Həmçinin çöl şəraitində ondan ağcaqanadları qovmaq üçün də istifadə edilirdi. Türk xalqlarının müqəddəs bitkisi yovşan olduğu kimi, yarımsəhra bitkisi olan yulğun da tərəkəmələrin əsas həyat bitkisinə çevrilib. Eyni zamanda bəzi bitkilərdən fərqli olaraq heç bir qulluq tələb etmir. Bu baxımdan şoranlaşmış ərazilərdə yulğun bitkisinin əkilməsi və genişləndirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə yarımsəhra zonasının gözəlləşməsinə və isti iqlim şəraitində oksigen bolluğuna səbəb olar. Habelə bütün növ heyvan və quşların çoxalmasına səbəb ola bilər".

Mütəxəssis bildirib ki, yulğun bikisi bütün bitkilər kimi, tibbi cəhətdən də əhəmiyyətlidir: "Bu bitkinin yarpaqları iynəyə oxşasa da, lakin iynəyarpaqlar fəsiləsinə aid deyil, çiçəkləri qərənfilə oxşadığı üçün qərənfilçiçəklilər fəsiləsinə aiddir. Ağciyər xəstəlikləri zamanı yarpaqlarından istifadə edilir".

V.Məmmədovun sözlərinə görə, səhra zonasının əsas bitkisi olan saksaul da qərənfilçiçəklilər fəsiləsinə aiddir: "Belə ki, ərəb ölkələrində saksauldan meşə massivi salınaraq, səhranın mənzərəsini dəyişir, qum fırtınalarının qabağı alınır, eləcə də heyvandarlıq inkişaf edir. Belə bir layihənin ölkəmizdə də tətbiqi çox yaxşı olardı".

Qeyd edək ki, bu bitkiyə Biləsuvar rayonunun suvarma, drenaj kanalları boyunca, Mahmudçala su-bataqlıq sisteminin ətrafı, eləcə də Bolqarçay çayı boyunca, habelə digər ərazilərdə tez-tez rast gəlinir.

Adı "Qırmızı kitab"a düşən yulğun kolu ölkəmizdə ən çox Naxçıvanda, Abşeron yarımadası və Kür-Araz ovalığında yayılıb. Elmi adı tamariks olan yulğun kolunun dünyada 80-dən çox növü mövcuddur ki, bunun da 10-a yaxını Qafqazda, əsasən Gürcüstan və Azərbaycan ərazisində bitir.

Ekoloq Elman Hacıyev deyir ki, səhra və yarımsəhra bitkisinin hündürlüyü 1 metr və ondan da hündür olur. Quraqlığa və şoranlığa davamlı olduğundan yaşıllaşdırmada böyük əhəmiyyətə malikdir. Salyan rayonu Kür-Araz ovalığında yerləşdiyindən bu ərazilərdə yulğun kimi bitkilər çoxdur: "Yulğun bitkisi torpağın münbit olmağına müsbət təsir göstərir, oksigeni çoxaldır, havanın saflaşmasına xidmət edir və canlıların yaşaması üçün şərait yaradır. Yulğun kollarının ekoloji cəhətdən digər üstünlüyü ondadır ki, quşlar orada yuva salaraq nəsil artırır, ətraf mühitə gözəllik gətirirlər".

Yulğun kollarında gizlənən quşlardan biri qırqovuldur. Bundan başqa, ərəbdovşanı da yuvasını məhz bu kolun dibində salır. Bioloqlar yulğunun insan orqanizmi üçün xüsusi rol oynadığını da qeyd edirlər.

Bioloq Elmira Abıyevanın sözlərinə görə, yulğun çox əhəmiyyətli bitkidir və geniş yayılıb: "Yulğunun 80-dən çox növünün olmasına baxmayaraq, Azərbaycanda yalnız bir növünə rast gəlinir. Yulğun bitkisi quraqlıq və şoranlıq yerlərə davamlı olduğu üçün təbiətdə yaşıllaşdırmada geniş istifadə olunur. Eyni zamanda, quşlar, əsasən də qırqovul çoxalma dövründə bu bitkinin sıx yarpaqlarının arasında gizlənə bilir və vəhşi heyvanlardan mühafizə olunur. Yulğun insanlar üçün mualicəvi dərman bitkisi kimi də çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Ağ ciyərin müalicəsində yulğun bitkisinin tüstüsündən istifadə edilir, eyni zamanda, tənəffüs yollarının açılmasında xeyirlidir".

Adi koldur deyib, yulğun ağacını kəsməyə cəhd etməyin. Yulğunun laksa növü "Qırmızı kitab"a düşüb. Məhz bu növ kəsildikdə cərimələrin əmsalı da artır. Belə ki, 4 santimetrə qədər olan adi yulğun kolu məhv edilərsə, cəriməsi 80 manatdır. "Qırmızı kitab"a düşən "laksa" növü kəsilərsə, o zaman cərimə 25 əmsala vurulur. Ümumiyyətlə, yulğun kəsilməsinə görə, fiziki şəxslər 2 min manat, vəzifəli şəxslər 5 min manat, hüquqi şəxslər isə 25 min manat cərimələnir. Bu məbləğin üstünə dəymiş ziyan da gəlir. Avtomobil yollarının kənarında və dəmir yolu zolaqlarında kəsilən yulğunlar üçün tətbiq olunan cərimə daha ağırdır. Fiziki şəxslər 2500, vəzifəli şəxslər 7 min, hüquqi şəxslər isə 40 min manat məbləğində cərimə edilir.

Mütəxəssislərin fikrincə, yulğunun insan orqanizminə faydası olduqca böyükdür. Xüsusilə onu üzərlik kimi yandırıb, tüstüsünü udmaqla tənəffüs yollarının açılmasında, eləcə də ağciyərlərin müalicəsində istifadə edirlər. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, yulğunun kəsilməsinə görə cərimələrin tətbiq olunmasına baxmayaraq, lakin ana təbiətin bəxş etdiyi bu neməti qorumaq lazımdır ki, gələcək nəsillərə ötürə bilək.

Yulğun kollarının ekoloji cəhətdən üstünlüyü qırqovul quşlarının orada yuva salaraq nəsil artırmasıdır. Bundan başqa, ərəbdovşanı da yuvasını məhz bu kolun dibində salır.

Müalicəvi dərman bitkisi kimi də çox böyük əhəmiyyətə malik olan yulğundan ağ ciyərin müalicəsində tüstüsündən istifadə edilir, eyni zamanda, tənəffüs yollarının açılmasında xeyirlidir.

2005-ci ildən başlayaraq bitki örtüyünün qorunması, mühafizəsi ilə əlaqədar dövlət səviyyəsində bir sıra qərar və qanunlar qəbul olunub. Lakin antropogen amillər yenə də çox böyük risk altındadır. Vaxtilə ölkə ərazisinin 11 faizini meşə fondu təşkil edirdi, indi yeni meşə fondları yaradılsa da, təbii meşə fondu azalaraq 8 faiz həddinə düşüb. Çox böyük təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, bunun başlıca səbəblərindən biri yeni kompleks və istirahət mərkəzlərinin xeyli bir qismi meşənin ortasında və ya yaşıllıqların məhv edilməsi hesabına tikilməsidir. Belə olanda həmin ərazilərdə kilometrlərlə ərazi antropogen amillərin təsiri altına düşür.

Nəsli kəsilməkdə olan ağac və kol bitkilərinin bərpası, yeni bitki növlərinin yaradılması sahəsində işlər aparılmalıdır. Biz dendrofloranın həm təbii, həm də mədəni təhlilini aparır, ölkəmizin iqlim şəraitinə uyğun olan yeni bitki növlərinin artırılmasına çalışırıq. İnstitutumuzun gənc doktorantları dekorativ bəzək bitkisi olan maqnoliyanın 7 növünün çoxaldılması sahəsində tədqiqatlar aparırlar. Bundan başqa, 40-a yaxın yeni bitki növünün çoxaldılması üzərində işləyirik. Abşeron yarımadasında sezalpiniya, seratoniya, palıdın bir növü və digər bitkilərdən ibarət təbii meşələr salmaq mümkündür. İnstitutumuz bu sahədə xeyli imkanlara malikdir. Bizdə landşaft memarlığı ilə məşğul olan çox yaxşı mütəxəssislər var. Parkların yaşıllıq təsərrüfatının müasir tələblərə uyğun qurulması, bəzək-bağçılıq sahəsində çoxlu maraqlı təkliflər verə bilərik, yerli şəraiti nəzərə alaraq yeni yaşıllıq zonaları yaratmaq olar, lakin təəssüf ki, bu sahədə yerli mütəxəssislərin imkanlarından lazımınca istifadə olunmur.

Statistik məlumatlara görə, son vaxtlar iqlim dəyişikliyi, genefondun dağılması, bioloji müxtəlifliyin pozulması az qala nüvə müharibəsi qədər böyük qlobal təhlükə yaradır. Əslində hər şeyin mənbəyi olan torpağa lazım olan mikroelementlər də canlı bir orqanizm kimi qəbul edilməlidir. İqtisadiyyat və sənayenin yüksək sürətlə inkişafı, bir sıra təhlükəli nüvə sınaqları ekoloji vəziyyətə və ətraf mühitin çirklənməsinə olduqca mənfi təsir göstərir. İndi bir sıra xəstəliklərin cavanlaşması, kütləviləşməsi və geniş yayılması da ətraf mühitdə yaranan həmin çirklənmənin nəticəsidir. Ölkənin meşə fondu və təbii bitkilərlə zəngin olan ərazilər ətraf mühitin mühafizəsində aparıcı rol oynayır. Kurortların, müalicəxanaların, istirahət mərkəzlərinin yaşıllıqlar ətrafında təşkil edilməsi heç də təsadüfi deyil. Azərbaycanın coğrafi mühiti, relyefi, iqlimi və torpaq xüsusiyyətləri Cənubi Qafqazda onun liderlik etməsinə səbəb olub. Ötən əsrin ortalarında Azərbaycanda florasında 4225 növ, onlardan 342-si ağac və kol bitkisi olduğu qeydiyyata alınıb. Bu gün ölkəmizin florasında olan 1146 növ ağac və kol bitkisi mövcuddur. Lakin bununla yanaşı, təbiətimizdə nəsli kəsilməkdə olan ağac və kol bitkilərinin sayı kifayət qədər çoxdur. 1974-cü ildə ölkəmizdə olan həmin ağac və kol bitkilərinin sayı 20, 1984-cü ildə 24, 1989-cu ildə 40 növ olduğu göstərilib. Apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, bu gün Azərbaycanda nadir ağacların, nəsli kəsilməkdə olan bitki və kolların sayı 188-dir. Bu, təxminən yarım əsri əhatə edən dövr ərzində dörd dəfədən çox artım deməkdir. Əlbəttə ki, bu, çox böyük bir təhlükədir. Azərbaycan florasında "Qırmızı kitab"a düşən 300 növ bitki varsa bu, onların da yarıdan çoxunun nəsli kəsilmək təhlükəsi ilə üz-üzə qalması deməkdir.

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet .- 2024.- 11 dekabr(№227).-S.15.