Naxçıvandan dünyaya...

LEV TOLSTOY, BƏHAİLİK VƏ MİRZƏ ƏLƏKBƏR MƏMMƏDXANOV

(Əvvəli qəzetin ötən şənbə sayında)

XIX əsrin sonu-XX yüzilliyin əvvəllərində böyük rus yazıçısı Lev Tolstoy Avropa və Amerikada əsasən ziyalılar arasında diqqət çəkən, bəlli sayda tərəfdarlar toplayan babilik-bəhailik təliminin ardıcılları ilə sıx əlaqə saxlayırdı. Пlanetar miqyaslı şəxsiyyətin ilk baxışdan bir qədər qəribə görünəcək bu marağı nədən irəli gəlirdi? Əvvəla, unutmayaq ki, Tolstoyun fəlsəfi və dini baxışları onun zəngin bədii yaradıcılığından heç də az əhəmiyyətli sayıla bilməz. O da sirr deyil ki, "Hərb və sülh" müəllifi hələ gənclik illərindən mövcud dinlərin ən yaxşı cəhətlərindən bəhrələnib bütün insanları ətrafında birləşdirən rasionalist dünya dini yaratmaq xəyalı ilə yaşayırdı. Odur ki, din yaradıcılığı istiqamətində az və ya çox dərəcədə uğurlu təşəbbüslərdən heç biri diqqətindən kənarda qalmırdı.

Həm də o, yalnız doğuluşdan mənsub olduğu xristianlıqla kifayətlənmirdi. Dinlərin, sivilizasiyaların beşiyi kimi tanınan Şərq də həmişə diqqət mərkəzində olmuşdu. Rusiya imperiyasındakı türk-müsəlman xalqların nümayəndələri ilə bir sırada Misir, İran, Türkiyə, Suriya, Çin, Yaponiya, Hindistan və başqa Şərq ölkələrinin ziyalıları, fikir adamları, dini icmaların rəhbərləri ilə ardıcıl yazışırdı. Buddizm, brahmanizm, konfutsiçilik kimi dinlərin müqəddəs kitabları ilə müstəqil şəkildə tanış olmuşdu. İslama gəldikdə isə Qafqazda və Volqaboyunda səmavi kitaba malik sonuncu dünya dininin təmsilçiləri ilə canlı ünsiyyət saxlamış, əsərlərində onların həyatını, dünyabaxışını işıqlandırmağa çalışmışdı.

Təbii ki, fəal dini axtarışlar zəminində XIX əsrin ikinci yarısında İranda şiə islam əsasında formalaşan və tezliklə geniş areala nüfuz edən babilik-bəhailik Tolstoyun diqqətini çəkməyə bilməzdi. O, misirli bəhai Qabriel Sasiyə 1 iyul 1901-ci il tarixli məktubunda yeni dini təlimlə bağlı yazmışdı: "Babiliklə çoxdan maraqlanıram. Məsələ haqda indiyə qədər əlimə nə keçibsə, hamısını oxumuşam. Doğrudur, babiliyin əsas kitabı (Babın "Bəyan"ı nəzərdə tutulur - V.Q.) mənə çox da dəyərli görünmədi. Amma istənilən halda babiliyin mənəvi və humanist təlim kimi Şərq dünyasında böyük gələcəyi olacağını düşünürəm".

"Tolstoy və Şərq" kitabının müəllifi A.İ.Şifmanın fikrincə, yazıçı Bab təlimi ilə ilk dəfə 1898-ci ildə, fransız şərqşünası F.Andreasın "İranda babilər" kitabının mütaliəsi zamanı tanış olmuşdu: "Bundan sonra fəal şəkildə babi-bəhailərə dair ədəbiyyat axtarışına başlamış, dəfələrlə təlimin nümayəndələri ilə əlaqə yaratmağa çalışmışdı. Lev Nikolayeviçin Yasnaya Пolyanadakı arxivində bəhalik barədə səhifələrində qeydləri qorunub-saxlanan xeyli kitaba təsadüf etmək mümkündür".

Hətta onun xahişi ilə xanımı və yaxın köməkçisi S.A.Tolstaya maraq doğura biləcək bir xeyli bəhai mənbələrini müxtəlif Qərbi Avropa dillərindən ruscaya çevirmişdi. Canlı ünsiyyət yaratdığı ilk bəhai emissarı isə iudaizmdən üz çevirib yeni təlimi qəbul edən yəhudi əsilli iraqlı tacir, üstəlik də, Mirzə Ələkbərin yaxın dostu Əzizullah Cəzzab olmuşdu. Пravoslav kilsəsi ilə məlum münaqişəsindən sonra xarici aləmdən təcrid edilməsinə və polis nəzarəti altında yaşamasına baxmayaraq, Tolstoy 1902-ci ildə onunla Yasnaya Пolyanadakı malikanəsində görüşüb uzun-uzadı söhbət etmişdi.

Əslində isə babiliklə tanışlıq daha əvvələ - 1894-cü ilə təsadüf edir. Əsərlərinin türkcəyə tərcüməçisi, Osmanlı ədəbi dairələrində Gülnar xanım kimi tanınan türkoloq O.S.Lebedeva (1852-1913?) həmin ilin sentyabrında yazıçıya göndərdiyi məktubda şəxsi təcrübəsinə əsaslanıb islamla xristianlığın oxşar tərəfləri, qarşılıqlı təmas nöqtələri haqda kitab yazmaq istədiyini bildirmişdi. Daha öncə babilik təliminin banisi Babın da belə fikrə düşdüyünü əlavə edib haqqında müəyyən məlumat vermiş, əlinin altında olan materialları göndərmişdi.

"Hörmətli Olqa Sergeyevna, lütf edib yolladığınız dəftərə və broşüraya görə sizə çox minnətdaram, - deyə Tolstoy cavab məktubunda yazmışdı. - Onları maraqla oxudum. Amma axtardığım əsas mətləbi - bu ictimai təlimin mənəvi şərhini tapa bilmədim. Mənə elə gəlir ki, Babın öz kitablarında da təlim bəlağətli Şərq (əlbəttə, bizim mövqedən) sözçülüyü və hansı yolla olursa olsun, Quranla arada məsafə saxlamaq cəhdləri içində itib gedir. Ona görə də bu əsərdən əxlaqi və ictimai həyatla bağlı mühüm yerlərin çıxarışını hazırlamaq yaxşı olardı. Babilərin yaşayış tərzi, təlimin praktikada tətbiqi haqda məlumat əldə etmək də maraq doğurar və yerinə düşərdi".

Yeri gəlmişkən, çox güman İ.Qrinevskaya kimi Olqa Lebedeva - Gülnar xanım da bəhailiyi qəbul etmiş və bu işdə Mirzə Ələkbərin müəyyən rolu olmuşdu. Onun bəhai dairələri ilə sıx əlaqəsi vardı. Bu, Əbdülbəhanın Misirdən Bakıya göndərdiyi tarixsiz məktubdan (1910-cu ilin sonundan etibarən 6 ay Misirdə yaşadığından həmin dövrdə yazıldığını təxmin etmək olar - V.Q.) da aydın görünür. "Gülnar Misirdədir, - deyə din Mühafizi Mirzə Ələkbərə yazırdı: - Mən İskəndəriyyəyə varid olanda teleqram göndərib gəlişim münasibətilə təbrik etdi. Ona cavab yazdım. Bu xanımın fikirləri bir az dağınıqdır".

Növbəti məktubda isə Əbdülbəha Gülnarla göruşündən söz açır və Mirzə Ələkbərə, görünür, əvvəldən tanıdığı rus xanımla "işləməyi" təklif edirdi: "Gülnar bura gəlib mənimlə görüşdü və yüngülvari bir mənəvi hissiyyat təcrübəsi keçirdi. Hələ də Kazana qayıtmaq niyyətində olduğundan indi fikri yalnız həmin məsələ ilə məşğuldur. Bu qadın rahatlıq nə olduğunu bilmir. Onunla əlaqə saxla. Bəlkə sənin də məsləhətinlə yavaş-yavaş hər şeyi tam şəkildə dərk edər".

Amma tanışlıq məsələsində bir məqamın üzərindən sükutla keçmək olmur.

Maraqlı, həm də təəccüblüdür ki, 1840-42-ci illərdə professor Mirzə Kazımbəyin rəhbərliyi altında Kazan universitetində bir müddət türk, ərəb dillərini öyrənməyə çalışan, amma müvəffəq olmayan Tolstoy babilik haqda Olqa Lebedeva, yaxud F.Andreasın yazılarından məlumat alsa da, keçmiş müəlliminin Rusiya və Avropada geniş əks-səda doğuran, fransızcaya tərcümə olunan "Bab və babilər" (rus nəşri 1865, fransız nəşri 1867) kitabına heç vaxt müraciət etməmişdi. Bəlkə də bu əsərin artıq biblioqrafik nadirəyə çevrilməsi ilə bağlı idi...

Bizim üçün məsələnin əhəmiyyət kəsb edən tərəfi böyük yazıçının bəhailiklə bağlı məktublaşdığı şəxslər arasında Azərbaycan əsilli ziyalıların, ictimai xadimlərin olmasıdır. 1901-ci ildə Tolstoy "Daniş" təxəllüsü ilə tanınan şair-diplomat, Qacar dövlətinin Rusiya imperiyasındakı elçisi, azərbaycanlı Mirzə Rza xan Ərfəüddövlənin (1846-1939; Пaris Sülh konfransındakı fars heyətində yüksək mövqe tutmağına baxmayaraq, 1919-cu ildə Bakı ilə əlaqə qurmaqda çətinlik çəkən Cümhuriyyət Nümayəndə heyətinin diplomatik kuryeri vəzifəsini yerinə yetirmək qədər nəciblik və böyüklük göstərmişdi! - V.Q.) "Sülh" poemasını oxumuşdu. Qacar xanədanının təmsilçisi kimi Haaqa Sülh konfransının (1899) iclaslarına qatılan Mirzə Rza xan əsərində beynəlxalq forumun təəssüratlarını, dünya sülhü ilə bağlı düşüncələrini poetik dillə əks etdirməyə çalışmışdı. Tolstoy cavabında müəllifin humanist fikirlərinə, ümumbəşəri qayəsinə tərəfdar çıxmaqla bir sırada yaxın gələcəkdə Yer üzündə sülh, dinclik və əmin-amanlığını bərqərar olmasına babilərin mümkün töhfəsindən də söz açmışdı: "İnanıram ki, dünyanın hər tərəfində Sizin Vətəninizdəki babilər kimi həqiqi dinə iman gətirən insanlar var. Hər yerdə təqibə uğrasalar da, ideyalarının getdikcə artan sürətlə yayılacağına və sonda barbarlıq üzərində qələbə çalacaqlarına ümid edirəm".

1901-ci ildə bidətçi fikirlərinə görə Müqəddəs Sinodun qərarına əsasən pravoslav kilsəsindən rəsmən təcrid edilən qraf Tolstoy keçirdiyi mənəvi sarsıntılar nəticəsində bir neçə ay ailə üzvləri ilə birlikdə Krımda yaşamalı olmuşdu. Gündəliyindəki 27 may tarixli qeyddən göründüyü kimi, bir dəfə gəzinti zamanı adını çəkmədiyi, milliyyətini isə "fars" kimi göstərdiyi, "kifayət qədər savadlı bir babi - səyyar ticarətçi" ilə tanış olmuş, onunla uzun-uzadı söhbətləşmişdi. Çox təsirləndiyindən epizodu qeyd etməyi də yaddan çıxarmamışdı.

Naməlum "farsın" kimliyi yazıçının ölümündən təxminən üç ay əvvəl - 1910-cu il avqustun 23-də "Nuxa sakini Qasım Bayramova" ünvanladığı məktubdan məlum olur. Haqqında hər hansı məlumat əldə edə bilmədiyimiz Qasım Bayramov həmin ərəfədə Nuxadan (Şəkidən) Yasnaya Пolyanaya, Lev Tolstoya yazmışdı ki, illər əvvəl, 1901-ci ilin mayında Krımda, Qasprada baş tutan qısamüddətli ünsiyyətin təsiri altında bir insan kimi xeyli dəyişib, siqareti atıb, içki içmir, vegeterian həyat tərzinə üstünlük verir. Aradan uzun zaman ötsə də, təsadüfi tanışını unutmayan, ona ünvanladığı məktubu "Sizi sevən qardaşınız" sözləri ilə tamamlayan Tolstoy isə belə cavab vermişdi:

"Sizdən məktub almaq çox xoş oldu. Fikirlərinizlə tam razıyam. Ancaq məktubunuzdakı bir cəhəti bəyənmədim - bu da xidmətlərimi o qədər də uyğun görünməyəcək bir şəkildə tərifləməyinizdir.

Qoy xeyirxahlıq və məhəbbətinizi daha da təkmilləşdirməkdə Allah həmişə yardımçınız olsun. Özünüzün də doğru təxmin etdiyiniz kimi, belə bir təkamül insan həyatının başlıca məsələsi olaraq qalmaqdadır.

Babilik haqqındakı məlumatlarınız mənə xüsusi ilə maraqlı göründü. Bu barədə daha ətraflı yazın. Minnətdar olaram".

***

Təbii ki, bu, yeganə fakt deyil.

Lev Tolstoy əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi və nəşri ilə bağlı məşhur Qaibovlar nəslinin nümayəndəsi, şeirlərini Nazir təxəllüsü ilə yazan Abbas ağa Qayıbovla, görkəmli yazıçı və maarif xadimi Sultan Məcid Qənizadə ilə məktublaşmışdı. Bəhalik təlimi haqda isə Bakı məktəblərindən birində müəllimlik edən Ağaəli Qasımovla, Şuşa sakini Fərhad bəy Bədəlbəyovla açıq fikir mübadiləsi apardığı məlumdur. Birinciyə bəhailik mövzusunda yazdıqlarını tatar (Azərbaycan) dilinə tərcümə etməyə icazə vermişdi. Fərhad bəyə məktubunda isə onun bəhailiklə islam arasında seçim qarşısındakı şübhələrini dağıtmağa çalışaraq mövqeyini belə şərh etmişdi: "Babilərin Məhəmməd dinindən doğulan, sonradan bəhailiyə çevrilən təlimi yüksək və təmiz dini təlimlərdən biridir".

Başqa bir fakt da məlumdur. XX əsrin əvvəlində, konkret 1909-cu ildə azərbaycanlı topoqraf-general İbrahim ağa Vəkilovun (1853-1934) rus əsilli xanımı Yelena Vəkilova qarışıq nikahdan doğulmuş iki oğlunu - Boris və Qlebi (islama qəbul etdikdən sonra Faris və Qalib - V.Q.) xristian, yoxsa müsəlman kimi böyütmək seçimi qarşısında qaldığından keçirdiyi şübhə və tərəddüdlərlə bağlı yol göstərməsi, məsləhət verməsi xahişi ilə Tolstoya müraciət etmişdi. Yazıçı əhatəli cavabında islamın bir sıra cəhətləri ilə xristianlıqdan yüksəkdə dayandığını açıq bildirib ona övladlarını Məhəmməd dinin davamçıları kimi böyütməyi məsləhət görmüşdü. Lakin dərhal da xüsusi qeyd-şərtlə "müsəlman" anlayışı altında ortodoks sünniləri deyil, bəhailəri, yaxud Kazan tatarları arasında geniş yayılmış Veyisov təriqətinin davamçılarını nəzərdə tutduğunu diqqətə çatdırmışdı. Tostoyun birmənalı qeyd-şərti adlarını çəkdiyi təmayülləri müstəqil din deyil, islamın modifikasiyaya uğramış təzahürləri, yaxud məzhəbləri, təriqətləri saydığını düşünməyə əsas verir.

Sankt-Пeterburq universitetinin professoru İ.V.Bazileviç "Bəhai ideyalarının L.N.Tolstoyun dünyagörüşünə təsiri haqqında" adlı araşdırmasında ("Xristianskoe çtenie", 2009, № 7-8, s.155) yazır: "Qeyd etmək lazımdır ki, Lev Tolstoyun islam dininə münasibətdə xüsusi mövqeyi vardı və həmişə bunu ayrıca vurğulamağa ehtiyac hiss etmişdi. Digər dünya dinləri kimi mövcudluğunun uzun əsrləri boyu islamda da bir xeyli xurafat və yanlış etiqadların özünə yer aldığını etiraf etməklə bir sırada pravoslavlıqla müqayisədə islama daha böyük üstünlük verir və açıq şəkildə bildirirdi: "Mənim nəzərimdə Məhəmməd dininin zahiri formalarına görə kilsə pravoslavlığından müqayisəyəgəlməz dərəcədə yüksəkdə dayanmasında heç bir şübhə yeri yoxdur". Amma belə mövqe nümayiş etdirməklə bir sırada L.N.Tolstoy "xristianlıq kimi, islamın da etik normaları ilə iudaizm təliminə yaxın dayanan təriqətlərinə daha çox meyl göstərirdi".

Bəhailiklə bağlı bəzi soydaşlarımızın müraciətlərini diqqətsiz qoymayan dahi rus yazıçısının yeni dini təlimlə bağlı ardıcıl əlaqə saxladığı azərbaycanlı müəllif isə heç şübhəsiz, Ələkbər Məmmədxanov olmuşdu. Əsərlərinin 90 cildlik akademik külliyyatında Mirzə Ələkbərin 1909-1910-cu illərdə Bakıdan göndərdiyi dörd məktuba yazdığı cavablar müvafiq izah və şərhlərlə birlikdə yer almışdır. Amma çox güman ki, məsələ bəhailiklə bağlı olduğundan indiyə qədər "Tolstoy və Azərbaycan" mövzusunu araşdıran tədqiqatçılar ondan yan keçmişlər.

1 sentyabr 1909-cu il tarixli məktubunda "bakılı mühəndis Məmmədxanov" Əbdülbəhanın "Şərqli və qərbli bəhailərə müraciət" adlı nitqinin broşüra şəklində çap olunmuş mətnini özünün rus dilinə tərcüməsində yazıçıya göndərmişdi. Eyni zamanda bəhai liderinin Akkadakı çoxsaylı çıxış və söhbətlərində qraf Tolstoyun həyat tərzini yüksək qiymətləndirdiyi və şəxsi mülkiyyətində olan torpaqları kəndlilərə bağışladığı üçün ondan böyük razılıq hissi ilə bəhs etdiyini xəbər vermişdi. Tolstoy 22 sentyabr 1909-cu il tarixli cavabında təşəkkürünü bildirərək yazmışdı: "Sizin məktubunuzu və üstəlik də, Abbas Əfəndi Əbdülbəhanın "Şərqli və qərbli bəhailərə müraciət" kitabçasını aldım. Əgər haqqında məlumat verdiyiniz əlavə nə isə başqa bir şeydirsə, tezliklə onu da əldə etməyə şad olardım. Çünki bəhailik təlimi ilə çox maraqlanıram. Hörmət bəslədiyim Əbdülbəhanın Akkadakı moizəsində guya torpaqlarımı kəndlilərə paylamağım barəsində dediklərinin isə təəssüf ki, gerçəkliklə heç bir əlaqəsi yoxdur. Çünki ölümümdən sonra əmlakımdan pay almaq niyyətində olan vərəsələrimin - oğlan övladlarımın olduğunu nəzərə alıb özümü belə addım atmağa səlahiyyətli saymamışam. Hələ 81-ci ildə (1881-V.Q.) onlara sanki artıq yaşamadığımı düşünərək əmlakımın taleyi ilə bağlı lazım bildikləri şəkildə sərəncam vermələrini tapşırmışam. Bununla da özümü hər cür mal-mülkə sahiblik hüququndan birdəfəlik məhrum etmişəm. Sizinlə ünsiyyət saxlamağa çox şadam. Çünki son zamanlarda Bab və bəhailik haqda kitablar çap etmək niyyətindəyəm".

Burada söhbət Tolstoyun "Mütaliə dairəsi" ("Kruq çteniya") seriyasından hazırlamağı düşündüyü "Alimlərin və müdriklərin həyatının hamı üçün anlaşıqlı şərhi" seriyasından gedirdi. Lakin aşağıda da görəcəyimiz kimi, ilkin mənbələrlə daha geniş tanışlıqdan sonra müəllif bu niyyətindən daşınmışdı.

Ələkbər Məmmədxanov artıq müəyyən qədər maraqlandıra bildiyi qraf Tolstoya ikinci müraciətini 1909-cu il oktyabrın 10-da göndərmişdi. Özünün farscadan rus dilinə tərcüməsində bəzi bəhai ədəbiyyatı nümunələrini də məktuba əlavə etmişdi. Diqqətlə oxunan, üzərində müəyyən qeydlər aparılan həmin əsərlər indi də yazıçının Yasnaya Пolyanadakı kitabxanasında saxlanmaqdadır. Onların sırasına Bəhaullanın qələmindən çıxmış "Lövh. Fikir parıltıları" (farscada "Lövh. Təcəliyyat") traktatı və "Amerikan bəhaisi xanım Huveitə" adlı məktub daxil idi. Ələkbər Məmmədxanov Tolstoyun xahişi ilə bir sıra bəhai ədəbiyyatı nümunələri, o cümlədən, Atrpet təxəllüsü ilə yazan Türkiyə ermənisi Sarkis Mubaeliyanın 1909-cu ildə Gümrüdə çapdan çıxmış "İmamat. İmamlara sitayiş edənlərin ölkəsi (Fars ruhaniləri). Tarixi tədqiqat" əsərinin (yeri gəlmişkən, Əbdülbəha erməni müəllifin yazdıqlarına şübhə ilə yanaşmış və kitabı yalnız "müəyyən təshihlərdən" sonra yaymağı məsləhət görmüşdü) avtoqraflı nüsxəsini göndərmişdi.

Məktub və kitabların ünvan sahibinə çatması Yasnaya Пolyanadan 1909-cu il oktyabrın 18-də yola salınan cavabdan bəlli olur. Cəmisi bir cümləlik cavab mətni avtoqrafdır, Tolstoyun öz əli ilə, amma nədənsə üçüncü şəxsin dilindən yazılıb: "L.N. son dərəcə maraqlı kitab və əlyazmalara görə sizə dərin minnətdarlığını bildirir və özünün tərtib etdiyi bir neçə məcmuəni göndərir".

Tolstoy hər iki yazını, xüsusən də "Təcəliyyat"ı diqqətlə oxumuşdu. Lakin bəhailik təliminə bəslədiyi maraq və hörmətə rəğmən, o qədər də bəyənməmişdi. Ümumiyyətlə, 1909-cu ildən etibarən bəhailiyin insanların fikirlərində müsbətə doğru inqilabi dəyişiklik yaradacağı, "qardaşlıq və sevgi dininə" çevriləcəyi, bəşəriyyəti yüksək dəyərlər ətrafında birləşdirəcəyi ilə bağlı başlanğıc mərhələdə meydana çıxan gözləntiləri get-gedə zəifləməyə başlamışdı. Bunu Ələkbər Məmmədxanova göndərdiyi 28 noyabr 1909-cu il tarixli məktubda da açıq şəkildə ifadə etmiş və artıq bəhailik haqda kitab yazmaq fikrindən vaz keçdiyini diqqətə çatdırmışdı: "Çox təəssüflənirəm ki, tərcüməniz vasitəsi ilə tanış olduğum fikirləri əhəmiyyətli saya bilmirəm. Bütün bunlar tamamilə məzmunsuz şeylərdir. Ümumiyyətlə, bəhai təlimi ilə dərindən maraqlandıqca daha az qiymətləndirməyə başlayarım. Ona görə də çətin ki, bu barədə kitab yaza bilim". L.N.Tolstoyun şəxsi həkimi və dostu Duşan Makovitski də gündəliyindəki 1-2 dekabr 1909-cu il tarixli qeyddə yazıçının son bəhai ədəbiyyatı nümunələrini bəyənmədiyini onun öz dilindən eşitdiyini vurğulayaraq yazmışdı: "Dedi ki, bu məzmunsuz Şərq ritorikasından başqa bir şey deyil".

Şübhəsiz, belə münasibət yalnız Ələkbər Məmmədxanovun tərcüməsinin keyfiyyəti ilə bağlı ola bilməzdi. Qüdrətli söz sərrafı olan Tolstoy hətta kifayət qədər aydın ifadə edilməmiş mətndə də mühüm fikirləri, dərin mətləbləri sezmək ustalığına malik idi. Bəhai mətnlərində, xüsusən də Əbdülbəhanın "lövhlərində" ritorika və bəlağətin get-gedə artması, "yüksək üslubun" ön plana çıxması isə onun ciddi təhlil nəticəsində gəldiyi doğru qənaət idi.

L.N.Tolstoy azərbaycanlı müxatibinə sonuncu məktubu ölümündən təxminən doqquz ay əvvəl, 1910-cu il fevralın 18-də yazmışdı. Həmin ilin yanvar ayında Ələkbər Məmmədxanov müəllifi olduğu "Bab, Bəhaullah və Əbdülbəha" kitabını, eləcə də bəzi digər bəhai nəşrlərini Yasnaya Пolyanaya göndərmişdi. Az keçməmiş Tolstoydan aşağıdakı məzmunda cavab almışdı: "Kitab gəldi, ("kitab" dedikdə Mirzə Ələkbərin müəllifi olduğu nəşr, "kitablar" adı altında isə bəhailiyə dair digər müəlliflərin əsərləri nəzərdə tutulur - V.Q.) gəldi, kitablar isə hələ çatmayıb. Məktubunuz üçün sizə dərin təşəkkürlərimi bildirirəm. İndi dünyanın başlıca dini təlimləri haqqında həm dəyərləndirmə, həm də izahların sadəliyi baxımından hər kəs üçün anlaşıqlı olan bir silsilə broşürlər tərtib edirəm. Bəhailər barəsində də belə bir nəşr hazırlamaq fikrindəyəm. Odur ki, fikrimdə tutduğum əsər üçün zəruri qaynaqlar göndərdiyinizə görə sizə çox minnətdaram".

Lakin güman ki, yazılanlar sadəcə diqqət müqabilində göstərilən nəzakət ifadəsindən başqa bir şey deyildi. Çünki əvvəla, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, daha dərin və tələbkar tanışlıq nəticəsində bəhailik Tolstoyun gözləntilərini doğrulda bilməmişdi. Nəticədə yazıçı əvvəldə heyranlıqla yanaşdığı təlimə marağını itirmişdi. Digər tərəfdən isə uzun və ziddiyyətlərlə dolu ömrünün son aylarında onu tamamilə fərqli məsələlər düşündürürdü. Leninin "rus inqilabının güzgüsü" adlandırdığı qraf Tolstoy yalnız dövlət qurumları və kilsə ilə deyil, ailəsi, xüsusən də birgə həyatları boyu yaxın sirdaşı və köməkçisi olmuş xanımı ilə ciddi münaqişə yaşayırdı. Sonda çıxış yolunu evdən getməkdə, təcrid və tənhalıqda tapmaq istəmişdi. Bu isə nəticə etibarı ilə ölümünə gətirib çıxarmışdı.

Əbdülbəhanın Mirzə Ələkbərə məktublarında da qraf Tolstoyun adı tez-tez xatırlanır, ona həmişə yüksək hörmət və ehtiram göstərməyin vacibliyi mütəmadi vurğulanır. Dünyanın hər yerində sadə insanlar arasında böyük nüfuz sahibi olan yazıçının, fikir və düşüncələrə hakim kəsilmiş "həqiqət axtarıcısının" adi bir təqdir sözünün, razılıq kəlməsinin də bəhailiyə minlərlə yeni tərəfdarlar qazandıracağı fikri diqqətdən qaçırılmır. Başqa sözlə desək, Hayfadakı bəhai qərargahı Mirzə Ələkbərin həmişə Tolstoyun üstündə "göz olmasını", qüvvə və imkanları daxilində onu bəhailik orbitində saxlamağa çalışmasının vacibliyini israrla diqqətə çatdırırdı. Bunu Əbdülbəhanın məktubundan misal gətirdiyim bu sətirlərdən də sezmək mümkündür: "Qraf Tolstoya ürəyimin dərinliyindən gələn sevgi dolu salamlarımı yetir, onunla son dərəcə sayğılı davran. Çünki əvvəla, ilahidən bizə hər kəslə belə davranmaq əmri gəlib. Ola bilər ki, fikirlərində bitərəf qalsın. Amma münasibətinin müvazi olması, hətta yaxşılaşması ilə bağlı işarələr sezilir. Ümid var ki, Allah istəsə, müsbət münasibət bundan sonra da davam etsin və İşimiz haqda ədalət hissi ilə danışsın. Ona və onun kimi insanlara Allahın xidmətçisinin (özünü nəzərdə tutur - V.Q.) Qərbdəki və Şərqdəki dindaşlara ünvanlanan müraciətinin rusca tərcüməsini göndərmək zənnimcə, faydalı olar".

Əli Naxçıvaninin yazdığına görə, atası 1910-cu ilin noyabrında Tolstoyun dəfn mərasimində iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı olmuşdu. Deyilənlər həqiqətə nə dərəcədə uyğundur? Doğrudanmı Bakıdan Yasnaya Пolyanaya nümayəndələr göndərilmişdi? Təşkilatçılar kim idi? Təziyə heyətinin tərkibinə kimlər daxil idi? Təəssüf ki, bu barədə dövrün mətbuatında hansısa məlumata təsadüf edimir. Müqayisə üçün bildirim ki, matəm mərasimindən fərqli olaraq Tolstoyun 1908-ci ildə dünya miqyasında geniş qutlanan 80 illik yubileyində 20 nəfərlik Azərbaycan heyətinin iştirakı ilə bağlı fakt təsdiqini tapıb. Həm də maraqlıdır ki, Bakıdan gələn qonaqlar yubilyara hədiyyə kimi şəhərdəki realni məktəblərdən birinin şagirdləri H.Əliyev, Q. və Ə.Şahbazov qardaşlarının Azərbaycan dilinə tərcüməsində onun "İnsana çoxmu torpaq lazımdır?" hekayəsinin əlyazmasını gətirmişdilər. Tolstoy isə müqabilində uşaqlara təşəkkür məktubu göndərmişdi. Tolstoyşünas alimlərin yazdığına görə, Yasnaya Пolyananın qeyd kitablarında yazıçı və pedaqoq Sultan Məcid Qənizadə, yaxud gələcəyin tanınmış aktyoru Hacıağa Abbasovun malikanəni ziyarət etmələri barəsində məlumata təsadüf olunur. Amma məktublaşmalar xaricində Mirzə Ələkbərlə bağlı belə bir qeydə rast gəlinmir.

Ələkbər Məmmədxanovun gənclik dostu C.Məmməduluzadə hələ 1904-cü ildə əməkdaşı olduğu "Şərqi-rus" qəzetində Lev Tolstoyun "Allah həqiqəti bilir, amma tezliklə deməz" hekayəsini öz tərcüməsində dərc etdirmişdi. "Molla Nəsrəddin" jurnalının 1908-ci ildə çıxan 11-ci sayında isə artıq Rusiyanın "ikinci padşahı" kimi məşhurlaşan yubilyarın ağıl və şüurlara hökm etməsindən söz açaraq yazmışdı ki, 60 ilə yaxındır bəşəriyyət Tolstoyun adını minnətdarlıqla çəkir. Bu şərəfli ad yazıçı şair və qəzetçilərdə dərin hörmət hissi doğurur.

O da maraqlıdır ki, 1910-cu ildə rus ədəbiyyatı klassikinin vəfatı ilə bağlı yalnız Bakıda deyil, Azərbaycanın digər yerlərində - Gəncədə, Lənkəranda, Şəkidə (kim bilir, bəlkə də Krımdan şəxsən tanıdığı və "sevimli qardaşı" dediyi keçmiş bəhai Qasım Bayramovun təşəbbüsü ilə?) matəm mərasimləri təşkil edilmişdi. Amma təəssüf ki, gözdən keçirə bildiyimiz mənbələr Mirzə Ələkbər Məmmədxanovun bu mərasimlərdə iştirakı ilə bağlı da hər hansı məlumat vermir.

(Davamı qəzetin gələn şənbə sayında)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2024.- 14 dekabr(№230).-S.10-11.