Metro

hekayə

...Türkiyədə təsadüfən xeyli dilçi alimin iştirak etdiyi bir tədbirdə idim. Onların bir qrupu Osmanlı dövründəki ərəb əlifbasına qayıtmağın qızğın tərəfdarıydı. Buna nə ehtiyac olduğu ilə maraqlandım.

- Gənclərimizin keçmiş tariximizi, ədəbiyyatımızı daha asan araşdırması, öyrənməsi üçün lazımdı, - dedilər.

- Bəs son yüz ildəki tarixiniz, elminiz, ədəbiyyatınız necə olacaq? - Soruşdum. - Bəlkə onu öyrənmək üçün də 50-60 il sonra yenidən latın əlifbasına qayıtmağı düşünürsünüz? - İncə istehza ilə əlavə etdim.

- Xeyr, qayıtmayacağıq! - Biri qətiyyətlə bildirdi. - Bu dönəmi elektronlaşdıracağıq.

- Əfəndim, məncə, ölkənizin son yüz ildə elm, ədəbiyyat sahəsində qazandığı uğurlar Osmanlı mirasından daha zəngin, daha faydalıdı. Elektronlaşdırmaq gərəkdisə, Osmanlı mirası daha asan və ucuz başa gələr.

Başqa bir dilçi, sanki mənim acığıma, heç dəxli olmadan belə bir fikir səsləndirdi:

- Azərbaycan, özbək, türkmən, qazax, qırğız, tatar, başkir dilləri ləhcələrdi.

- Hansı dilin ləhcələri? - Soruşdum.

- Türk dilinin!

- Hansı türk dilinin? - Sualı bir qədər də dəqiqləşdirdim.

- Türkiyə türkcəsinin!

Öz mövqeyimi ortaya qoydum:

- Bağışlayacaqsınız, bizim dədə-babalarımızın pasportunda kimlikləri türk yazılanda, siz hələ özünüzü osmanlı sayırdınız. Türklüyünüzü sizə Atatürk anlatdı. Mən də Türkiyə türkcəsini sizin kimi ləhcə adlandıra bilərəm.

- Bilməzsiniz, - deyib xırdalandı, - biz çoxuq!

Onun səviyyəsinə enmədim.

- Dilimiz bir kökdən su içib. Əsrlər boyu ortaq dildə danışıb anlaşmışıq. Tarixin müəyyən keşməkeşlərində bir müddət ayrı düşməyimiz, dillərimizin çalar dəyişməsi sizi çaşdırmasın. Bir olmaq fürsətini qaçırmamalıyıq. Birləşsək, düşmənlərimizin daha bizi bir-birimizdən ayırmağa gücü çatmaz!

- Ortaq dediyiniz sözlərin çoxu ərəb-fars, Avropa dillərindən keçmə sözlərdi.

- Olsun, onlar dilimizdə çoxdan vətəndaşlıq qazanıb. Sevə-sevə oxuduğumuz klassiklərin əsərləri həmin sözlərlə doludu. Siz də, biz də, qeyriləri də onları həmin sözlərə görə başa düşür, özümüzünkü, doğmamız sayırıq.

- Siz özünüz bilərsiniz, biz dilimizdəki o yabançı sözlərin əvəzinə yeni sözlər yaradacaq, dilimizi onlardan tamam təmizləyəcəyik! - Adam daha irəli getdi.

- Etməyin, əfəndim, - dedim. - Bundansa gəlin əl-ələ verək, yaxınlaşmaq, birləşmək üçün dillərimizdəki ortaq sözləri tapıb daha da artıraq. Axı onlar ərəb-fars, Avropa sözləri olsa da, bizi heç ayırmayıblar. Əksinə, anlaşmamıza yardımçı olublar.

- Yox, biz Atatürkçüyük, - adam coşdu, - dediksə, edəcəyik!

Saxta atatürkçüləri, xüsusən, İstanbul bələdiyyəsində çalışdığını, dilçilik sahəsində neçəsə kitabın müəllifi olduğunu söyləyən adamı ən çox əsəbiləşdirən fransız dilindən alınma metro sözü idi.

- Ola bisin, - dedim, - hansısa fransızın sizə bir pisliyi dəyib. Metronun, ya da bu sözün nə günahı? Qardaş türk dövlətlərinin hamısında "metro" sözü işlənir. Birdəncə bu sözə niyə qənim kəsilmisiniz? Yaxşı, "metro"nu hansı sözlə əvəz edəcəksiniz?

- Məsələn: "Buluşma yeri", "Yeraltı ulaşım yeri"...

- Ulaşma? - Doğrusu, bu sözü anlamadım. - Etməyin! Metro ulaşma yeri deyil. Bir sözdən ibarət termini 2-3 söz birləşməsi ilə əvəz etmək dilin qanunlarına ziddi. Bir metrobusunuz da var. Ona nə deyəcəksiniz?..

- Bir ad taparıq.

Başabəla dilçilər (adamın lap dinçilər deməyi gəlir) geri çəkilmədilər. Dediklərinə görə, yaxın vaxtlarda türk ləhcələrinin (dedikləri dedikdi) ümumi toplantısını çağıracaq, orda həmin məsələləri daha ciddi şəkildə qaldıracaqdılar.

Şeytan qulaqlarına xəbər aparmasın, qorxum süni şəkildə yaratdıqları sözlərlə dilimizi zibilləyən özümüzün böyük qardaş xiffəti çəkən başabəla dilçilərimizdəndi. Dəlinin yadına daş salmaq kifayətdi.

- Məni bağışlayın, - dedim, - siz atatürkçülüyü doğru başa düşmürsünüz. Atatürk dövlətin zəif vaxtında İran şahından qızıl pul qarşılığında 15 km enində torpaq alıb, Naxçıvanla Türkiyəni birləşdirdi. Siz isə qardaş xalqların anlaşmasına az-çox yardımçı olan sözləri sıradan çıxarmaqla məşğulsunuz. Bu, əsl vandalizmdir. Millətin arasına məzhəb ayrı-seçkiliyi salan mollalardan, din tüccarlarından heç bir fərqiniz yoxdur. Sizin kimi dilçiləri olan türkə düşmən ehtiyac deyil.

lll

Bütün günü bu barədə düşündüm. Gecə də gec yatdım. Yuxuda gördüm, onlar dediklərini gerçəkləşdiriblər. O məşum toplantıdan nə az-nə çox, düz 20 il ötüb. Türkdilli qardaş dövlətlərin başabəla dilçiləri "böyük" qardaşın fitvasına uyub, dillərində nə qədər ərəb-fars, Avropa sözləri var, hamısını süni şəkildə qurub-qoşduqları yeni sözlərlə əvəz ediblər. Əndirəbadi dillər əmələ gəlib. Bayaqdan bir-birlərini asanca başa düşdükləri halda, indi tərcüməçiyə, ortaq dilə - ingilis dilinə möhtacdılar.

İstanbulda keçiriləcək növbəti Türk Ləhcələri Toplantısına qardaş ölkələrdən dəvət alan nümayəndələr hava limanındaydılar. Onları qarşılayan və toplantı yerinə aparmalı olan Türkiyə dilçilərinin rəhbəri ev sahibi kimi nəqliyyat vasitələrindən ən sürətli və ən rahatını - metronu seçmişdi. Elə hey təkrarlayırdı:

- Əfəndilər, Buluşma yerinə buyurun.

Bir-birinin üzünə baxıb, gözünü döyən qardaş dilçilər bu lənətə gəlmiş "Buluşma yeri"nin nəmənə olduğunu anlamayaraq deyirdilər:

- Əfəndim, biz zatən buluşma yerindəyik.

Türk dili qurumunun bəraye-ehtiyat onlar üçün ayırdığı tərcüməçi də tərslikdən hardasa ləngiyirdi.

Toplantıya qonaq qismində qatılmış bölgə üzrə ingilis şərqşünası avara qalmış dilçilərin dadına yetdi:

- Cənab toplantı iştirakçıları, yəqin hamınız ingilis dilini bilirsiniz?

- Əlbəttə, bilirik! - Bir ağızdan, həm də fəxarətlə dilləndilər.

- Məlumunuz olsun ki, müasir türk dilindəki Buluşma yeri "metro" deməkdir.

Utancverici sıxıntıdan qurtaran Türk Dil Qurumunun rəhbəri ingilis şərqşünasına acizanə təşəkkür etdi. Qardaş dilçilər isə ona dəvə nalbəndə baxan kimi baxaraq qarşıda göz deşən iri hərflərlə "Buluşma yeri" yazılmış istiqamətdə addımladılar.

İngilis şərqşünası rişxəndlə gülümsəyərək soruşdu:

- Maraqlıdı, görəsən, metroya müasir qardaş türklər nə deyirlər?

Azərbaycanlı:

- Dartışma yeri. - Özünə haqq qazandırdı. - Bizdə bashabasdı.

- Qucaqlaşma yeri, - özbək dedi. - Bizdə də sıxlıqdı.

- Sürtüşmə yeri, - türkməndən cavab gəldi.

- Gülüşmə yeri, - qazax güldü.

- Ulaşma yeri, - qırğız izahat da verdi. - Yəni tez çatmaq yeri. Bu ulaşmaq o ulaşmaqdan deyil.

- Sizə yazığım gəlir, - Şərqşünas acı-acı güldü. - Doğrudan da, özü özünə edəni el yığılsa, edə bilməz. Hər il dünyada neçə-neçə dil ölür. Bilirsiniz niyə? Dünyanı üzlərinə qapatdıqlarına görə. İnsanlar öz dillərində onları ən yaxın qonşuları belə başa düşmədiyini görüb, əcnəbi dilləri öyrənir, əl-ayaqlarına dolaşan dillərini unudurlar. Təfəkkürünüz molla təfəkkürüdü. Üzdəniraq fəaliyyətiniz sizi bir-birinə yaxınlaşdırmaq əvəzinə, saxta məzhəblər kimi bir-birinizdən ayırıb.

Nə qədər bərk yatsan da, bu sözlərdən sonra ayılmamaq heç mümkündü?!

Eyvaz ZEYNALOV

525-ci qəzet .- 2024.- 17 dekabr(№231).-S.15.