Həsən Həsənov: "Mahmud Qaşqarlının vəsiyyətləri unudulmamalıdır!"

Tanınmış siyasi və dövlət xadimi, tarix elmləri doktoru Həsən Həsənovun müsahibəsi

- Hörmətli Həsən müəllim, bu günlərdə Parisdə YUNESKO-nun baş qərargahında Mahmud Qaşqarlının tərtib etdiyi Türk sözləri lüğətinin 950 illiyi şərəfinə böyük tədbir keçirildi. Siz də bu tədbirin iştirakçıları arasında idiniz və orada çıxış etmişdiniz. Bu hadisə haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Bu tədbir Türk İrsi və Mədəniyyəti Fondunun prezidenti Aktota xanım Raimkulova, Azərbaycanın YUNESKO yanında daimi nümayəndəsi Elman Abdullayev və YUNESKO-nun Azərbaycan Komissiyasının baş katibi Seymur Fətəliyevin rəhbərliyi ilə mükəmməl təşkil olunmuşdu. Tədbirdə bütün türkdilli ölkələrin YUNESKO üzrə Milli Komissiyalarının nümayəndələri, YUNESKO-nun rəsmiləri, eləcə də bütün türk və bir sıra Avropa ölkələrinin alimləri iştirak etdilər.

- Bu hadisədən Azərbaycan oxucusuna konkret nə demək istərdiniz?

- Bütün çıxışlar başa çatdıqdan sonra Mahmud Qaşqarlınin Divanının Azərbaycan dilində nəşrinə həsr olunmuş xüsusi iclas keçirildi. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli çıxış edərək bildirdi ki, bu gün nəşr olunan Divan hələ 30-cu illərdə əslən özbək olan azərbaycanlı alim, Xalid Səid Xocayev tərəfindən tərcümə edilib, lakin repressiyaya məruz qaldığı üçün əlyazması itirilmiş və yalnız bu günlər aşkar edilmişdir. Bu görüşdə Dil İnstitutunun direktoru Nadir Məmmədli, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Aktota Raimkulova və Azərbaycanın YUNESKO yanında daimi nümayəndəsi Elman Abdullayev də çıxış etdilər. Bu görüş tarixi hadisənin təntənəli yekun aktı oldu.

- Mahmud Qaşqarlı və onun lüğətinin əhəmiyyəti nədədir?

- Mahmud Qaşqarlı türk dünyasının ən görkəmli alimidir, türkologiyanın bir elm olaraq əsasını qoymuşdur. O, əsərini 11-ci əsrdə, təəssüf ki, türk hökmdarlarının birincilik uğrunda öz aralarında vuruşduğu bir vaxtda qələmə almışdı. Mahmud Qaşqarlı onlardan fərqli olaraq türk xalqlarının genetik birliyini bəyan edən elmi əsər yaratmışdır. Mahmud Qaşqarlının 1000 il əvvəl əsasını qoyduğu birlik bizim dövrümüzdə türk xalqlarının siyasi birliyi prosesi şəklində davam edir.

- Bu, günümüzün vəzifələri ilə səsləşir!

- Tamamilə doğrudur. Möhtərəm Prezidentimiz, İlham Əliyev Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində görülən işlərdən danışaraq vurğuladı: "Açıq demək istəyirəm ki, bu, bizim üçün prioritet məsələdir. Türk Dövlətləri Təşkilatı bizim üçün əsas beynəlxalq təşkilatdır, çünki o, bizim ailəmizdir. Bizim başqa ailəmiz yoxdur. Türk dünyası bizim ailəmizdir. Türk Dövlətləri Təşkilatının dünya miqyasında mühüm amilə və güc mərkəzinə çevrilməsi üçün birgə səylər göstərməliyik". Əsrlər boyu türk xalqlarının bütün nəsilləri türk liderlərinin oxşar sözlərini xəyal edirdilər. Biz xoşbəxtik ki, bu, bizim dövrümüzdə bu reallığa çevrilib. Yeri gəlmişkən, Respublikamızın bazasında "Türk Mədəniyyəti İrsi Fondu" beynəlxalq təşkilatının yaradılmasının təşəbbüskarı, şəxsən Möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev olmuşdur.

- Bildiyimizə görə, siz Parisdə çıxış etdiniz. Çıxışınız nə haqda idi?

- Mənim çıxışım Mahmud Qaşqarlının qaldırdığı dörd əhd-problemin aktuallaşmasına həsr olundu, halbuki belə problemlər daha çoxdur. Məncə, Mahmud Qaşqarlı və onun Divanı bu gün ancaq qədim abidə olmamalı, həmçinin unudulmuş əhdlərin dirçəldilməsi mənbəyinə çevrilməlidir.

- Qaşqarlının aktuallaşdırılmasını tələb edən ilk və ən mühüm əhdi nədir?

- Mahmud Qaşqarlı türk dilinin fars və ərəb dillərinin necə fəal şəkildə təsirləndiyini görərək demişdir: "Ən bəlağətli və zərif ifadə yalnız bir dil bilən, farslarla qarışmayan və başqalarının dilini qəbul etməyənlərindir". Daha sonra qeyd edir: "Oğuzlar farslarla qarışaraq bir çox türk sözlərini unudub, onların yerinə fars sözlərini istifadə edirlər" deyə, təəssüflə yekunlaşdırır: "Türk dilinin əcnəbi sözlərlə çirklənməsi həm də türklərin əxlaqi prinsiplərin dəyişməsinə səbəb olur". Ulu əcdadlarımız Qaşqarlının bu əhd-peymanını xatırlayıblar. Nizami Gəncəvi XII əsrdə farsca mətndə ərəbcə "Əlifba" əvəzinə türkcə "Bitiq" sözündən istifadə etmişdir, XV əsrdə, Əlişir Nəvai türk dilinin saflığına xüsusi əsər həsr etmişdir. Amma təəssüflər olsun ki, bu əhd türk şairlərinin və dilçilərinin sonrakı nəsilləri tərəfindən unuduldu. Mahmud Qaşqarlınin unudulması hələ də davam edir. Bu yaxınlarda türk dillərinin ortaq əlifbası qəbul olundu, təəssüf ki, Mahmud Qaşqarlınin divanından onun "Bitiq" sözü adlandırılması təklifim bu layihənin rəhbərləri tərəfindən dəstək tapmadı və onlar latın sözü "alfabe" sözünə üstünlük verildi. Yəqin ki, onlar belə bir məsuliyyəti öz üzərlərinə götürərək, ən yüksək orqan olduqlarını düşündülər.

Beləliklə, Mahmud Qaşqarlının ən mühüm vəsiyyəti türk dilinin yad sözlərdən təmizlənməsidir. Sovet dövrünün 30-cu illərində bu problemin aktuallaşması edamla, daha sonra isə millətçilikdə ittihamla tamamlanırdı. Hazırda Mahmud Qaşqarlının bu vəsiyyətinin həyata keçirilməsinə əl atmamaq bağışlanmazdır.

- Siz dörd əhddən danışdınız. İkinci?

- Mahmud Qaşqarlı böyük türk hökmdarı Alpar Tonqa haqqında məlumat verir, onu farsların Əfrasiyab adlandırdıqlarını vurğulayır. Deyə bilərəm ki, müasirlərimiz, onu ya heç tanımır, ya da səhvən tanıyır. "Avesta"da Alpar Tonqa-Əfrasiab, Franqrasian adlandırılaraq Turan tayfalarının başçısı kimi təqdim olunur. Bir çox türk alimlərinin və nəticə olaraq türk ictimaiyyətinin böyük təəssüf hissi ilə Əfrasiabın "Avesta"da Franqrasian adı ilə qeyd olunması bəzilərinin onu zərdüşti hesab etmələrinə əsas verir. Bu, açıq-aşkar yalandır. Zərdüşt peyğəmbərlik ləyaqətini qazanaraq, ilk növbədə, Franqrasiyana üz tutdu, lakin o, Avestada bütpərəstlik adlandırılan turanlıların ilkin etnik dininə sadiqliyini göstərərək, zərdüştlük dinini qəbul etməkdən imtina edir. Sonra Zərdüşt yeni imanı qəbul edən Fars padşahı Viştaspa üz tutdu! Bunun nəticəsində Alpar Tonqa-Afrasiab-Franqrasian zərdüştilərin amansız düşməninə çevrildi və sonradan onlar tərəfindən öldürüldü.

Sual yaranır: niyə belə olan halda bəzi türk alimləri Əfrasiabı zərdüşti hesab edirlər? Cavab verirəm: Çünki Mahmud Qaşqarlının onun haqqında verdiyi mesaj unudulub və ona görə də böyük Alpar Tonqa-Əfrasiab-Franqrasian haqqında həqiqətin tədqiqi problemi qeyd-şərtsiz aktuallaşma tələb edir.

- Xahiş edirəm Qaşqarlının üçüncü vəsiyyətindən danışın.

- Mahmud Qaşqarlı on iki illik heyvan dövri təqvimini "Türk təqvimi" adlandırır və onun başlanmasına həsr olunmuş hadisəni "Şənlik günü" mənası ilə "Bayram" adlandırır. Çin mənbələrində e.ə. II əsrdə türklərdə yeni ilin başlanğıcı ilə bağlı belə bir xəbər verilir: "Türklər illəri bitkilərin yaşıllıqlarını neçə dəfə canlandırdığına görə hesablayırlar". 9-cu əsrin Çin hesabatlarında türklərdə yeni ilin "Baş ayı" ilə başladığı deyilir. Biruni (973-1048) bu ayı "Birinci-ay" adlandırır, XIII əsrdə N.Tusi həmin ayı müasir mart ayına uyğun gələn "Aram ayı" adlandırır. Mahmud Qaşqarlı yeni ilin başlanğıcı kimi yazla bağlı çoxsaylı nümunələr gətirir.

Türk Yeni ilinin adının "Novruz" şəklində fars mənşəli olması ilə bağlı tez-tez sual yaranır. Məsələnin tarixçəsi belədir. XI əsrdə Oğuz əsilli Səlcuq Sultanı Məlik şah yeni ilin mart ayında, yaz bərabərliyi günündə məcburi qeyd edilməsi haqqında fərman verir. Bu nizam təkcə türkləri deyil, Səlcuqlu imperiyasında yaşayan bütün xalqları, o cümlədən, farsları da əhatə edirdi. Məhz o zaman, Biruninin dediyinə görə, əvvəllər Yeni ili yalnız yayda, iyunun 22-də qeyd edən farslar yeni ili Novruz adı ilə birlikdə mart ayına keçirdilər. Bu baxımdan azərbaycanlılar Yeni ilin adını "Novruz-Bayram" şəklində alıblar.

Müasir əhalimizin əksəriyyəti və heç də az olmayan alimlər Mahmud Qaşqarlınin bu əhd-peymanını unudaraq Novruz bayramımızı zərdüştiliyə və farslara aid edirlər. Bu, doğru deyil, bu, yalandır. Azərbaycanlılarda yeni ili Yazın başlanması ilə qeyd etmək ənənəsi Türk ənənəsi və təqvimindən irəli gəlir. Bizim vəzifəmiz həqiqəti əhalimiz arasında yaymaqdır.

- Və nəhayət, Qaşqarlının dördüncü vəsiyyəti haqqında!

- "Xaqan" türk sözünün etimologiyasını öyrənmək üçün bir çox ilkin mənbələrə nəzər saldım. Və cavabını Mahmud Qaşqarlıda tapdım. O, xəbər verir ki, oğuzlar "əmir" sözünü ilkin saitlə tələffüz edə bilmədiklərinə görə ilkin əlifi "X" hərfi ilə tamamlamış, bununla da əcdad-əmirlərimizi "Xamir" adlandırmışlar. Mahmud Qaşqarlının bu qeydi "Xaqan" türk titulunun yaranma sirrini açmağa bizə daha yaxın olmaq imkanı verir.

E.ə. 9-cu əsrə aid qədim Mesopotamiyanın Aramey mətnində, qədim türklərlə bağlı Qus/Guz adlı şəxsin Aqus/Aguz adlı ölkə yaratdığı bildirilir. Aguz ölkəsinin paytaxtı Arpad şəhəri idi. Bu ölkənin sonuncu padşahı Madi-El idi (Böyük Hun hakimi Metenin adı ilə tutuşdurmaq - H.H.). Madi-Elin dövründə Aguz ölkəsi Assuriya kralı III Tiqlat-Pileser (e.ə. 743-740) tərəfindən fəth edilmişdi. İngilis alimi Hawkins, "Suriya və Anadoluda Neo-Hittit dövlətləri" məqaləsində Aguz ölkəsini ətraflı təsvir edir. Onun məlumatlarını XIII əsr müəllifi F.Rəşidəddinin məlumatları ilə müqayisə edərək, biz onu Oğuz xanın müasir Suriya ərazisində Antakya şəhərinin yaxınlığında yaratdığı ölkə ilə eyniləşdirə bildik.

İdentifikasiya üçün bizə əsas, ilk növbədə, Oğuz xanın Mesopotamiyadakı hərəkət marşrutu kimi amilə əsaslandım; həmçinin məmləkətinin yaradıcısının adı Qus/Güz olması (Herodot Skiflərin hakimini Guz adlandırır - H.H.), həmçinin onun yaratdığı ölkənin adı Ağus/Ağuz olması oldu. Nəhayət F.Rəşidəddinin və qədim e.ə. IX əsrdə Aramey mənbələrində adı Aguz şəklində çəkilən şəhərlərin ikisinin də məhz Antakya bölgəsində yerləşməsi bu eyniləşməni tamamlayır.

Aramey mənbələrində Aqus/Ağuz ölkəsi ilə əlaqədar olaraq D.Hawkins Qus/Quz adlı hökmdarın titulunu Akhan klind təqdim edir (s. 389). Bu sözün ilk komponenti "A" hərfidir ki, bu da V.V.Radlova görə məlum "Ağa" türk mənasını verən sözdür. Mahmud Qaşqarlının bildirdiyi linqvistik üsuldan istifadə edərək, qədim aramey mətnindəki Akhan sözü proto-oğuzlar tərəfindən çətin tələffüz edilən söz olduğunu və əlifdən əvvəl "X" hərfi ilə əlavə edilməli olduğunu anlaya bilərik. Nəticədə Mesopotamiya ölkəsinin hökmdarı Ağuz olkəsinə xas olan Xakan/Xagan titulu alırıq.

- Sonda nə demək istəyirdiniz?

- Mən Mahmud Qaşqarlının yalnız müasirlərimizin unutdurduğu dörd mesajı üzərində dayandım və hesab edirəm ki, aktuallaşdırılmasını tələb edən problemlərin siyahısını genişləndirmək və Mahmud Qaşqarlını bu gün arxaik deyil, müasirimiz kimi səsləndirmək lazımdır.

525-ci qəzet .- 2024.- 21 dekabr(№235).-S.12.