Poeziyadan mifik dünyaya açılan qapılar

VAQİF BAYATLI ODƏR YARADICILIĞI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR

Böyük şair Vaqif Bayatlı Odərin şeirlərindəki şüurlu və ya ilahi ilhamla işlənmiş mifik motivləri və qədim təfəkkürün izlərini arxeoloji qazıntılarda aşkar etdiyimiz keramika, sikkə, yazı parçalarını araşdırandan sonra özüm üçün daha aydın anlamağa başlamışdım. Vaqif Bayatlının şeirlərini artıq arxeoloji material kimi günümüzdə deyil, sanki min illər əvvəl yazılmış, sirlərlə mübhəm bir tapıntı olaraq görürdüm. Onun əllərində, gözlərində, sözlərində İncildə deyilən başlanğıcda var olan sözün qırıntılarını, Turi Sinada enən işığın, İbrahim Xəlilullahı yandırmayan nura dönən narın işartısını, hürufilərin üz cizgilərindən, hərflərdən çıxardıqları anlamları sezirdim. Vaqif Bayatlının şeirlərində sanki heç bir hərf əbəs yerə işlənməyib, min bir qıfılla kilidlənmiş qədim çağlardan süzülüb gələn bilgilər gizlənib. Bu yaxınlarda 75 yaşı tamamlanan böyük şair haqqında bu sözləri yazmağı, yüzillər sonra torpağın altından çıxan qızıl külçənin parıltısını paylaşmağı borc bildim.

Platonik eşqə adını verən, Şərqdə çox yaxşı bilinən Platonun (Əflatunun) "Simpozium" əsərini oxuyanda Vaqif Bayatlı Odərin şeirləri ilə aşkar təfəkkür eyniliyi diqqətimi çəkmişdi. Bu əsər Platonun intellektual və bədii gücünün zirvəsində olduğu bir dövrdə yazılmış ən xüsusi, mühüm və təsirli dialoqlardan biridir. İlahi eşq, romantik sevgi ilə birlikdə sivilizasiya tarixində dörd böyük sevgi nəzəriyyəsindən biri olan Platon sevgisi dialoqun əsas mövzusudur. Platon bu əsərində Vaqif Bayatlının "yupyumru eşq ilə" şeiri ilə olduqca səsləşən bir əfsanə nəql etməkdədir.

Platon eşqi, ilahi sevgini qədim zamanlarda keçirmiş kimi ifadə etdiyi bu əfsanədə kişi və qadın cinslərinin vəhdəti olan qeyri-adi bir cinsin tarixini danışmaqdadır: "Bu cinsdən olan insanlar donqar, dörd əl və ayağa sahib, iki fərqli səmtə baxan üzü, dörd qulağı olan varlıqlardı. Bu insanlar yerimək, yüyürmək istədiklərində akrobatlar kimi fırlana-fırlana, təkər kimi dönərək hərəkət edirdilər. Günəş, Ay və Dünya kimi bu insanlar da dönə-dönə dairəvi hərəkət edirdilər. Sonsuz kibrə qapılan bu insanlar bir-birlərindən, bu möhtəşəm birlikdəlikdən güc alaraq tanrılara meydan oxumağa, göylərə çıxıb onlarla savaşmağa can atdılar. Bundan hiddətlənən tanrı Zevs digər tanrıları da toplayıb bir çarə axtarmağa başladı. Uzun müddət məşvərət edən tanrılar insanların daima var olacağı, amma əvvəlki kimi güclü olmayacaqları bir çıxış yolu tapdılar. Bu insanların hər birini ikiyə ayıraraq onları gücsüzləşdirən Zevs insanları pərən-pərən salmaq yolunu seçdi. Canlı halda ikiyə ayrılan bu insanlar bir-birlərindən ötrü darıxmağa başladılar. Qucaqlaşaraq, tək bir canlı olaraq yenidən yaşaya bilməyi ümid edirdilər. O gündən insanlar öz yarılarından ötrü darıxırlar".

Vaqif Bayatlı Odər "Yupyumru bir eşq ilə" şeirində bilərək və ya bilməyərək bu qədim hekayətin izlərini daşıyan bir əsər ortaya çıxarıb. Bir müsahibəsində eşqi yupyumru təsvir etməsinin səbəbini sorduqlarında planetləri misal göstərərək, eşqin ideal şəklinin dairəvi, yupyumru ola biləcəyini söyləyən şairin dili, ruhu özünün, sözü, ilhamı Əflatunmuş kimi görünürdü.

Sevir kimsə kimsəni,

Bir kimsənin üstünə

gəl, mən də sevim səni

yupyumru, yepyeni bir eşq ilə

yenə sənin üstünə.

Gör, sevgi üstə sevgimi

eşq eşqdən baş alan kimi,

eşq eşqi daşıran kimi,

Allah da aşıran kimi

hər ləçəyi ləçəyin,

gülü gülün üstünə,

göyü göyün, ayı ayın,

günü günün üstünə.

Ruhu, cismi, üzvləri ayrılan, bir-birini arzulayan insanlar ancaq yupyumru bir eşqi diləyə bilərdilər. Bəlkə də böyük şair Vaqif Bayatlının ruhu Əflatunun ruhundan ayrılıb, minillər keçsə də, eyni ruhdan, eyni dildən çıxmış kimi səslənən bu sözlər beləcə ortaya çıxıb.

İndiki buludlar beləcə gəlmir,

İndiki yağışlar beləcə yağmır...

Onun şeirlərini oxuyanda mənə elə gəlir ki, Vaqif Bayatlı minillərdir darıxır, özü üçün, sözü üçün göz yaşı tökür.

Ay ürək, ay baş, ay bədən,

əl çəkin, əl çəkin, məndən,

ancaq canım açanda,

canım uçanda bilirəm.

Bu şeirlərdə ustad Vaqif Bayatlı Odər bədənə, qəfəsə sığışdırılmış qədim bilgələrin ruhunu, ilhamını daşıyır. Bilmədiyi, bəlkə də heç adını da eşitmədiyi ellərdə, məmləkətlərdə yaşamış insanların sözlərinin tərcümanı kimi çıxış edir.

Vaqif Bayatı Odərin "dünya söndükcə sən görünürsən, ilahi" şeiri mənim üçün tam başqa mənalar ifadə edir. Qədim mifik mətnlərdə Günəş həmişə göyün dördüncü qatında təsəvvür edilir. Günəşin quşları (məsələn, Simurğ, Feniks) kimi anılan quşlarla da məhz merac edən peyğəmbərlər bu göydə qarşılaşmışdı. Günəşin 4-cü göydə ilişib qalması eynilə Hz.İsanın çarmıxa çəkiləndə əllərindən mıxlandığı kimi sancaqla asimana pərçimləndiyi mifologiyadan bilinir. Maraqlıdır ki, Günəşlə eyni xüsusiyyətləri daşıyan Məsihin də səmavi məkanı məhz göyüzünün 4-cü qatıdır. Məsihin çarmıxa çəkildiyi ağacın 4-cü göydəki müqəddəs həyat ağacının toxumundan əmələ gəldiyi rəvayət olunur. Xristian təfəkkürünə görə uzun ömür yaşayan Hz.Adəm ölümü hiss etdikdə övladlarından birini fani, ruhani olmayan insanların çata biləcəyi ən uzaq məkan olan dördüncü ərşə göndərərək məsləhət almasını istəyir. Mələklər onun oğluna əbədi həyat ağacının toxumlarından verir və Adəm peyğəmbər ölümündən əvvəl bu toxumları dilinin altında saxlayır. Adəmin günahları sadəcə onun soyundan gələcək bir Məsihlə təmizlənəcəyi üçün Hz.İsanı Adəm peyğəmbərin dilindən cücərən bu ağacdan yonulmuş çarmıxa çəkirlər. Onun qanı isə əcdadının dəfn olunduğu yerə tökülür. Beləliklə, Adəm peyğəmbərin günahları bağışlanır. Yəni o çarmıx özü belə əsas mənası ilə 4-cü göylə, Günəş səması ilə əlaqəlidir. Günəşin divan ədəbiyyatındakı təsvirləri həmişə ayaqyalın, sərgərdan, dayanmadan hərəkətdə olan insan kimi xarakterizə olunur. Özündə Günəşin xüsusiyyətlərini ehtiva edən Məcnun da hər zaman belə xatırlanır. Günəş göyündə çarmıxa çəkilib Günəş quşları kimi dövrə vuran Vaqif Bayatlı elə sözün özü qədər qədim mifik təfəkkürdəki bu az bilinən motivləri ilahi vəchlə, böyük yetənəklə yazıb.

Min ildi, milyon ildi

Göylərdə ayaqyalın

Sənə sarı qaçıram,

ayaqlarım sevinir,

yolum sevinir, Allah,

Hər gün sənin göyünə

mismarlanır, dincəlir,

qolum sevinir, Allah.

Sevgin, ancaq sevgin var

bütün kainat boyu

qanrılan, qanı daman

qollarımın gözündə,

bəs nədən əzab gəzir

qolumu dəlib keçən

mismarların üzündə?!

Min ağrıyla, əzabla

Necə qıvrılır onlar,

Heç ağrı yoxdu mənə,

quş kimiyəm, İlahi,

yenə uçuram sənə,

Qolumdakı mismarlar

yalvarırlar ağrıdan,

yalvarırlar əzabdan,

Xilas elə onları,

Xilas elə, İlahi.

Vaqif Bayatlı Odərin başqa bir ruhdaşı, sözdaşı Füzuli göylər vəaşiqin iztirabını belə təsvir edir:

Tut gözün, ey dudi-dil, çərxin ki, dövrin tərk edib

Qalmasın heyrətdə çeşmi-gövhərəfşanım görüb.

(Ey ürəyimin ağrısı, göz yaşlarına hakim ol ki, cəvahirat saçan gözlərimi gördükdə göylər hərəkətini dayandırmasın, heyrətdən donmasın.)

Deməli, bu hekayətdə aşiqlər sadəcə insani olaraq deyil, eyni zamanda göydə bir-birləriylə qovuşa bilməyən Günəş və Ayın insani olaraq təsviridir. Vaqif Bayatlının şeirlərindəki bu mifik təfəkkür onu irfan şairlərinin, böyük bilgələrin mənəvi və ruhani varisi olduğunu bir daha təsdiqləyir.

Amin NAMAZLI

Süleyman Dəmirəl Universitetinin tələbəsi

525-ci qəzet.- 2024.- 15 fevral, №29.- S.8.