"Süjet, yoxsa
fabula" dilemması
Müxtəlif mənbələrdə süjet və
fabula anlayışlarına verilən təriflərdəki
dolaşıqlıq, qeyri-müəyyənlik adamı bəzən
o dərəcədə çaşdırır, əsəbiləşdirir
ki, az qala bezib bu söz tandemindən birdəfəlik üz
döndərmək istəyirsən.
Amma gəlin, bir az səbirli olaq.
Bəzi nəzəriyyəçilər işi
asanlaşdırmaq üçün çox ucuz yol tutur, belə
bir tezis irəli sürürlər ki, bu sözlərin ikisi də
eyni anlayışı bildirir, odur ki, onlardan hansısa birinə
ehtiyac yoxdur.
Amma qətiyyən belə deyil!
Süjet də, fabula da fərqli mənaları bildirən
müxtəlif terminlərdir və bu fərqlərin dəqiq
sərhələri var. Özü də onların izahı, tərifi
o qədər sadədir ki, problemin bu dərəcədə
mürəkkəbləşdirilməsinə, qəlizləşdirilməsinə
məəttəl qalırsan.
Süjet əsərdə təsvir predmeti olan hadisələrin
təhkiyə prosesində müəllifin istəyinə, iradəsinə
uyğun təşkili, daha geniş mənada əsərin
kompozisiyasını müəyyən edən sxemdir. Məlumdur
ki, hər bir hadisə başlanğıcdan sona doğru
müəyyən xronoloji ardıcıllıqla inkişaf edir.
Amma yazıçı əsəri yazarkən bilərəkdən
bu ardıcıllığı "poza", məsələn,
sonu əvvələ (yaxud əksinə), ya da hadisələrin
gedişinin ortasında baş verən olayı irəli (geri)
çəkə bilər. Məhz bu əməliyyatlardan sonra
yaranan quruluş - əsərin süjetidir.
Yaxşı, bəs onda fabula nədir ?
Fabula təsvir olunan hadisələrin bir xətt
üzrə, bir istiqamətdə xronoloji ardıcıllıqla
nəql olunması, yəni əsər hələ qələmə
alınmamışdan müəllifin təxəyyülündə
yaratdığı narrativdir, hadisələrin ən uzaq
keçmişdən başlayaraq öz təbii axarı ilə
inkişaf edib tamamlanmasının modelidir.
Hadisələr fabulada da, süjetdə də tam şəkildə
ehtiva olunur, lakin fabulada xronoloji ardıcıllıqla,
süjetdə isə müəyyən yerdəyişmələrlə.
Aydınlıq və əyanilik üçün Xalq
yazıçısı Elçinin "Ölüm
hökmü" romanının süjetini və
fabulasını müqayisə edək.
Yazıçı bu romanın
kompozisiyasını
ayrı-ayrı başlıqlar altında verilmiş hekayətlərin
romanı, yaxud roman- hekayətlər prinsipi ilə qurub.
İlk dörd hissədə hadisələr paralel şəkildə
ötən əsrin təxminən 70-80-ci illərində
Bakıda cərəyan edir. "Tonqal" adlanan beşinci
hissədə isə zaman qəfildən irəliyə deyil,
geri işləyir və biz sovet hakimiyyətinin ilk illərində
tüğyan edən taun müsibətinin məkan və zaman
koordinatlarına düşürük. Sonra gələn
"Dalanda" hissəsində yenidən əvvəlki məkana
- Bakıya qayıdır, "Qonaqlıq"da isə 1939-cu
ilin qan qoxuyan represiya günlərinə səyahət edirik.
Sual oluna bilər: yazıçı nə
üçün əsərin kompozisiyasını bu cür -
zamanda "irəli-geri-irəli" prinsipi ilə qurub? Bu
hadisələri elə xronoloji ardıcıllıq axarında
- "keçmişdən bu günə" prinsipi ilə təqdim
ermək olmazdımı?
Təbii ki, olardı. Amma onda: 1) biz öz üslubu,
özüməməxsus təhkiyə tərzi olan
Elçinin yox, başqa bir yazıçının mətnini
oxumuş olardıq; b) əsərin süjeti ilə
fabulası üst-üstə düşər, bir-birini təkrarlayardı
ki, bu da Elçinin təhkiyə poetikası üçün
xarakterik deyil.
Əslində hər bir mükəmməl əsər
elə doğulanda öz formasını da bir növ
sifariş edir, daha doğrusu, hansısa qəlibdə
doğulur. Bu prosesi fabulanın süjetə çevrilməsi
kimi də səciyyələndirmək olar, yəni deyiləsi
mətləb yaradıcı təfəkkürün süzgəcindən
keçib öz münasib ifadə formasını alır. Bu
mənada hər bir əsərin kompozisiyası bir növ
süjetə çevrilən fabuladır.
Süjeti ustalıqla qurulmayan əsərlərin
uğur qazanmaq şansı az olur. Əsərin oxucuda
doğurduğu təəssüratların zənginliyi xeyli dərəcədə
süjetin təşkili prinsiplərindən, hadisələrin
təqdim olunma ardıcıllığının bədii məntiqindən,
kompozisiyanın düzgün qurulmasından
asılıdır. Başqa sözlə, yaxşı süjet
müəllifi son məqsədə bir-biri ilə kəsişən,
amma bir-birinə mane olmayan, əksinə, bir-birini tamamlayan,
eyni zamanda oxucuları da hadisələrin axarına salıb,
iştirakçıya çevirən süjetdir. Belə
süjetlərdə hekayəçinin nəqletmə qabiliyyəti,
kompozisiya qurmaq məharəti ön plana keçir. Amma bu o demək
deyil ki, əsəri diqqət mərkəzinə çəkmək,
matağa mindirmək üçün yeri gəldi-gəlmədi
onun fabulasını mütləq qaydada təftiş etmək
lazımdır. Süjeti fabula ilə eyniləşən,
üst-üstə düşən dəyərli nəsr əsərləri
çoxdur. Məsələn İ.Şıxlının
"Dəli Kür" romanının süjeti ilə
fabulası arasında heç bir fərq yoxdur. Amma bu, onun bədii
dəyərinə qətiyyən kölgə salmır.
Belə misallar kifayət qədərdir.
İndiyədək dediklərimizi ümumiləşdirib
belə nəticəyə gəlmək olar ki, fabula bədii mətnin
məzmununu təşkil edən diskurs, süjet isə məzmunun
ifadə forması, mətnin kompozisiyasıdır. Bu məqamda
kino sənəti ilə müqayisə aparmaq yerinə
düşər. Biz filmə baxanda gözlərimiz
qarşısında cərəyan edən hadisələrdən
yaranan ümumi təəssürat filmin fabulasını təşkil
edir. Bu hadisələrin nəql olunma (təhkiyə) - montaj
taktikası isə onun fabuladan fərqli axarda qurulmuş
süjetini yaradır. Çox vaxt bu, əsərin
janrından, rejissorun istəyindən irəli gələn bir
zərurətə çevrilir. Adətən, dramatizmi gücləndirmək,
bədii intriqanı gərginləşdirmək,
tamaşaçıları intizarda saxlamaq üçün
rejissorlar belə gedişlərə
gez-tez müraciət edirlər (xüsusilə də detektiv və
macəra janrlarında çəkilmiş filmlərdə).
Məsələn, "Titanik" filmində hadisələr
əvvəldən yox, final səhnəsindən əvvəlki
epizoddan başlayır: yaşlı qadın vaxtilə qəzaya
uğrayaraq batan və hələ də suyun altında qalan gəmidən
tapılmış şəkilləri televizorda görüb bu
şəkillərdə təsvir olunan gənc qızı -
özünü tanıyır. Məlum olur ki, o, batan gəminin
sərnişinlərindən biri olub. Sonra filmin əsas hissəsi
- qadının danışdığı əhvalatlar
gözönü təsvir forması alır, daha sonda isə əvvəlki
epizodun davamı gəlir. Bu montaj parçalarını a, b, c
hərfləri ilə işarələsək, filmin
fabulası ardıcıllıq, əvvəldən sona məntiqi
ilə b, a, c forması alar.
Amma mən "Titanik"i okeanın dibində qoyub
öz kinomuza müraciət edərək bu kontekstdə bir
mühüm məsələyə - fabulanın süjetə
çevrilməsi prosesində yaranan bəzi incə məqamlara
toxunmaq istəyirəm.
Elçinin 1975-ci ildə yazdığı "Ox kimi
bıçaq" kinopovesti həmin dövrdə ədəbiyyatımızda
həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət kasadlığından
əziyyət çəkən detektiv janrın tələblərinə
tam mənada cavab verən əsərdir. Elçin detektiv janra
ilk dəfə idi ki müraciət edirdi, amma əsərin təhkiyəsini
bu dəfə nəsr yox, ekran təhkiyəsinin prinsipləri
ilə elə ustalıqla qurmuşdu ki, povesti oxuya-oxuya sanki
maraqlı bir filmə baxırdın. Başqa sözlə, əsər
gözəl bir film yaratmaq üçün əla dramatuji
material idi. Amma həmin kinopovest əsasında 2 il sonra çəkilən
"Arxadan zərbə" filmində janrın estetikasının tələb
etdiyi süjet-kompozisiya quruluşunda rejissor tərəfindən
edilən dəyişikliklər, yerdəyişmələr, bədii
mətnin sintaqmatik elementləri - epizodlar yeni təhkiyə zəncirində
bir-birinə bağlanarkən yol verilmiş diqqətsizlik belə
süjetlər üçün qaçılmaz olan qəfillik,
tədricən pik həddinə çatan gərginlik effektini
xeyli dərəcədə zəiflətdi və nəticədə
film poetika planında kinopovestə gözgörəsi yenildi.
Kinopovestdə keçmiş milis işçisi M.Qəmərlinin
bıçaqla öldürüldüyü ilk səhnədən
ta qatilin ifşa olunduğu ana qədər qətli törədənin
kimliyinin qeyri-müəyyənliyi
gözlənilməzlik effekti yaratmaq üçün əvvəlcədən
məqsədli şəkildə qurulmuş süjet sxeminin məntiqindən
irəli gəlir. Tədricən artan gərginlik təkcə
ona görə yaranmır ki, qatil prokurorluğun qonaq evinin
gözətçisi, Bakıdan gəlmiş mühüm
işlər müstəntiqi G.Kərimbəyli ilə həyati
söhbətlər edən, mühakimələrinə görə
müdrik ağsaqqal təsiri bağışlayan Fəttah
dayıdır. Daha çox ona görə ki, Fəttah dayı
ilə bağlı şübhələrini, onun
keçmişi haqqında bildiklərini G.Kərimbəyli həm
peşəkar xəfiyyə, həm də detektiv janrın
personajı olduğuna görə hamıdan, o cümlədən,
oxuculardan da gizlətməyi bacarır. Qurd Cəbrayılın
kimliyi, keçmişi, qətlin səbəbləri isə
yalnız sonda - qatil ifşa olunandan sonra retrospektiv zaman
ölçülərində təqdim olunur ("Cabbarovun
nazirliyin arxivindən gətirdiyi sənədlərdən hiss
etdim ki, qurd Cəbrayılın
işidir bu. Beləcə bıçaq atmaq onun işidir.
Vaxtilə Mahmud Qəmərlinin yaralanıb sağalandan sonra
öz əli ilə yazdığı izahatı da oxudum. Amma
bilmirdim ki, qurd Cəbrayıl kimdir. Hansıdır... Budur, yoxsa...").
Filmdə isə rejissor nədənsə Kərimbəylinin
şübhələrini, Cəbrayılla bağlı əldə
etdiyi məlumatları nəinki gizlədir, hətta onları
Fəttah dayının ifşasını
"hazırlamaq" üçün gözönü təsvirlərə
çevirir (kənardan gəlib rayonda məskunlaşan
adamların siyahısında Fəttah dayının
altından xətt çəkilmiş adı və soyadı;
Kərimbəylinin Fəttah dayıyaya ünvanlanan
ikibaşlı "Sənin qanını yoxlamaq barədə
göstərişi mən vermişdim" replikası; Qəmərlinin
keçmiş silahdaşı İsmayıl Hüseynovu
görəndə Fəttah dayının, həyəcanları,
dəyişən mimikası), üstəlik,
tamaşaçıları da bu şübhələrə
şərik edir. Bu isə, bayaq qeyd etdiyim kimi, süjetin dəqiqlik
və gözlənilməzlik effektini əhəmiyyətli dərəcədə
zəiflədir. Kinopovestdə Fəttahın ifşa səhnəsindən
sonra Kərimbəylinin açdığı sirlər filmdə
hadisələrin başqa ardıcıllıqla verilməsi səbəbindən
vaxtından əvvəl faş olur. İ.Hüseynovun vizual
görüntülərlə çevrilən hekayəsini seyr
edə-edə tamaşaçı qurd Cəbrayılın
şəxsində Fəttah dayını tanıyır və
film onun üçün əslində elə buradaca başa
çatır.
Kinopovestin süjeti təsirli bir epizodla tamamlanır. Kərimbəyli
qonaq evini tərk edəndə Fəttahın 11 yaşlı
oğlu ilə üz-üzə gəlir. Müəllif bu səhnənin
dramatizmini təsirli boyalarla verir:
"...Mürşüdün gözləri doldu.
Dodaqları əsə-əsə:
- Dədəmi buraxdır! - dedi.
Mühüm işlər müstəntiqi gözlərini
Mürşüddən çəkmədi; onun
baxışları açıq-aşkar belə deyirdi ki, sənin
nə təqsirin var, evdəki bacılarının nə təqsiri
var ki, bu dünyada atasız böyüyəcəksiniz?
Atamıza sizin nə deyim mən!..
Gündüz əlini qaldırıb Mürşüdün
qıvrım saçlarını qarışdırdı və:
- Böyüyəndə çox şeyi başa
düşəcəksən, - dedi. - Məni də başa
düşəcəksən..."
Mən hər dəfə filmə baxanda bu təsirli səhnənin
filmin süjetinə daxil edilməməsinə təəssüflənirəm.
Çünki bu epizod arxada qalan bütün hadisələri,
dəhşətli qətlləri, yırtıcı
ehtirasları kriminalogiyanın qanunları və məntiqi ilə
yox, günahsız bir uşağın mövqeyindən ittiham
edir, 11 yaşlı uşağın əsən dodaqları,
dolan gözləri dil açıb personajlardan təsirli
danışır. Cəbrayıl, heç şübhəsiz
ki, qanunlarla mühakimə olunacaq, amma ən böyük cəzanı
ona 11 yaşlı oğlu verir - əsən dodaqları və
"Dədəmi buraxdır" sözləri ilə.
İstənilən film ən mükəmməl bədii
mətnə istinadən çəkilsə də, onun müəllifi
rejissordur. Sözügedən kinopovest və filmin müqayisəli
təhlili bunu bir daha təsdiq edir və mən tam əminəm
ki, filmdən əvvəl -1975-ci ildə "Azərbaycan"
jurnalında dərc olunmuş və məni bir neçə
saat əyləşdiyim stula "mismarlayan" "Ox kimi
bıçaq" kinopovesti olmasaydı, bu müqayisəyə
də ehtiyac qalmazdı...
Əlisəfdər HÜSEYNOV
525-ci qəzet .- 2024.- 23
fevral, ¹35.- S.11.