Əsrin daş
yaddaşındakı əbədi iz
Məşədixanım
Nemət - 100
Tanınmış tarixçi-alimimiz Firdovsiyyə
Əhmədova deyəndə ki, Məşədixanım Nemətin
100 illiyidir, istər-istəməz, 25 il əvvələ
qayıtdım, gözlərim önündə xoş xatirələr
canlandı. Yüksək mövqeyinə baxmayaraq, seçdiyi
peşəsi, sadəliyi, mehri-banlığı, bir az da
zarafatcıllığı ilə qəlbimdə özünə
əbədiyyət qazanmış, AMEA-nın müxbir
üzvü, tarix elmləri doktoru, professor, "Şöhrət"
ordenli görkəmli epiqrafçı alim Məşədixanım
Sədulla qızı Nemətlə bağlı xoş təəssüratlar
onun haqqında yazı yazmaq istəyi yaratdı məndə.
Lakin əvvəl tərəddüd etdim. Zərif çiyinlərində
yüz illər boyunca haqsızlıqlar içində
boğulan xalqının ağır yükünü
daşıyan alimlərimizdən biri haqda yazmaq çox məsuliyyət
tələb edir axı...
Azərbaycanımızın Amazonkası
adlandırılan, "Əsrin daş yaddaşında mənim
də sözüm qaldı..." deyən Məşədixanım
Nemət öz dəyərini çox gözəl bilirdi...
Bilirdi ki, qızmar yay günəşi altında ilanmələyən
çöllərdə, qışın sərt soyuğunun
insanın iliyinə işləyən çağlarında Vətənini
qarış-qarış dolaşıb min bir əziyyətlə
araya-ərsəyə gətirdiyi, hələliksə öz
layiqli dəyərini almayan tapıntıları nə zamansa
xalqının, dövlətinin əlində ən "kəskin
silaha" çevrilib düşmənin və onun
havadarlarının sinəsinə tuşlanacaq və əsrlər
boyu zülm, zillət çəkən xalqı nəhayət
ki, rahat nəfəs alacaq...
Və o gün gəldi... Bir az gec oldu, təəssüf...
O günün gələcəyini səbirsizliklə gözləyən
yurd həsrətli valideynlərim kimi, cəfakeş alimimiz də
bu şərəfli, tarixi günlərin cismən şahidi
ola bilmədi. Ruhlarınınsa azad Qarabağımızı
bizdən də artıq sevincək ziyarət etdiklərinə
əminəm...
Məşədixanım Nemətə Qarabağ
xanlığının banisi Pənahəli xan Cavanşir nəslinin
kiçik bir nümayəndəsi kimi də mənim ayrıca
təşəkkür borcum var. Və bu məni daha da ürəkləndirdi
yazı yazmağa. Bugünkü Böyük Qələbəmizin
qazanılmasında onun fundamental axtarışlarının,
tapıntılarının da rolu əvəzsizdir.
Qarabağın, Zəngəzurun və zaman-zaman
"qonşulara" pay-püş edilən digər ərazilərin
Azərbaycana məxsusluğunu, azərbaycanlıların isə
ta əzəldən bu ərazilərin qədim-qayım sakinləri
olduğunu sübut edən məhz bu cür dəlillər
dövlətimizin başçısının bütün
dünyaya nəinki Qarabağın, indiki Ermənistanın belə
Azərbaycanın qədim tarixi əraziləri olduğunu cəsarətlə
söyləməsinə təkan verdi...
Bu təkzibolunmaz faktlar qarşısında ermənilərin
və havadarlarının susmaqdan başqa çarəsi
qalmadı...
Yaxşı xatirimdədir... 1997-ci ildə tale mənə
respublikamızın ən populyar elmi nəşri olan "Elm
və həyat" jurnalı redaksiyasında işləməyi
nəsib etdi. Əvvəl yazıçı Cəmil Əlibəyovun
direktoru olduğu "Elm və həyat" nəşriyyatında,
sonradan isə "Elm və həyat" jurnalında.
Ağır illər idi, xalqımız üçün də,
elmimiz, təhsilimiz üçün də. Maddi məhrumiyyətlər
içində olan jurnalın cəfakeş kiçik kollektivi
- Ülkər Hüseynova, Maral Poladova, Mehparə Axundova, Binnət
Süleyman öz hesablarına bu jurnalı tərtib edir, ədəbiyyatşünas
alimimiz Şirindil Alışanovun rəhbəri olduğu
"Elm" Redaksiya-Nəşriyyat və Poliqrafiya mərkəzində
nəşr etdirirdilər.
Bu elm ocağının mənim həyatımda, bir vətəndaş
kimi formalaşmağımda böyük rolu oldu. Demək olar
ki, Azərbaycanın necə deyərlər,
"qaymaqları" - tanınmış şairlər,
yazıçılar, alimlər, bir sözlə, böyük
bir ziyalı ordusu bu kollektivə gəlir, bu ocağın
istisinə yığışırdılar.
Mən məcburi köçkünlük səbəbindən
təhsilimi axıradək davam etdirib yüksək təhsil
ala bilməsəm də, burada böyük bir akademiya təhsili
aldım. Həyatımda böyük rolu olan şəxsiyyətlərə
yazılarımda dəfələrlə minnətdarlığımı
bildirmişəm...
...Bir gün əməkdaşlarla birgə kompüter
otağına zərif, çöhrəsindən nur yağan,
gözləri gülən bir xanım daxil oldu. O dəqiqə
tanıdım. Dedim ki, mən Sizi tanıyıram. Ona xoş
olsa da, dinmədi.
- Bilirsiz, hardan tanıyıram? - soruşdum.
Gülümsədi:
- Hardan?
Dedim, Sizi Zəngəzurda aşkar etdiyiniz Urud abidələri
haq-qında 1999-cu ildə Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti Heydər Əliyevin qarşısında
çıxış edəndə televiziyada görmüşəm...
Atamla birgə sonadək izləmişəm verilişi.
Əlavə etdim ki, o zaman üçün
böyük siyasi əhəmiyyəti olan Naxçıvan
Muxtar Respublikasının yaranmasının 75 illiyi ilə
bağlı Heydər Əliyevin üzünü tarixçilərə
tutub həyəcanla dediyi: "...Biz ermənilərin
bütün bu iddialarının əsassız, uydurma
olduğunu beynəlxalq aləmdə sübut etməliyik. Bunun
üçün əsaslı sənədlər, fundamental
elmi, populyar nəşrlər yaranmalıdır. Biz Azərbay-canın
ərazi bütövlüyünü nəinki
yaşadığımız indiki illərdə, gələcək
nəsillər üçün də qoruyub saxlamaqdan
ötrü çox güclü bir konsepsiya
yaratmalıyıq. Bundan sonra da elə əsərlər
yaranmalıdır ki, o əsərlər indi Ermənistan Respublikası
yerləşən həmin torpaqların Azərbaycana məxsus
olmasını daim, ardıcıl surətdə sübut
etsin..." - sözlərindən sonra siz tribunaya qalxıb Zəngəzurdakı
Urud abidələri haqqında çıxış edərkən
Heydər Əliyevin əlini çənəsinə
dayayıb Sizə necə maraqla və fəxrlə
baxdığının canlı şahidiyəm...
Bu sözlərim alimimizə çox xoş oldu. Xeyli
danışdı o barədə. Ürəyi dolu idi...
Səmimi münasibətimiz yarandı. Sonra bizdə 85
illiyi ilə bağlı qızı - görkəmli
tarixçimiz Vəfa Quliyevanın tərtibçiliyi ilə
"Daşlaşan sirlərin sirdaşı" adlı
kitabı çapa hazırlandı. Onda daha da doğma
münasibət yarandı. Kitab çap olunanda məni də
unutmadı. Öz xətti ilə kitaba təşəkkür
avtoqrafı yazıb göndərdi...
Ulu babalarım Cavanşirlərlə bağlı
yazılarım qəzetlərdə, jurnalda dərc olunanda Vəfa
xanım telefonla məni təbrik etdi, bildirdi ki, yazını
oxuyub kövrəldim. Anam da, mən də təbrik edirik səni,
uğurlar olsun.
lll
Urud abidələrinin aşkar edilməsinin Dövlətçilik
tariximizə necə böyük töhfə verdiyinin illər
sonra şahidi olduq.
Zəngəzurda aşkarlanmış qoç şəkilli,
sənduqə formalı məzar daşları üzərində
1961-1963-cü illərdə apardığı tədqiqatların
nəticəsi olan bu tapıntılar Məşədixanım
Nemətin epiqrafika elmində, demək olar ki, 50 illik
araşdırmalarının zirvəsi hesab edilir. Onun bu
tapıntısı Cənubi Qafqazda yeni tarixi konsepsiyanın əsasını
qoydu.
...Tarixi dədə-baba torpaqlarımız olan İrəvan
xanlığının ərazisinin ermənilərə məxsuz
olmasını sayıqlayan erməni alimi Papazyana cavab məktubunda
alimimiz əsaslı olaraq soruşur: "...əgər Urud qəbiristanlığı
erməni abidəsi idisə, o qəbiristanlığı nəyə
görə dağıtdınız, viranə qoydunuz?! Əgər
siz o məzar daşlarının ermənilərə aid
olduğunu sübut edə bilsəydiniz, bu gün də onu
şüşənin içinə salıb bütün
dünyanı gəzdirərdiniz ki, bu, bizim tariximizdir.
Sübut edə bilmədiyiniz üçün
dağıtdınız!"
Bu məntiqli cavabın özü bir dəlil, bir əsaslı
sübut deyilmi?!
Məhz bu cür fundamental dəlillərin nəticəsidir
ki, Azərbaycan Ordusu 44 günlük savaşla dövlətimizin
ərazi bütövlüyünü bərpa etdi, dünya hərb
tarixinə öz adını qızıl hərflərlə
yazdı.
Bu gün Zəngəzurun, Qarabağın, Təbrizin
və digər tarixi torpaqlarımızın göyləri
üzərindən gülümsər bir çöhrə məmnunluqla
bizə baxır:
"Müqəddəs bir torpaq olan
Haqqı, səadəti anan
Zəngəzur, Mehri, Qarabağ
Təbriz, Şuşa, can Dilican,
Qalxmış artıq Azərbaycan!
Didərgindir ocağından,
Dədə-baba torpağından,
Xan, Bülbülün oylağından.
Müntəzirdir Göyçə, Qafan,
Qalxmış artıq Azərbaycan!"
- deyib sevincimizə şərik olduğunu bildirir, bizi
daha böyük qələbələrə səsləyir...
Ruhunuz şad olsun, Böyük Xanım - Məşədixanım!
Qalxmış artıq Azərbaycan!
Aliyə CAVANŞİR
525-ci qəzet .-2024.- 28 fevral,№(38).- S.13.