ŞAİQİN QƏLƏMİNDƏ VƏ ÜZÜNDƏKİ İŞIQ

Abdulla Şaiq müəllimliyi ilə həm xoşbəxt, həm kədərli bir tale sahibi idi. Həvəslə dərs deyirdi, üst-üstə qalaqlanan illər onun müəllimlik şövqünü qətiyyən azaltmırdı, əksinə, zaman ötdükcə məktəbə, dərsliyə, şagirdə, tələbəyə daha artıq bağlanırdı. Hər il müəllimlik etdiyi məktəblərdə buraxılışlar olurdu. Şaiqin çox sevdiyi yetirmələri qanadlanırdılar, tezliklə həyatda hər biri öz yerini tuturdu, vəzifə kürsülərində ucalırdılar, uğurlarının xoş soraqları gəlirdi və bunların hər birini Şaiq doğma övladlarının yüksəlişi kimi qəbul edir, ürəkdən sevinirdi. Ancaq...

Tağı Şahbazi Simurq Şaiqin dünənki şagirdlərindən idi, qısa müddətdə irəliləmişdi və onu Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru təyin etmişdilər. Əlbəttə ki, müəllimi üçün iftixar idi.

Tağı Şahbazinin sinif otağında Şaiqə cavab verdiyi günlər sanki lap bu yaxınlarda olmuşdu, ancaq o, artıq səhiyyə nazirinin müavini idi. Təbii ki, Şaiq dünənki şagirdinin bugünkü müvəffəqiyyətinə fərəhlənirdi.

Simurqun məktəbdə yazdığı inşaları oxuyaraq Şaiqin qiymət verdiyi çağlardan nə keçmişdi ki! Amma dünənki öyrənci bu gün Azərbaycanda tanınan bir ədib idi. Söz yox, Şaiq buna balasının uğuru kimi öyünür, fəxr edirdi.

Amma 1937-ci il də gəldi. Abdulla Şaiqin bir-birindən istedadlı neçə parlaq şagirdini, artıq Azərbaycanın tanınmış simalarına çevrilmiş cavanları həbs elədilər, üstlərinə qapqara "xalq düşməni" damğası yapışdırdılar, onları zindanlara atdılar, sürgünlərə göndərdilər, gülləyə tuş gətirdilər.

Biri elə Tağı Şahbazi Simurq idi. Qondarma ittihamlarla, "burjua-millətçi" ləkəsi vurularaq həbs edildi. 1938-ci ildə 15 dəqiqəlik qurama məhkəmədən sonra qətlə yetirildi. Şaiq keçmiş şagirdlərinin köksünü qabardan az öncəki uğurlarına da şahid idi, qəlbini dağlayan bu cür faciələrinə də.

Keçmiş şagirdi Tağı Şahbazi haqqında 1934-cü ildə xatirələrini qələmə almışdı. Deyir, bunları ona görə yazıram ki, indi hamınız Tağı Şahbazini yaxşı tanıyırsınız, göz önündə olan insandır, fəqət mən onun şagirdlik illərindən bəhs edəcəyəm, o cəhətlərindən yazacağam ki, heç biriniz bilmirsiniz. Xatırlayırdı ki, hələ şagird vaxtlarından Tağı Şahbazi çox gözüaçıqdı, dərslərini yaxşı oxuması öz yerində, ancaq ictimai-siyasi işlərdə də fəaldı, gedişata da çox diqqət yetirirdi, biliyə, daha çox öyrənməyə can atırdı, qardaşımla bərabər, Rusiyadan gələn qəzetləri oxuyub müzakirə edirdilər.

Və Şaiqin xatirələri bizi aparır XX əsrin lap başlanğıcına, əsrin ilk illərinə. Qafqaz müəllimlər dairəsindən məktəbə müfəttiş gəlib - girir Şaiqin sinfinə. Dərs vəsaiti olmadığından Şaiq şagirdlərinə müxtəlif bədii parçaları dəftərlərinə yazdırar, arada o parçaların sırasına öz şeirlərini də əlavə edərmiş. Həmin dövrdə Rusiyada ikinci məclis-i məbusanın - parlamentin buraxılması münasibətilə də Şaiq "Niyə uçdu?" adlı bir şeir də yazıbmış və bir qədər ehtiyatsızlıq edərək həmin mənzuməni də daxil edibmiş uşaqların dəftərlərinə köçürməli olduqları şeirlərin cərgəsinə. Amma qaydalara görə, məktəb siyasətdən kənarda olmalı idi və işin tərsliyindən sinfə girib şagirdlərdən birinin qarşısındakı dəftəri götürüb baxan müfəttişin qarşısına ilk çıxan da həmin şeir olur, uşaqdan soruşur ki, bu şeir nə barədədir? O da qayıdır ki, ikinci məclis-i məbusanın yıxılması haqqında. Dərhal müfəttişin qaşları çatılır, sualedici nəzərlərlə Şaiqə sarı baxır. Amma bu sualı eşidincə müəllimin nə cavab verəcəyini gözləmədən o biri tərəfdən digər şagird - Tağı Şahbazi qalxır ayağa, üzünü müfəttişə tutaraq deyir ki, bu, Lermontovun "Mələk" şeirinə bənzər olan bir şeirdir. Müfəttiş sakitləşir və daha dərinə getmədən keçir başqa mətləblərə.

Tağı Şahbazinin - bu balaca məktəblinin itiağıllılığı, hazırcavablığı, siyasi düşüncəsinin yetkinliyi Şaiqin dadına çatır. Çünki bu, elə narahat bir məqammış ki, hətta həmin xətaya görə Şaiqi məktəbdən xaric də eləyə bilərmişlər.

Abdulla Şaiq şagird Tağı Şahbazini başqa bir müfəttişin məktəbə gəlməsi əsnasında da xatırlayırdı. Yazırdı ki, Tağı Şahbazinin çox gözəl, lap kalliqrafik xətti vardı, mən də onun yazılarını həmişə diqqətlə oxuyar, səhvsiz olduğuna görə hamısının altından "əla" qiymət yazardım, amma günlərin birində onun dəftəri evdə qalmışdı, həmin səbəbdən tapşırığı ayrıca vərəqdə yazdı. Əvvəlki kimi yenə gözəl, səhvsiz, səliqəli. Ancaq bu, sadəcə, vərəq olduğuna, dəftərdən ayrı düşdüyünə görə və Tağı Şahbazinin dəftəri də unutmasının tənbehi olaraq bu dəfə ona "beş" yox, "dörd" yazdım. Ancaq ertəsi gün Tağı Şahbazi həmin vərəqi dəftərə də yapışdırmışdı. İş elə gətirdi ki, Qafqaz dairəsindən sinfə yenə müfəttiş gəldi. Yenə adəti üzrə başladı cərgələrin arasıyla gəzə-gəzə şagirdlərin dəftərlərinə baxmağa, gah ondan, gah bundan nəsə soruşmağa. Dayandı Tağı Şahbazinin qarşısında, götürdü dəftərini, xəttinə baxdı, çox xoşuna gəldi, vərəqlədi. Bir "5", ikinci "5", üçüncü "5" və birdən o "5"lər sırasında gözü "4" ə sataşanda duruxdu, təəccüblə mənə baxdı ki, bu dörd nədir?

Şaiq müfəttişə əhvalatı danışır ki, bəs, dəftəri evdə unutmuşdu, həmin səbəbdən bu "4"ü ona cəza tədbiri kimi vermişəm, əslində isə yazı, həmişəki kimi, "5"ə layiq idi. Müfəttiş başını bulayır ki, nəyə layiqdir, o qiyməti də vermək lazımdır. Və Şaiq qırmızı qələmini çıxararaq elə oradaca "4"ün üstündən xətt çəkərək iri bir "5" yazır.

Abdulla Şaiq sevimli şagirdinə guya cəza kimi verdiyi "4"ü asanlıqla dəyişib "5"ə çevirə bilərdi, ancaq 1937-də, 1938-ci ildə o, aciz idi. Ürəyinin bir parçası olan şagirdləri gözünün qarşısında məhv olub gedirdi. Onların taleyinə nə şəkildəsə təsir eləmək, onların yolunu aça bilmək Şaiqin imkanları xaricindəydi.

Yadına düşür ki, Tağı Şahbazi hələ şagirdlik illərindən haqsızlığa dözməyən idi, onda müəyyən qədər filosofluq vardı, həm də çox səbirli idi. Şaiq yada salırdı ki, bəzən dostları Tağıya qarşı hansısa haqsızlıq edəndə, acı, köntöy söz deyəndə cavab qaytarmazdı, sadəcə, istehzalı, bir az da məzəmmətedici baxışlarla nəzər salıb keçərdi.

Və Abdulla Şaiq istəkli şagirdinin bu məziyyətinin də il-il onunla böyüdüyünü, yaşa dolandan, ədib kimi etiraf ediləndən sonra isə təbiətindəki həmin dərinliyin, müdrikliyin, filosofanəliyin artıq yazılarına köçdüyünü müşahidə etmişdi.

...Şaiq müəllimliyə erkən başlamışdı. 1920-30-40-50-ci illərdə onun dərs dediyi siniflərdən onlarca, yüzlərcə, bəlkə minlərcə insan keçmişdi. Ona görə də bir çoxlarında təəccüb oyadırdı ki, üzdən elə Şaiqin yaşıdı kimi görünən ağsaqqallardan tutmuş cavan nəsləcən neçələri onun haqqında ağızdolusu "Müəllimim olub!" söyləyir və belə təsəvvür yaranır ki, sanki bu insan yaşından daha uzun müddətdə müəllimlik edib. Müəllimliyi həyatının mənası sayan Şaiqin bir nadir ustadlıq keyfiyyəti də bu idi və həmin cəhət də Şaiqin öz ömründən daha uzun bir vaxtda müəllimlik etməsi ehtimalını qüvvətləndirirdi ki, o, dövründən asılı olmayaraq dərs dediyi şagirdlərin əksəriyyətini yalnız çöhrəsi ilə deyil, elə adları, soyadlarıyla da həmişəlik yadında saxlamışdı. Hafizəsində möhkəmcə yer tutmuş və Şaiqdən xeyli əvvəl həyatdan qoparılmış həmin istəkli şagirdlərindən biri yazıçı Seyid Hüseyn idi. Daha ona əl çatmırdı, onu qayıdışsız gedər-gəlməzlərə göndərmişdilər və bəlkə hər kəsdən daha yaxşı elə Şaiq agahdı ki, Seyidin gedişiylə bu millətin kisəsindən nələr gedib. Ancaq başqa elə Seyid Hüseyndən də az istəmədiyi sabiq şagirdi Süleyman Rüstəm gözünün qarşısında idi. Günlərin birində qələm götürüb Süleyman Rüstəmli xatirələrini yazanda xəyalında Süleyman Əli Nazimlə birgə canlanırdı. Onların sonralar ədəbi aləmdə yer tuta bilmələrinin təməlində vaxtilə öz etdiklərinin - həvəsləndirmələrinin, təqdirlərinin, ruhlandırmalarının da izi olmasını məmnunluqla anan Şaiq yazırdı ki, Süleymanın hələ şagird vaxtlarından yaxşı şeir oxumağı vardı, şeirləri alovlu-alovlu dediyindən tez-tez onu çıxarardım lövhə qabağına. Üstündən illər keçdi, ailəsi ilə də yaxından tanış oldum, günlərin birində xalası oğlu Abbas Mirzəyev gəldi bizə ki, məni Süleyman göndərib, tapşırıb nəyin bahasına olursa-olsun Şaiqi gətir bağa, həm də elə gətir, bir neçə gün bizdə qonaq qalsın.

Şaiq dəvəti qəbul edir, Süleymangilin bağına gedir, keçmiş şagirdinin ata-anası, qohum-əqrəbası neçə gün onun pişvazında durur, böyük məhəbbət göstərirlər. Şaiq bu nəsillə daha əvvəldən də aşinaymış. Abdulla Şaiq Süleyman Rüstəmin onunla eyni məhəllədə yaşamış, 1918-ci ildə Bakıda erməni-müsəlman qırğını düşən vaxtlarda məhəllə-məhəllə gəzib insanları sakitləşdirən, iğtişaşların dərinə işləməməsi üçün əlləşən dayısı Hüseynqulunu da yaxşı tanıyırmış.

1929-cu ildə Şaiqin 48 yaşı vardı, Süleyman isə hələ 23-ün içində idi. Həmin il Azərbaycanın Gürcüstana gedən canlı klassiklərdən ibarət yazıçılar heyətinin tərkibində gənc Süleyman Rüstəm də vardı. Dəstədəkilər əksərən yaşlı insanlar idi. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hüseyn Cavid, Mirzə Cəlil, Süleyman Sani Axundov, Seyid Hüseyn, digərləri... Gənc Süleyman Rüstəmin bu səfərdə iştirak etməsinin səbəbi onun nümayəndə heyətinin rəhbəri Əbdürrəhim bəyin köməkçisi olması idi.

Şaiq həmin səfəri də xatırlarayaq hələ məktəb illərindən çox iti sözlü, zarafatcıl olan Süleymanın Tiflisə gedən qatarda yol boyu gah o, gah bu sinli yazıçıya yanaşaraq zarafatlaşdığını, hətta Mirzə Cəlillə ona şəbədə də qoşduğunu, məzəli bir şeir də yazdığını və qoşqunu eşidincə "Süleyman, cavanlığına güvənmə, əvəzin bədəl adlı qardaşı var, mən də bir gün səni bəzərəm" yazır və bunu da əlavə edirdi ki, doğrudur, o şeirə cavab yazmaq qismət olmadı, ancaq Süleymanın aradabir qəzəl yazmağa qızışdığını, bunun da onu özünəməxsus yaradıcılıq yolundan ayıra biləcəyini düşünərək həmin münasibətlə bir qəzəl dedim ki, axırı belə qurtarırdı:

Eşqin yükünü çəkməyi sən Şaiqə tapşır,

Gənc olsa da, aldanma Süleymanə, Gülümsər.

Bu da Şaiqin keçmiş şagirdini, gənc həmkarını xəfifcə sancması idi ki, qəzəl, qəsidə bizlikdir, yəni köhnə nəsillikdir, sən tutduğun təzə yolla get.

1929-cu ildə baş vermiş həmin "ulduzlar səfəri"ndən bir foto yadigar qalıb - baxdıqca göz doymur. Qatarla Bakıdan Tiflisəcən, yenə qatarla oradan bura, Tiflisdən Bakıyacan, üstəlik də, Gürcüstanda bir neçə gün baş-başa, ürək-ürəyə idilər - Hacıkərim Sanılı da orada idi, Əhməd Cavad da, Xəlil İbrahim də, Cəfər Cabbarlı da, Müşfiq də. Şaiq, hər anı sözbəsöz yazıya köçürülə bilərdisə, misilsiz kitab, səfərnamələrimizin ən oxşarsızı ola biləcək həmin yolçuluğun bircə anının xatirəsini bölüşüb. Həmin səfəri başdan-sona görə, dinləyə bilməkçün nəyi desən, qurban verərdim...

Zirvələrə nə qədər yüksəlsə də, ürəyində onunçün elə balası, şagirdi kimi qalan Süleyman Rüstəm haqqındakı xatirəsini Abdulla Şaiq bu təsirli sözlərlə bitirirdi ki, "mən Süleymanı həmişə şeirimizin qabaqcıl nümayəndələri sırasında görmüşəm, bundan sonra da onun qoca müəllimi, dostu, qələm yoldaşı kimi bu mövqeyini möhkəm tutmasını, böyük yaradıcılıq qələbələrinə çatmasını ürəkdən arzu edirəm".

...Hələ dünyanı dərk etməyə başlamamışdan xoşbəxt olan insanı təsəvvür etmək istəyirsinizsə, çox baş sındırmağa dəyməz, uzaqlara deyil, yaxına baxın. Düşünün balasına layla deyən Şövkət Ələkbərovanı, Nərminə Məmmədovanı. Onsuz da millətə layla kimi səslənən ecazkar avazlarına üstəlik, ana məhəbbəti də qataraq oxuyan belə müğənnilərin tək onlarçün səslənmiş "konsertləri" ilə yuxuya gedib, yuxudan oyanmış balaların necə bənzərsiz səadət yaşadıqlarını özlərindən daha yaxşı biz bilirik. Bir vaxtlar - ellik Azərbaycanın qulaqlarının tək radioda, yeganə televiziyada olduğu dövrdə uşaqların sevimli Xoruz babası, hər gəlişi həsrətlə gözlənən nağılçı Piri babası vardı. Efirdə dönüb Xoruz baba, Piri baba olan həmin Hüseynağa Sadıqov öz evində ata idi, baba idi və radioda, televiziyada - mikrofon və kamera qarşısında vətən uşaqlarına oxuduqlarından daha səmimi və hərarətlə öz mənzilində qucağına aldığı uşaqlarını oxşayıb-əzizləyirdi. O övladlar yalnız çox illər ötüncə, yaşa dolandan sonra anlayacaqdılar ki, paylarına necə qeyri-adi bəxtəvərlik düşübmüş - bütün Azərbaycan uşaqlarının babası olan şəxs onlarınkıymış və həyatının ən içdən gələn monoloqlarını heç kəsə və heç yerdə söyləmədiyi şirinlikdə onlarçün ifa edirmiş.

Elə Ülkər xanım da çox xoşbəxtdir. Bütün Azərbaycan boyu uşaqların sevə-sevə oxuduqları, əzbərlədikləri, səhnəyə çıxıb oynadıqları şeirləri, səhnəcikləri onunçün hələ dili əməlli-başlı söz tutmadığı çağlarda öz mənzilində həmin inciləri yaratmış babası Abdulla Şaiq özü səsləndirirmiş.

Abdulla Şaiqin ömrünün əsas hissəsinin keçdiyi həmin mənzildəcə günlərin birində daha bütün Azərbaycan uşaqlarına deyil, tək o qızcığaza aid bir şeir də dünyaya gəlib.

Abdulla Şaiq 3 əlifba dövründə ömür sürüb. Müəllim səliqəsi və cədvələtabeliyi ilə çox çətinlik çəkmədən ərəbdən latına, latından kirilə də keçə bilib, hər üçündə rahat oxunan qəşəng xətlə yaza bilib. Bu əlyazma kiril dönəminin saxlancıdır: "İstəkli nəvəm Ülkərə". Guya uşağın 1 yaşının tamam olması münasibətilə qələmə alıb, ancaq oxuduqca bunu da sezirəm ki, həmin şeir hələ bu uşaq dünyaya göz açmaq astanasında olduğu günlərdə artıq misra-misra doğulurmuş. Yəni bu şeirin altında "1 iyul 1958-ci il" qeydi varsa da, ilk misraların həmin tarixdən 1 ildən də erkən yarandığı hiss edilməkdədir. Şeiri 1957-də başlayıb və sanki istəyib ki, bu şeir daha uzun müddət hər gün onunla gəzsin, söz-söz, misra-misra yetişsin.

Bir gün səhər dalmışdım ulduzların seyrinə,

Gözləyirdim üzümə haçan gülər Ülkərim.

Mən ulduzlar içində ona çoxdan vurğunam,

Görününcə üzümə işıq səpər Ülkərim.

İyulun əvvəliydi, ağarırdı dan yeri,

Baxdım göyə, göründü, verdi xəbər Ülkərim:

"Gözün aydın, bir nəvən oldu mənə bərabər!"

Bu xəbərlə qəlbimdən sildi kədər Ülkərim.

Baxdım qızın üzünə, Ülkər qoydum adını,

Yerdə, göydə doğmuşdu iki səhər Ülkərim.

Amma Şaiqin 1957-ci ilin iyulunda başlayıb son nöqtəsini növbəti ilin iyulunda qoyduğu bu şeir nəvəsinin gəlişinə həsr etdiyi birinci şeir olsa da, onun Ülkərə həsr etdiyi ilk qoşqu deyildi. Hələ 1919-cu ildə də o, "Ülkər" şeiri yazmışdı və orada da gözü göylərə zillənmişdisə də, məramı başqa idi. Azadlıq pərisi Ülkər ulduzu onun düşüncəsində yurdunun və millətinin hürriyyətinin rəmzi idi:

Sorucu gözündə sevda uçarkən

Ey xoş kölgəsində səfalandığım.

O qönçə dodağın bir sırr açarkən

Uçan nəğməsilə havalandığım.

Yolçu yol ararkən düşər izinə,

Qurtular baş qoyan sıcaq dizinə,

Mən çoxdan vurğunam o şux gözünə,

Ey oynaq nurilə ziyalandığım.

Sənədir ümidim, ey parlaq ülkər,

Mən də bir yolçuyam itkin, dərbədər.

Qurtuluş yolunu mənə də göstər,

Mələkdən, fələkdən uca sandığım.

Dünyaya gəlişiylə Şaiqə baba olmaq sevincini gətirmiş Ülkər xanım Talıbzadə danışır ki, Şaiqin ilk nəvəsi səhər doqquzun yarısında doğulduğundan həmin ulduzun adını da ona verib - yəni mənə. Bu evdə mən anadan olandan sonra altı ay yaşadıq, 57-ci ilin dekabrında keçmiş Hüsü Hacıyev küçəsində, indiki Azərbaycan prospektində babama dördotaqlı mənzil verdilər, köçdük ora. "Köçdük" deyəndə ki, köçdülər, məni də apardılar özləriylə. O həyətdə çox gözəl abu-hava vardı. Bütün qonşular bir-biri ilə yaxın dost idi, toy, nişan məclisləri bir ailəninki kimi keçərdi, həyətimizin sakinlərinin hamısı bir yerə toplaşardı və hər dəfə oradan gələndə ixtisasca dil-ədəbiyyat müəllimi olan anam deyərdi ki, Ülkər, bax, bizim bütün qonşularımız şair-yazıçıdır, hamısının yaradıcılığı var, ancaq məclislərimizdə onlar kitabda yazdıqları, qəzetdə nəşr olunan şeirləri oxumurlar, bədahətən, ürəklərindən gələn xüsusi şeirləri oxuyurlar ki, mən o məclislərdən evə hər dəfə ilham alıb qayıdıram, sonra bunları gedib tələbələrimə danışıram.

...O bina həminki binadır, elə əvvəlki yerində durub, ancaq həm də daha əvvəlki bina deyil. Mənim də ilk tələbəlik illərimdən ayağım o binaya açıldı. Orada tələbə yoldaşlarım, dostlarım yaşayırdı, evlərinə gedib-gəlirdim. O Yazıçılar evi haqqında bir dəfə yazmışam ki, həmin binanın üzərində adətən uçuşan ilham pərilərinin tıxacı olardı. Daha o "tıxac" da dünənlərdə qalıb. Köçənlər köçdü - bu dünyadan və o binadan, sakinlər dəyişdi, mühit başqalaşdı, köhnə mehr-ülfət xatirələrdə qaldı...

Şaiqin köhnə evisə əski hüsnünü qoruyub saxlayıb. Qapısını açınca xəyalən qayıdırsan onlu günlərə. Şaiqə 1957-yə qədər yaşadığı bu evi 1916-cı ildə vermişdilər. Atası Axund Mustafa Talıbzadə Tiflisdə şeyxülislamın müavini idi, həm də Zaqafqaziya Ruhani İdarəsinin nəzdindəki mədrəsədə müəllimlik edirdi. Eyni zamanda dərsliklər yazır, ədəbi fəaliyyətlə məşğul olurdu. Nəriman Nərimanov Axund Mustafanın evinə daimi gedib-gələnlərdənmiş. Şaiqin anası iki oğlunu da götürüb Bakıya köçəndə axund onlara tapşırmışdı ki, Nərimanla əlaqə saxlayın, nə müşkülünüz olsa, ona deyin, himayəsini əsirgəməyəcək. Böyük qardaş Yusif Ziyaya Nərimanov yaxşılığını etmişdi, bir gün Şaiq də ona evdən ötrü ağız açır. Nəriman bu müraciətə də yerindəcə əncam çəkir, onu müvafiq icazə sənədiylə göndərir sonra 40 ildən çox yaşayacağı ünvana. Nəriman Şaiqgili bu evə səbəbsiz yönəltməmişdi. Öz qardaşı qızı Mənsurə də burada yaşayırdı və Şaiqgillə qapıbir qonşu olurlar. İş elə gətirir ki, onillər sonra Şaiqin evi muzeyə çevriləndə divarları bəzəyəcək tabloların əksəri bu evin istəklisi olan Mənsurənin böyük oğlu rəssam Tofiq Kərimovun fırçasından çıxır. Körpə vaxtından o, gözünü açıb Abdulla Şaiqi görmüşdü və onun yaddaşa arxalanaraq çəkdiyi portretlərdə Şaiq sanki özünə fotoşəkillərdəkindən də çox bənzəyirdi. Onlardan birini Kamal Talıbzadə ömrünün axırınadək hər gün atasının canlı kimi qavradığı surəti gözləri önündə dayansın deyə öz mənzilində qonaq otağında asıbmış, ölüm ayağında da vəsiyyət edir ki, Şaiqin muzeyinə aparın, ən mərkəzi divarda yer alsın.

Şaiqin divarlardan mənə baxdığı mənzilində ondan qalan əlyazmaları vərəqləyirəm. Oğlu Kamal Talıbzadə səriştə və fədakarlıqla Şaiq irsini tam halda hamınınkılaşdırmaq yolunda nə qədər zəhmətlər çəksə də, hələ də bu zəngin irsin kitablara düşməmiş xeyli maraqlı parçaları insanlarla görüşmək intizarındadır. Hansı vərəqi qaldırırsan, unudulmuş bir tarix səninlə danışmağa başlayır

Şaiq axund oğlu idi, mötəbər ilahiyyat alimi, sanballı din xadimi də ola bilərdi, ancaq vaxt ona ayrı qapı açdı. Ruhani olsaydı, o, elə atası kimi, bu sahənin bilginlərindən, kamillərindən biri kimi şöhrətlənərdi. Dini, şəriəti yaxşı bilirdi, ancaq naşıların, kəmsavadların, avam başı tovlayanların meydan sulamağına da şahid idi və hərdən qələm götürüb bu mövzudan bəhs edəndə qəlpləri ifşa etməyə bilmirdi, ancaq o gedişatda cövhərindəki alimlik damarının təlqini ilə unudulmuş tarixi həqiqətlərdən də xəbər çatdırırdı. XX yüzilin əvvəllərinin Bakısındakı məhərrəm ayından bəhs edir: "Məhərrəm ayı müctəhidlərin, mollaların və mərsiyəxanların çox sevdikləri şərafətli bir ay idi. Əvvələn ona görə ki, bu təziyə ayı onlar üçün çörək ağacı, qazanc vasitəsi, boyunlarını daha da yoğunlatmaq yolu idi.

Məhərrəmə 10 gün qalmış hər yerdə böyük hazırlıqlar başlanır, təkyə və dəstə başçıları gecə-gündüz çalışırdılar. Məhərrəmin 1-dən səfər ayının 20-nə qədər təziyə saxlanır, ağaların göstərişiylə üstüörtülü böyük bazarda və bir çox başqa yerlərdə təkyə qurulur, gəliş-gediş, alış-veriş kəsilirdi. Dəstələrin önündə növhəxan növhə oxuyur, dəstələr zəncir və sinə vura-vura gəzirdilər. Təziyələrdə mollalar, mərsiyəxanlar Kərbəla hadisəsini odlu və mübaliğəli bir dillə danışıb camaatı ağladırdılar. Aşura günü isə bu dəstələrdə baş yaranlar ağ kəfən geyib xəncərlə başlarını yarırdılar. Bir gün qəribə hadisə baş verdi. Üstüörtülü bazarda məhərrəmi saxlayan iki dəstə üz-üzə gəldi. Hər iki dəstənin qabağında ələm - bayraq vardı. Bu dəstələrdən biri keçmək üçün obirinə yol verməli idi. Lakin heç biri geri çəkilmək istəmədi. Çox deyişmə və çəkişmədən sonra hər iki dəstə bayraq ağaclarını qırıb bu taxta parçaları ilə vuruşmağa başladı. Bir çoxlarının başı yarıldı, qaçaqaçda bir çox adam ayaq altında qalıb əzildi".

Şaiqin əlyazmasının bu yerində tarixi baxımdan diqqətəlayiq bir məqam var ki, elə onun ucbatından bu parçanı köçürüb üzə çıxarmağı lazım bildim. Ümumən Şaiqə tarixi mənbələrə müraciət etmək, tarixi həqiqətləri oxucusuna aydınlatmaq xas imiş. "Bir saatlıq xəlifə"ni yazanda Harun ər-Rəşid dövrünün gerçəklərini dəqiq, təhrifsiz çadırmaqçün neçə tarixi mənbəni qaldırmışdı. İndi də yazısının bu yerində xəncərlə baş yarmaq adətindən söz düşüncə bunun tarixçəsi ilə bağlı ilginc bir hekayəti nəql edir. Sən demə, bu heç də xoş olmayan və təəssüflər ki, dinçi fanatiklər arasında geniş yayılmış adət çox da uzaq vaxtın söhbəti deyilmiş, Fazil Dərbəndinin dəbə saldığı həngaməymiş. Şaiq belə yazırdı: "Dərbənddə cavan bir adamı öldürən Fazili hökumət təqib etdiyi üçün o, Kərbəlaya qaçır. Orada bir müddət avara gəzdikdən sonra mədrəsədə otaq tutur, ruhani olmaq məqsədilə təhsilə başlayır. O, uzun müddət oxuyub müctəhid olur, sonra Kərbəladan Dərbəndə qayıtdığı zaman Təbrizdən keçərkən məhərrəm ayı olduğundan yerli dindarlar onu saxlayırlar. Fazil cavanlığından belinə xəncər bağlamağı xoşlarmış, hətta Kərbəlaya gedəndə və oradan qayıdanda da həmin xəncəri şalın altından bağlayıbmış. Aşura günü Fazil Təbrizdə minbərə çıxıb İmam Hüseyn faciəsini danışır. Vəzini qurtaran kimi xəncərini çıxarıb başını yarır və o vaxtdan xəncər vurmaq, baş yarmaq adət olub hər tərəfə yayılır".

Hərdən az qala yeddinci yüzildən bugünə gəlib çatmış kimi qələmə verilən bu qanlı və umulmaz ənənə belə törəyibmiş. Fazil Dərbəndi isə 1785-də doğulub, 1870-də vəfat edib. Bunca yaxın zaman...

...Abdulla Şaiqin elə şeirləri var ki, gərək onları bütün millət əzbər bilə, nəinki bütün millət, gərək o şeirlər dünyanın əksər dillərinə çevrilə, dünya boyu yayıla. Çünki o şeirlər yalnız Azərbaycana yox, dünyaya gərəkdir. Hissə qapılaraq havadan demirəm, tutarlı sübutu da var. Abdulla Şaiqin məşhur misraları hər azərbaycanlının yaddaşında sayrışmaqdadır:

Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz,

Həpimiz bir yuva pərvərdəsiyiz.

Bu şeiri Şaiq 1910-cu ildə yazıb və ilk dəfə 1912-ci ildə "Gülzar" adlı dərsliyində çap etdirib. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı İnsan İnkişafı Proqramının Azərbaycandakı sabiq koordinatoru Paulo Lembo tərtib etdiyi "Azərbaycan Respublikasında insan inkişafı haqqında hesabat - 1995" kitabını Şaiqin ingilis dilinə çevrilmiş məşhur şeirindən epiqrafla başlayırdı və həmin kitabı 1996-cı ildə Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində Şaiqin oğlu, akademik Kamal Talıbzadəyə təqdim edərkən demişdi ki, bu şeir məzmunu ilə BMT-nın fəaliyyət proqramını ifadə edir.

Çox istərdim ki, bu şeir əvvəldən-sonacan Azərbaycan məktəblərində hər şagirdə əzbərlədilsin, Azərbaycan dərsliklərində olsun. Demirəm ki, orfoqrafik dəqiqliklə, Abdulla Şaiq necə yazıbsa, o cür saxlayaq, yüngülvari əl gəzdirsək, müasir dilimizə uyğunlaşdıraraq bəzi deyişlərə cüzi və zəruri dəyişiklik etsək, Şaiqin ruhu da bizdən inciməz. Tutalım, "həpimiz"i döndərib "hamımız" edirik, ya dilimizin dövriyyəsindən çıxmış hansısa ərəb kəlməsini öz sözümüzlə əvəzləyirik.

Məktəbimizə baxıram, televiziyaları seyr edirəm, sosial şəbəkəni izləyirəm və kədərli qənaətə gəlirəm ki, gözəl dilimizi əhalimiz bu gün keçmişdəkilərə nisbətən daha zəif bilir, daha yavan ifadə edir. Bülbül söyləyirdi ki, sən öz dilində elə danışmalısan ki, bu dili bilməyənlər də sənin ana dilinə heyran qalsınlar. Dünən Azərbaycan teatrı da, Azərbaycan məktəbi də, bütövlükdə Azərbaycan auditoriyası da bugünə nisbətən Abdulla Şaiqə daha yaxın idi. Yalnız zamanca deyil, ruhca, ən azı birbaşa təmas baxımından aradakı məsafə qısa idi - onu daha tez-tez oxuyurdular. Onu və o cür Azərbaycan dilində olan əsərləri! Digər bir çox səbəblərin düzümündə, şübhəsiz, bu da var ki, məhz həm də ona görə insanlarımızın gündəlik azərbaycancası daha gözəl səslənirdi, dilimizin daşıyıcıları bu dildə ağızlarından söz tökülə-tökülə yox, nitqin rəvanlığından, ahəngindən zövq ala-ala danışırdılar. Çox istərdim ki, göyçək azərbaycancamız, danışdığımız, yazdığımız ana dilimiz Abdulla Şaiqin o duru, xıltsız, aydın dili kimi olsun, dünənkindən də irəligetmiş, cilalanmış, bərqvuran, ruhtərpədən!

Bütün dünyanın öz ana dilində oxumasını və millətimizin hər sıra nəfərinin də əzbərində olmasını umduğum bu Abdulla Şaiq şeiri nüvəsində Müqəddəs Kitabların ali fəlsəfəsindən gələn yükü daşıyır, bu şeir insanlıq ülgüsü, birgəlik düsturudur - hamımız vahid yuvanın, bu doğma Yer Kürəsinin yetişdirdiyi, onun eyni məhəbbətlə sevib fərq qoymadığı yavrularıyıq, hamımızın işığımız ortaq qaynaqdan gəlir, hamımız təkcə olan Günəşin şəfəqləri, zərrələriyik.

Həpimiz bir günəşin zərrəsiyik,

Həpimiz bir yuva pərvərdəsiyik.

Ayıramaz bizləri təbdil-i məkan,

Ayıramaz bizləri təğyir-i lisan.

Bu birlik elə doğal, elə anadangəlmədir ki, bizləri nə dəyişən məkan, nə hökm sahiblərinin cızdığı sərhədlər, nə dinlər ayıra bilər, çünki vətənimiz yeganədir - Yer Üzü, çünki milliyyətimiz birdir - İnsan!

Ayıramaz bizləri İncil, Quran,

Ayıramaz bizləri sərhədd-i şahan.

...Ümumən xoşbəxt, ümumən bədbəxt insan yoxdur. Bir həyat başdan-başa bəxtiyarlıqdan ibarət olmur. Bir ömür həm də ucdantutma məşəqqətlərlə, bədbəxtliklərlə dolmur. Xoşbəxtlik də, acılar da həyatın hansısa anları, hansısa qəlpələridir, ömrün hansısa günləri, hansısa saatları, hansısa dəqiqələrində yaşanan həzz, ya iztirabdır. Bəzən bir neçə dəqiqəlik məsudluq bütün ömrü dolduracaq siqlətdə olur.

Bu sualları indi Abdulla Şaiqin özünə yönəldib özündən dilbədil cavab almaq imkanımız yoxkən onun ömründən qalan izlərə arxalanaraq çətinlik çəkmədən haçan bəxtiyarlıq içərisində üzdüyünü, haçan özünü talesiz hesab etdiyini müəyyənləşdirmək olur. Zərrəcə şübhə yoxdur ki, bu dəqiqələrdə o xoşbəxtmiş. Məktub alıbmış, açıb oxuyurmuş. Adicə bir zərfi əlində tutmaqla, adicə bir məktubu oxumaqla bəxtiyar ola bilmək xoşbəxtliyini Pərvərdigar dünyanın sıravi insanlarından seçkin duyğu və düşüncə əta etmiş olduğu Şaiq kimi əziz bəndələrinin qismətinə yazır.

1911-ci ilin son may günləri. Sadəcə fərz etmirəm, əminəm ki, Abdulla Şaiq onda xoşbəxt imiş. Çünki son may günlərindən birində ona Firidun bəy Köçərlidən məktub yetişmişdi. Məktubun altında tarix yazılıb: "1911-ci ilin 26 mayı". Üç, ya dörd günmü sonra həmin məktub Qoridən gəlib çatıb Bakıya, Şaiqin əllərinə. Təbii ki, bir dəfə oxumayıb, dönə-dönə oxuyub. Ustaddan gələn məktub idi, bir dəfə oxumaqla ürək soyuyardımı?! Şaiq Firidun bəyə təzə şeirlərini, yazılarını göndəribmiş ki, nəzərdən keçirərək rəy bildirsin. Həmin yazıları da Firidun bəy Köçərli bir ustad nəvazişi və diqqəti ilə oxumuşdu, qeydlərini də göndərmişdi. Ayrı-ayrı qüsurları göstərəndən, iradlarını bildirəndən sonra məktubunun lap axırında, "birdən bu tənqidlərim Şaiqin ürəyinə dəyər" gümanıyla iki-üç cümlə də əlavə eləmişdi ki, ümidvaram bu yazdıqlarımdan rəncidə olmazsınız, çünki mən sizin gələcəyinizə böyük təmənna və arzularla baxıram. Ona görə də bəri başdan məsləhətlərimi verirəm. Başqa yazılarınız varsa da, onları da göndərin.

1911-ci ildə Abdulla Şaiq gənc idi, hələ bir ədibdən daha çox müəllim idi. Ancaq həssas söz sərrafı Firidun bəy Köçərli artıq onu bir qələm adamı, gələcəkdə parlayacaq ədib kimi görürdü, ona görə ümdə tövsiyəsini bəri başdan verir, "açıq dildə yazmaq" şərtini indidən qoyurdu.

Firidun bəyin arzuladığı gələcək onsuz gələcək. Bu da Şaiqin taleyinin bir başqa ağrısı idi ki, həyat imtahanlarından keçərək yoldaş seçdiyi, dost saydığı, müəllim bildiyi neçə əziz insanı itirə-itirə gedəcək. Ancaq onların heç birinin Şaiqin düşüncəsində, ürəyində, ömründəki işığı sönməyəcək, o həmdəmlərin adlarının və yazdıqlarının yasaq edildiyi, məktublarını, şəkillərini evdə saxlamağın xatalı olduğu çürük əyyamlarda da Şaiq onlardan ayrılmayacaq, ulduz və ustad deyə qəbul etdiklərinin nuru ömrünün son saatınacan, nəfəsi gedib-gələnəcən onunla birgə qalacaq, bu sədaqətinə görə Tanrı ona möhlət də verəcək ki, son vəfa borcunu yerinə yetirsin, o əzizləri haqda könlündəkiləri kağıza köçürərək axirət evinə arxayın getsin.

Abdulla Şaiqin rəssamlar çəkən şəkillərinə baxın, fotolarını göz önünə gətirin - hamısında o işığı görəcəksiniz. Abdulla Şaiqin kitablarını açın - uşaqlara yazdıqlarından tutmuş böyüklərə ünvanladıqlarınacan - hamısında həmin işıq duyulmaqdadır. Böyük Şaiqin o işığa qarışmış əziz surəti də, bizə yadigar qoyduğu qələm bəhrələri də həmişə bu millətlə bir nur topası kimi qalacaq, nə qədər vaxt ötsə də, həmişə bu yurda və xalqa qayıdacaq.

26 fevral 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet .-2024.- 28 fevral,№(38).- S.10-11.