HAYAN OLMAQ ÜÇÜN GƏLƏN

Dünyada çəkisi olmayan heç nə yoxdur. Hər nəsnənin həm gerçək anlamda, həm məcazi mənada öz ağırlığı var. Hətta ruhun da çəkisi olmamış deyil və bu yerdə dolayısı ilə çəkini yox, elə birbaşa ağırlığı nəzərdə tuturam. Çünki mötəbər elmi yazılarda oxumuşam ki, belə təcrübələr edilib - ölüm astanasında olan adamların qramın neçədə birinədək dəqiq vəzni müəyyənləşdirilib və sonra onları canlarını tapşırandan sonrakı anlarda da çəkiblər. Bəlli olub ki, bədəndən ayrılan canın da, təbii ki, adi tərəzilərin tuta bilməyəcəyi, amma hər halda müəyyən çəkisi varmış.

Möcüzün söz və vicdan tariximizdəki çəkisi ağırdır, həddən ziyadə ağırdır. Ömrü və sözü bu cür olan ikicə şairimiz, iki qəhrəmanımız var: Sabir və o. Biz hələ Möcüzçün onun bu millət üçün etdiyi qədərini edə bilməmişik. Hərçənd sual qoyurdu ki: "Möcüz yatıb ayılsa, hesab istər, istəməz?", o, xələflərdən heç nə uman deyil. Bu millətçün çəkiyəgəlməz işini təmənnasız görərək gün görmədiyi dünyadan gedib. Ancaq ürəyi buradadır. Ona ehtiyac olduqca qayıdır....1945-ci ilin sonlarında işıq üzü görmüş bu toplu çox mətləblərdən danışa bilən yadigardır. O iləcən heç vaxt belə bir məcmuə tərtiblənməyib ki, içərisində bu qədər təbrizli şairin, güneyli söz ustasının, onların da yanında quzeyli qələm qardaşlarının şeirləri sıralansın...

Və bu toplu o günlərdə işıq üzü görüb, insanlar arasında o çağlarda yayılmağa başlayıb ki, Təbriz, bütün Güney, bütün azərbaycanlılar səadətlə doluydular - Təbrizdə Milli Hökumət qurulmuş, İstiqlal bayrağı qaldırılmışdı. O məsud günlərdə ki, cənublu Mir Mehdi Etimadın (1900-1981) sözlərinə şimallı Cahangir Cahangirovun (1921-1992) bəstələdiyi himn hər səslənişində oxuyanlarda da, dinləyənlərdə də qəhərli sevinc oyadırdı, bu "Şairlər məclisi" toplusu da həmin yüksək ovqata ayrı zərif xal, əlavə nəfis naxış kimiidi. O topluda şeirləri, yazıları dərc edilmişlərin biri də artıq həyatda yoxdur. Ancaq vərəqlədikcə onlar özləri də, axarında olduqları təlatümlü günlər dəbugünə qayıdır. Amma həmin toplu həm də Mirzə Əli Möcüzün qüdrətli şair olaraq Azərbaycan insanına böyük qayıdışının başlanğıcının tarixidir. Ömrü uzunu bircə dəfə də bircə misra ilə də təqdir edilməmiş, öyülməmiş Möcüz ilk dəfə bu topluda qovuşan şeirlərdə ürək dolusu tərif edilirdi. O çağın cavan şairlərindən Müzəffər Derəfşinin (1924-2014)"Möcüzə" adlı şeiri belə başlanırdı:

Elədin möcüzələr öz qələminlə icad,

Ey olan cövr-isitəmdən ürəyi qan, Möcüz.

Heyf ola, olmadı bir ləhzə sənin qəlbin şad,

Öz həyatın boyu qıldın acı əfqan, Möcüz.

Ardınca Mirbağır Niknamın (1921-1946) şeiri gəlirdi - "Şəbüstərdə". 1945-ci il oktyabrın 5-də təbrizli-bakılı ədiblərin Şəbüstər səfərinin təsiri ilə yazılıb bu şeir:

Məram-ipakinə qurban, sevimli şairimiz,

İtirsə cismini torpaq, itirmərik səni biz.

Əslində bu, bir and idi, yalnız Niknamın, onun sağında-solundakı qələm dostlarının deyil, bütün güneylilərin andı idi ki, Möcüz bundan sonra ölməyəcək, onu itirməyəcəyik, onu yaşadacağıq:

Məzarın içrə pək asudə yatginan, Möcüz,

Sənin kimi baxırıq sevdiyin nigarinə biz.

Sevdiyin nigarına, yəni vətəninə, sənin sevimli yurduna biz səndən də artıq məhəbbətlə baxacağıq, onu qoruyacağıq, yaşadacağıq, ucaldacağıq. Belə əzizləyici sözlər həmişə şirindir, amma Güneydə ürəklərinistiqlal intizarı çırpındığı o çağlarda bu sözlərin dadı da, ahəngi də tam başqa idi (Niknamın o şeiri yazdığı vaxt 24 yaşı vardı. O, hürriyyət sevincini ürək dolusu yaşayanlardan olacaq və nə acı ki, 1946-nın 21 azərində Milli Hökumətin devrilməsindən sonra şahlıq rejiminin başlatdığı irticanın qurbanlarından biri də bu gənc şair olacaq. Kim bilir, bəlkə gün gəldi ki, Niknamın həmin şeirində Möcüzə müraciətlə yazdığı bu misraları qəlbi atəşli soydaşları elə onun özü üçün oxudular:

Sitəmgərin sitəmindən Vətən olub azad,

Nə indi vardır əsarət, nə qeyd-i istibdad.

Bu qəlbimiz kimi ruhun cahanda olsun şad,

Ziyarətə gələrik bil yəqin məzarinə biz.

Heç bilmirəm o vaxt dar ağacından asılmış zavallı Niknamın məzarı qalırmı?)

Ardınca ahıl Təbriz şairlərindən olan Hüseyn Səhhafın (1906-1985) "Möcüzün ruhuna" adlı şeiri gəlirdi:

Ey şair-işirinzəban! Ey fəxr-iAzərbaycan!

Şəhbaz-i ovc-i eşqsən, ey Möcüz-i xüldaşiyan!

İsm-işərifindir Əli, "Möcüz" təxəllüsdür sənə,

Olmaz dəxi bir kimsəyə bundan gözəl nam-inişan.

Şairlər məclisinin nisbətən yaşlı üzvlərindən olmuş Əli Fitrətin (1890-1948) Möcüzə həsr etdiyi "İthaf" adlı şeir də var bu topluda:

Ey verən qəlbimə səfa Möcüz,

Səndə var Gün kimi ziya, Möcüz,

Diridir hər zaman sənin namin,

Ey fənadən tapan bəqa Möcüz.

Göstərir şərh-i halini əsərin

Ki, nə qədri çəkib bəla Möcüz.

Arizu eylərəm olaydın kaş,

Biz ilə sən də həmsəda, Möcüz.

Güneyli söz ustalarının Möcüz və yurdu Şəbüstərə həsr etdiyi şeirlər silsiləsini cavan şair Yəhya Şeydanın (1924-2011) Möcüzə nəzirəsi davam etdirir:

Götür ey mütrib-itənnaz ələ tari, səni tari,

Bəlavü qüssədən qurtar mən-izari, səni tari,

...Qurtar bu mətləbi, Şeyda, səni Möcüz edib coşqun,

Tapılmışdır zamanında xiridarı, sənitari.

Və bu axırıncı sətirdə həmin çağın Möcüzün şair taleyinə aid bir həqiqətisərrast ifadəsini tapıb - doğrudan da həmin günlərdə Möcüz o vaxtacan yaşamış olduğu ömrün, sonra isə yaddaşlarda davam edən həyatının ən məsud mərhələsinə gəlib yetişmişdi - çünki ilk dəfəydi ki, xalis xiridarlarının əhatəsində idi, çünki birinci kərəydi ki, layiqli qiymətini verənlərin məhəbbətinə bürünmüşdü.

...Həmin Şəbüstər səfəri zamanı Möcüzün niyə günlərin birində tələm-tələsik bu qəsəbəni tərk etməsi barədə eşitdiyi bir əhvalatı da Ənvər Məmmədxanlı (1913-1990) xatırlayır və danışdıqca düzü yazan qələm adamının niyə həmişə başının qeylü qallı olmasına heyifsilənirdi. Bu hekayəti orada, hələ Möcüz toplantısı keçirilməzdən əvvəl, şairin bir vaxtlar yaşamış olduğu məhəlləni gəzərkən köhnə qonşuları söyləmişdi. Deyiblərmiş ki, Möcüz buradan çıxıb gedəndən xeyli sonra da evi boş qaldı, o həyətə yaxın düşən olmadı. Çünki mollalar səs yaymışdılar ki, həmin ev lənətlənib, kim orada yaşasa, müsibətlərə mübtəla olacaq, çünki bu adam kafirdən də betərdir, onun zəhərli nəfəsi dəyən yerdə yalnız ilan-çiyan olar, ora xaraba qalmalıdır. Avam camaat da inanmışdı, çünki bu sözlərin qorxulu müqəddiməsi də olmuşdu.

Möcüz məmləkəti geri çəkən, insanları incidən, cəhalətə rəvac verən nəyi görürdüsə, qırmanclayırdı. Yazdıqları əllərdə dolaşırdı, əzbərlənib söylənirdi və yayılırdısa, oxuyan-bilən ləzzətlə oxuyurdusa, yazı-pozu bilməyən canına yayıla-yayıla dinləyirdisə, yadda saxlayırdısa, başqalarına da ötürürdüsə, demək, bu sözlər hamının ürəyindən idi, ancaq nəinki Möcüzə qoşulmaq, hətta bütün bu oxumaları, eşitmələrini də xəlvəti edirdilər ki, kimsə duyuq düşüb onları hökumətə, ruhanilərə satmasın.

Məhərrəmlik olurdu, camaat ağlayıb-sıtqayıb baş yarırdı, Möcüz rişxənd edirdi:

O başdan ki, axar hər sal (il - R.H.) min misqal qan, ey qafil,

O başda əql qalmaz, Möcüz, Allaha and olsun!

Möcüz qılıncın tiyəsi üstündə addımlayırdı. Anlayırdı hansı mühit içindədir, dərk edirdi ki, bu qaranlıqda sözü belə deməyin düşər-düşməzi mütləq olacaq və bunu da başa düşürdü ki, onu hökumətin əleyhinə yazdıqlarından daha əvvəl xurafata sataşdığı şeirlərinə görə vura bilərlər, ancaq gözlərini qan örtmüşdü, o meydana şəhid ola biləcəyindən çəkinməyərək atılmışdı.

Müsəlmanlar inanmaz gər deyəm, "Quran"ə and olsun!

Vətən xeyli müqəddəsdir, qanan insanə and olsun!

Cahanda yoxdu bir qiymətli şey can-i əzizimdən,

Cəhalətdir bizim məbudimiz (ibadət etdiyimiz, ilahımız - R.H.),

bu canə and olsun!

Əbülfəzlə yalandan and içəmməz bir nəfər kəndli,

Deyər şəst ilə əmma:"Xaliq-i Sübhanə and olsun!"

O şəraitdə ki Möcüz bu sözləri deyirdi, onları yazmaq və dilə gətirmək hər oğulun işi deyildi. Deməyinə düz deyirdi, fəqət belə düzü orada açıq deməzdilər axı! İttiham edirdi ki, siz yalan sözünüzün doğruluğunu təsdiq etməkçün Həzrət Abbasın qənim olacağından qorxaraq ona and içməzsiniz, amma Allahın adını tutub bunu tərəddüdsüz edirsiniz. Deməli, Pərvərdigara inamınız dasaxtadır - bu şapalağı Möcüzə bağışlayardılarmı?!

Həm də Möcüzün işi tək axundla-mollayla deyildi axı, onun bir çox yazdıqlarından inqilab havası gəlirdi. O, ya buralardan baş götürüb getməyə, ya da zülmə dözməyib mübarizəyə qalxan digər xalqlar kimi baş qaldırmağa çağırırdı:

Doydu istibdaddən türk ü firəng ü rum, rus,

Doymayır bilməm niyə iranlı istibdadidən?

Həm də bunu bir demir, iki demirdi, sadəcə, işarə ilə, him-cimlə bəyan etmirdi, hökmlə car çəkirdi:

Möcüz, İranda inqilab olacaq!

Köhnə kaşanələr xərab olacaq.

Köhnəlik qan ilə xizab (tünd-qırmızı rəngə boyanacaq - R.H.)

olacaq,

Çünki xəlq bu zəmanə maildir.

Bir dəfə hədələdilər, iki dəfə qorxutmaq istədilər, üç dəfə əzişdirdilər, faydası olmadı, susmadı Möcüz.

Və bir gün Möcüzün "Ya Rəbb" rədifli şeiri Şəbüstərin axundunun əlinə düşəndə o, daha dözmür, bir az da qəti hərəkətə keçir: "Sənə iki gün möhlət verirəm, külfətinlə bərabər Şəbüstərdən rədd olub get, qalsan, özündən küs".

(Həmin şeirin də məzmunundan anlaşılan budur ki, belə əlhaya düşməkdə, görünür, mollabaşıya göstəriş xüsusi xidmətlərdən gəlibmiş, çünki Möcüzün ruhaniliyi tənqid atəşinə tutan şeirləri əvvəllər də olmuşdu, amma ona heç vədə bu təhərbaşılovlu həmlə edilməmişdi:

Təğyir əgər verməyəcək xülqinə (xasiyyət, təbiət - R.H.) xəlqin,

Pəs fəlsəfe-yi din nədi, ərkan nədi, ya Rəbb?

Gər qorxudur ayat-i cəhənnəm bizi, pəs bu,

Əmniyyə vü nəzmiyyə vü ajan nədi, ya Rəbb?).

O gün - 1945-ci ilin 5 oktyabrında Təbrizdən gələn güneyli-quzeyli şairlər dəstəsi ilə görüşdə şəbüstərlilər bu təfərrüatı da xəbər veriblərmiş və Ənvər müəllim də yaddaş dəftərində apardığı qeydiyyata əsasən həmin qəziyyəni belə nağıl edirdi ki, Şəbüstərin baş mollası şairə hərbə-zorba gələrək qəsəbəni təcili tərk etməsi tələbini kəskinliklə qoyanda Möcüz qayıdıbmış ki, nədir, getməsəm, məni öldürəcəksiniz? Əvvələn, mən ölümdən qorxmuram, ikincisi də, bunu etsəniz, hay-küyü aləmə yayılacaq, daha artıq biabır olacaqsınız. Molla da dillənir ki, əstəğfürullah, səni biz niyə öldürürük ki! Sənin özün kimi ilan-çiyan Şəbüstərdə azdırmı? Əfi ilana oxşayan sözlərinə yaraşan əsl ölüm səni əqrəblərin, ilanların sancıb öldürməsidir ki, inşallah, o payını da alarsan.

Elə həmin gecə Möcüzün komasının damına və həyətinə içi ilanla dolu iki kisə atırlar. Səhərə yaxın zövcəsinin çığırtısına hövlnak yuxudan oyanan Möcüz anlayır ki, bunlar ki belə başlayıb, həqiqətən, daha buralarda qalmaq mümkün deyil, yükünü-boğçasını götürüb Şahruda, bacanağının yanına pənah aparmağı qət edir.

Mirzə Ələkbər Sabirin üstünə tapança çəkib onu sarsıtmışdılar, Mirzə Əli Möcüzün üstünə ilan buraxaraq onu hövlləndirdilər. Bizim qaragüruh belə icadçılıqlarda həmişə pərgar olub...

...Bir var dağda, səfalı yaylaqda oturan adam aranda torpaqla əlləşən, əkib-becərən insana elə gendən-genə məsləhətlər verə, bir də var o özü də bu adamların yanında ola, yer belləyə, xış sürə. Əlbəttə ki, onun verdiyi məsləhət daha faydalı, dediyi söz daha kəsərli olar. Möcüz işin içində olmayıb qıraqdan məsləhət verənlərdən deyildi. İşin qulpundan, həm də ağırındanyapışanlardan idi. O, daim camaatın içində idi. Sağa baxırdı, sola baxırdı və iti gözlərindən, sirayətedici baxışlarından heç bir qüsur yayınmırdı. Gördüklərini də içində saxlamırdı. Deyirdi, yazırdı və cəhd edirdi ki, axarında olduğu həyat ona zəli kimi yapışmış qüsurlardan asta-asta nicat bulsun. Ancaq Möcüz yalnız çağırışlarla digərlərinin başına ağıl qoymaqla kifayətlənənlərdən deyildi, özü də dinc dayanmırdı, sözdən əmələ keçirdi, müşahidə etdiyi cəmiyyət nahamvarlıqlarını düzəltməkçün səy göstərirdi. O, tarixdən yaxşı xəbərdar idi, Azərbaycan qadınının keçmişlərdəki şərafəti barədə bilgisi çoxdu, ammabildikləri köhnə kitabların yazdıqları idi, içərisində olduğu həyatda isə vəziyyət başqa idi. Möcüz başlanan yeni XX əsrin də, ruhuyla, ovqatıyla tam yeni olan zamanın da hənirini ilk sezənlərdən idi vəo, ətrafındakı qadınların hüquqsuz vəziyyətini dəbütün acılarıyla hiss edirdi. Yeni dövr başlanırdı və sabah adamı Möcüzü artıq qırıq taleyi ilə barışmış yaşlı qadınlardan daha çox sabahın olan gənc qızların aqibəti maraqlandırırdı. Düşünür, o suallara cavab arayırdı ki, bu bisavad, yazı-pozu bilməyən qızlar tələbləri çox gələcəyin burulğanlarında necə baş tapacaqlar. Vətən qızlarını vəsf etməyə beləcə köhnə şeir üslubunda başlayırdı:

Gülüstan-icahanda, dilbəra, bənzər gülə qızlar,

Verəndə səs-səsə oxşar bəeyni bülbülə qızlar.

Ancaq mətləbi başqaydı. Məramı yeni günün sözünü demək idi və muradı qızların maariflənməsi, həyatda yer tutmaları, cəmiyyətdə özlərini ifadə etmək gücü qazanmaları idi:

Oxuyub yazmayan insan olur naməhrəmə möhtac,

Gedib əyləşməz əğyar ilə, gər yazmaq bilə qızlar.

Cəhalət əhli əhl-ielmə düşməndir əzəl gündən,

Avamın sözlərindən olmayın tənghövsələ, qızlar.

Gecə-gündüz işi qeybət o cahil qızların, Möcüz,

Əgər vaiz qoya, məşğul olarlar elm ilə qızlar.

Arzulayırdı, başqalarını da çağırırdı ki, qızları bu cəhalət məngənəsindən qurtarmaq lazımdır, onlara bilik, savad vermək gərəkdir. Ancaq yalnız çağırmırdı, iş də görürdü. Böyük istəyi idi ki, ata-baba yurdu Şəbüstərdə bir qız mədrəsəsi açılsın, yeniyetmə qızlar oxusunlar, biliklənsinlər, gözləri açılsın. Yalnız söz deməyib iş də görməyi bacaran və bu yolda çalışan Mirzə Əli Möcüz həmin nəcib niyyətinin gerçəkləşməsinə də nəhayətdə nail olur. Ölümündən lap az əvvəl, 1932-ci ildə Şəbüstərdə onun əsas təşəbbüskarlarından olduğu qızlar məktəbi açılır. Arzusuna yetişdiyi həmin günün Möcüzün həyatındakı ən bəxtəvər anlarından olmasına vəcdə gələrək yazdığı, özü-özünə gözaydınlığı verdiyi bu misralar da şahid durmaqdadır:

Gözlərin rövşən ola, Möcüz, xəbər ver hər kəsə,

Sal-i şəmsi min üçüz doqquz, bir ali mədrəsə

Aşdı (açdı- R.H.) millət qızla

ra, verdi xanımlar səs-səsə,

Ustul üstə əyləşib kağız yazan nisvana bax.

Əvvəlcə "Mədrəse-yi ünas", daha sonra "Mədrəse-yi doxtərane", nəhayət, "Purandoxt" adlı o qızlar məktəbinin təsisi yolunda Möcüzün illərlə çalışmasının başlıca məqsədi bu idi ki, sabah hərəsi bir evin xanımı olacaq bu gözəllər ən azı öz balalarının müəlliminə çevriləcəklər, savadlı ananın ev sahibəsi olduğu ocağa xurafatın ayaq açmasının qarşısı öz-özünə alınacaq

Lazımınca təhsil ala bilməsə də, həyatın dərs verdiyi və özü-özünü yetişdirmiş Möcüz gündəlik ömründə də, yaradıcılığında da bir cəmiyyətşünas idi və şairliyi də bu yolda ona niyyətinə daha rahat çata bilməkçün taleyin bəxşişi idi.

...Mirzə Əli Möcüz bizdən sanki çox da aralı zamanda yaşamayıb. Hər halda 1934-cü ildə o, dünyadan köçəndə foto da, fotoçuluq da lap çoxdan əlçatan idi, nəinki xeyli əkkasxanalar vardı, hətta şəkilçilər gərək olanda üçayaqlı aparatlarını götürüb dəvət olunduqıları yaxın-uzaq ünvanlara da gedirdilər. Odur ki, Möcüzün də qalaq-qalaq şəkilləri də bizə çata bilərdi. Ancaq uzun zaman əldə olan onun yalnız bir fotosu idi. O da vaxtilə Təbrizdə çəkilmişdi. O zaman ki, Möcüz Şəbistərdən ayrılıb Şahruda yola düzəlməzdən əvvəl Təbrizə, dostu Hacı Məhəmməd Naxçıvani (1880-1962) ilə xudahafizləşməyə gəlmişdi və Hacının oğlu Əlağa da atasının fotoaparatıyla onun şəklini çəkmişdi. Ancaq heç ağlabatan deyil ki, Möcüzün onun 16 il yaşadığı İstanbulda hansısa fotoları çəkilməsin, bu da mümkün deyil ki, artıq fəal yazı-pozuyla məşğul olduğu çağlarda - 1920-ci illərdən, lap 1930-cu illərin əvvəllərindən başqa şəkilləri də qalmasın. Bugünəcən Möcüzün bilinməyən hansısa əlyazmaları, tək-tək şeirləri üzə çıxırsa, itkin fotolarının da haçansa aşkarlanması da xülya deyil. Bu gümanın söykəyi elə üzə çıxmış nadir bir fotodur ki, həmin şəkli Yəhya Şeyda hazırladığı Möcüz şeirləri toplusuna əlavə olaraq 1970-ci illərdə çap etdirib. Həmin foto 1932-ci ildə, tarixi bir gündə çəkilib. Şəbüstərdə qız mədrəsəsinin açılış mərasimi saatında. Böyük bir dəstə adam yığılıb, bayramdır, başda Möcüz olmaqlahamı şaddır. Yəhya Şeyda şəklin altında adamların adlarını da bircə-bircə dəqiqləşdirərək yazır ki, bu şəkildə aşağıda oturanlar qız mədrəsəsini təsis eləyənlərdir və soldan-sağa əyləşənləri bir-bir sadalayır: Mirzə Məhəmmədəli Pur Əli Məhəmmədi, Möcüz, onun yanındakı İsmayıl Çayçı, onun böyründəki Hacı Nəbi, ondan sonra gələn Abbasəli Muxtari. Bu adamların adlarını səbəbsiz çəkmirəm. Bu adları sadalayandan sonra Yəhya Şeyda mötərizədə kəlmələrinə narın həsrət qonmuş nostaljili bir cümlə də əlavə edib: "Mütəəssifanə, hamısı dünyadan gedib və qalanı yoxdur".

Hamı gedəcək, ancaq bu cür iz qoyub gedənlər, millət üçün yananlarən azı bir fotoşəkildə qalırlar, görülüncə rəhmətlə anılırlar, yaşayanların könüllərində və xatirələrində ömürlərini davam etdirirlər.

...Möcüzün ədəbi yadigarları ilə bağlı bir incə mətləb də var ki, onun üstündən sükutla ötmək rəva deyil. Bir vaxtlar - sovet dönəmində Möcüzün bəzi şeirlərində Lenini xatırlatması Quzeydəki sosialist ideolojisi üçün göydəndüşmə idi və həmin sətirlər tez-tez iqtibas edilər, Möcüz də iranlı həm əqidə kimi qələmə verilərdi. İndinin və sabahın Lenindən və onun yadigarı sovet hökumətindən başı çox çəkmiş nənə-babaların törəmələri Möcüzün söz mirasının o parçaları ilə rastlaşanda yanlış gümanlara düşə, Möcüzün də nə şəkildəsə qırmızılarla bağlılığından şübhələnə bilərlər. Əlbəttə, belə deyildir və həqiqət daha dərindədir. O buxovlu mühitdə ki Möcüz yaşayır və gücü çatan qədər mübarizəsini aparırdı, yaxın ətrafda ictimai bərabərliyi əsas şüarına çevirən, fəhlə-kəndli hakimiyyəti qurduğunu elan edən sovetdən və həmin siyasətin rəmzinə dönmüş Lenindən daha cazibəli bir qüvvə yox idi. Ona görə Möcüz və Möcüz düşüncəli neçəbaşqa iranlının da, Anadoluda nəbzi elə həmin ahəngdə döyünən, haqq, ədalət təşnəsi bir çox dəliqanlının da bu məfkurənin uzaqdan çox parlaq görünən işığına meyil etməsi həm anlaşılan, həm də məntiqli idi.

Zakoni qaldı zində yer üzündə Leninin,

Əgərçi özü öldü, geydik qara, güneyli.

Və bu sətirlər də onunku idi, eyni hisslərdən doğmuşdu:

Tutaq Lenin ətəyindən, ona pənah aparaq,

Zəmanəmizdəki hıllal-i müşkülat

(çətinliklətri həll edən -R.H.) odur,

Həmişə mədh-sənasini vird qıl, Möcüz,

Fəqirə qeyd-i sitəmdən (zülm-əzab əsarətindən - R.H.)

verən nicat odur!

1920-ci il iyulun 28-də Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası elan edilir. Möcüz şair olmağına şair idi, amma həmin şeirlərin daxilindəki fəza genişliyi və o genişlikdə cövlan edən azadlıqsevər fikirlər bunu da söyləməkdədir ki, Möcüz həm də artıq siyasət adamı idi. O, Naxçıvanın şuralaşmasına ən çox sevinənlərdən idi və mahiyyəti görə bildiyindən öz bütöv Vətəninin bir parçasının respublika elan edilməsinin nə qədər yüksək tarixi mənalı bir nailiyyət olduğunu başqalarından daha dərin duya bilirdi.

Şükrlillah ki, millət oldu kamiran,

Xələt-i həmra (qırmızı - R.H.) geyindi Naxçıvan.

Dövlət-i Şura quruldu ədl ilən,

Tude-yi məzlum oldu hökmran.

...Rəşk (qibtə - R.H.) edər Təbriz, Şəbüstər, Xamnə,

Rəşk edər bu mülk-i Azərbaycan.

Qibtəmiz yersiz deyil, var illəti,

Orda toydur, burda matəm, əlaman!

Bu həm də bir arzu şeiri idi ki, Naxçıvanda olan burada da olsun, o mənada yox ki, buralar da şuralaşsın, o anlamda ki, buradakı hüzn, kədər də da uçub getsin, buralılara da respublika olmağın verəcəyi xoşbəxtliklərin payı düşsün.

Oxşar qənaəti bir başqa azadlıq mücahidinin, bir ayrı Azərbaycan müstəqilliyi aşiqinin dilindən şəxsən görüb-eşitmişəm - Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin silahdaşlarından biri, 1955-ci ildən ömrünün sonunadək Türkiyədəki Azərbaycan Kültür Dərnəyinin başqanı olmuş Əhməd Qaraca (1929-2005) 1992-ci ildə Bakıya səfəri zamanı söyləyirdi ki, 1946-cı ildə Cənubi Azərbaycanda Milli Hökumət devriləndə Rəsulzadə çox iztirab keçirirdi və bir dəfə söhbət zamanı dedi ki, yaxşısı bu idi elə Güney Azərbaycan da İranda qalmaqdansa, sovetin tərkibində olaydı. Onun kommunistlərə barışmaz münasibətini bildiyimizdən belə deməsinə hamımız çox təəccübləndik. Məhəmməd Əmin bəy mat qaldığımıza özü izahat verdi ki, Sovetlər Birliyi onsuz da gec-tez hökmən dağılacaq, əgər Güneylə Quzey bir yerdə olsalar, sovetlər çökən zaman onun içindən daha böyük dövlət kimi çıxardıq.

Dalğalı bir dənizin ortasındakı tənha qayıqçı qəfilcə gendən gözünə sataşan adaya necə ümidlə baxarsa, gözü və ruhu açıq Möcüz də hadisələrə məhz belə ümidvar, gələcəkçi nəzərlərlə baxırdı...

...Kitab vurğunu, klassik irsimizin bir çox nümunələrinin, o sıradan Möcüz irsinin xilaskarı Hacı Məhəmməd Naxçıvanini xüsusi rəğbətlər oyadan bu nəcib əməllərindən savayı, həm də bir başqa məziyyətinə görə nəvazişlə, məhəbbətlə yad edirəm. O, Möcüzün həyatının ən müdhiş günlərində onu tək qoymayıb, həyatdan, dünyadan, insanlardan sonadək bezikməsinin, iyrənməsinin qarşısını alıb, ona qahmar çıxıb, iltifat göstərib, anladıb ki, mən də varam, mənimkimilər də var və aləm yalnız əyrilərdən, çürüklərdən, düzəlməzlərdən ibarət deyil.

Dörd tərəfdən onu sıxanlarla əhatələnsə də, Möcüz ona görə bədbinliyə qapılmır, ruhdan düşmür ki, ən azı bircə Hacı Məhəmməd Naxçıvani kimi sadiq və güclü dostu var. Elə simsar adam ki, ona hər dərdini aça, ehtiyacı olanda utanmadan kömək də istəyə bilər. 1341-ci (1923) ildə Şəbüstərdən Təbrizə yazır Möcüz, narahatdır ki, üç ay əvvəl Təbrizə Hacının ünvanına və adına poçtla göndərdiyi yeni şeirləri çatıb-çatmayıb. Məsləhət görür ki, çatmayıbsa, eyni adda olan başqa bir adama aparıb verilib-verilmədiyi ilə maraqlansın. Yəqin, narahatlığı da ona görədir ki, bu üç ayda Hacıdan bir cavab gəlməyib. Bu qısa məktubda diqqəti çəkən əsas cəhət odur ki, Möcüz təzə şeirləri yarandıqca onları Təbrizə, dostuna ötürürmüş və olsun ki, həmin qoşqular elə Hacının vasitəsilə də Təbriz ziyalıları arasında yayılır, daha aralıdakı məntəqələrə doğru da hərəkətə başlayırmış. Yoxsa ki, Təbrizə yaxın olsa da, hər halda o dövrün ucqarlarından sayılan Şəbüstərdən Möcüzün şeirlərinin yaranınca Güney boyu sürətlə yayılması, İranın digər şəhərlərinə də tezliklə gedib çatması mümkünsüz olardı. Bu məktubdakı bir başqa işarə də ayrı bir gerçəyə işıq tutur. Möcüz yazır ki, sizə Kərbəlayi Mehdi vasitəsilə yolladığım bu məktubu qəsdən qısa yazıram, bilirəm, qabaqdan bayram gəlir, işiniz çox, oxumağa vaxtınız az olacaq, sonra müfəssəl yazacağam. Demək, Hacı Məhəmməd Naxçıvaniyə uzun məktubları da varmış və əlyazmaya, kitaba, sənədə məxsusi həssaslığı olan Hacı həmin məktubları da hifz etməmiş olmazdı. Hər o cür uzun məktubdasa Möcüzün ömrü və sənət portretini dolğunlaşdıra biləcək əlavə cizgilər tapılması ehtimalı böyükdür.

Məktubunun sonunda Möcüz "nanəcib bir illətəgitiftar" olduğunu, fətq - yırtıq xəstəliyinə tutulduğunu yazır və rica edir ki, Hacı ona bir yırtıq sarğısı - bandaj alıb göndərsin. Amma Möcüz ki, Möcüz. Yaxşı anlayır ki, bir fətqbənd - yırtıq sarğısı varlı Hacıdan ötrü qəpik-quruşdur, ancaq ən məhrəm adamına da borclu qalmağı xoşlamayan şairin məktubundakı son sözləri budur: "Qiymətin də yazarsız".

...Hər bir ədib ən əvvəl mətndən başlayır. Mirzə Əli Möcüzü nə dərəcədə tanıyırıq? Mirzə Əli Möcüz 1934-cü ildə vəfat edib. Sanki uzaq bir zaman da deyil, ancaq onun şeirləri hələ bu günə qədər tam halda əlimizdə deyil. Zamanında "Vətən yolunda" qəzetində, "Şairlər məclisi" toplusunda dərc edilən şeirləri ilə Möcüz sanki həm özü yenidən təvəllüd tapır, həm də bənzərsiz bir şeir adası olaraq kəşf edilirdi - həm Təbrizdə, həm Bakıda, həm Güneydə, həm Quzeydə. Möcüzün ədəbiyyata və xalqa böyük qayıdışını 1945-ci ildən götürsək, 80 ilə çatan bir dövr edir. Bu müddət boyunca ayrı-ayrı araşdırıcılar Mirzə Əli Möcüz irsinə dönə-dönə müraciət edib, hərə bacardığı qədər töhfəsini verməyə çalışıb. Güneyli ədəbiyyat məftunu Məhəmmədəli Niqabi (1938) ömrünün 30 ilindən çoxunu Möcüzə həsr edib, şeirlərini cəmləyib, fotolarını əldə edib, şairin ömür yolu ilə əlaqədar bir çox ayrıntıları dəqiqləşdirib. Ədəbi ictimaiyyətə bu həqiqəti də çatdıran Niqabi olub ki, Şahrudda dəfn edilmiş Möcüzün nəşini günlərin birində yaxınları Şəbüstərə köçürüblər. Onun yerbəyer etdiyi həqiqətlərdən digəri isə odur ki, məcburən doğma Şəbüstəri tərk edərək əvvəlcə Təbrizə gələn, oradan da Şahruda dikələn Möcüzü yola salmaqçün Şəbüstərin 20 nəfər seçmə insanı yığışıbmış. Zahirən sanki xüsusi əhəmiyyət kəsb etməyən bir cizgidir. Amma bu xırda kimi görünən soraqda vacib həqiqət və onun hikməti gizlənib. O günlər idi ki, Möcüz yazdıqlarına, gördüklərinin astarını avanda çıxaran köntöy deyişlərinə görə Şəbüstərdə həmişə olduğundan daha qaba və əzazil şəkildə hədəfdə idi, amansızca təqib və təhdid edilirdi, hər addımı güdülürdü və çıxılmaz küncə qısnanaraq evini-eşiyini atıb tələm-tələsik oralardan aralanmaq məcburiyyətində qalmışdı. O qara qayğılı günlərdə Möcüzəəl tutmaq, hüsn-rəğbət göstərmək bir yana, hətta belə şəraitdə ona salam vermək, kəlmə kəsmək dəcəsarət istəyirdi. Ancaq ətrafında cərəyan edən bu həngamələrə baxmayaraq, hər halda sevənləri, xətrini əziz tutanlar az deyilmiş. Əgər Şəbüstərin ən üzdəki aydınlarının 20-si düçar ola biləcəkləri narahatlıqlara bənd olmadan şairi hörmət-izzətlə yola salmağa yığışmışdılarsa, təsəvvür etmək mümkündür ki, çəkinərək gəlməyən, amma ürəyi orada olanlar lap çoxmuş. O dəmdə bu dəstək Möcüz üçün nə deməkmiş, ona necə qanad verirmiş, onu bihudə yaşamadığına nə təhər inandırırmış, bunu bütün incəliyiylə oxşar dərdi çəkib bənzər fərəhi duyanlar bilər.

Əslən güneyli olan görkəmli Azərbaycan alimi və ədibi, özü də şəbüstərli olan Məhəmməd Tağı Zehtabinin (1923-1998) çoxşaxəlivə qiymətli araşdırmalarının sırasında Möcüzün şəxsiyyəti və ədəbi mirası da yer alırdı. O, həm tədqiqi məqalələr yazırdı, həm də Möcüzün itkin şeirlərini üzə çıxarmaq yolunda zəhmətlər çəkirdi. Qulam Məmmədlidən - Möcüzün ilk təqdimçisi və əsərlərinin əvvəlinci dolğun nəşrinin tərtibçisindən bugünəcən həmin yolda kimlər az, ya çox nə edibsə, hər biri hörmətə layiqdir. Ancaq təəssüf ki, Möcüz irsi tam halda hələ dəqarşımızda deyil və daha artıq - indiyəcən baş tutmuş nəşrlərin də heç biri peşəkar mətnşünas əlindən çıxmayıb, qüsurları nə qədər desən. Bunca qiymətli bir yaradıcılıqsa gərək bütövlüyü ilə və elmi baxımdan dürüst biçimdə xalqın ixtiyarında olsun. Ötən hər il, keçən hər on il Möcüzlə bağlı bir çox izlərin itirilməsinə gətirib çıxara bilər. Hələ Güneydə ayrı-ayrı insanlarda bu gün də əlyazmalar qalmaqdadır. Əslən güneyli, amma İstanbulda yaşayan, İrana get-gəlləri mütəmadi olan mədəniyyət himayədarı Əli Polad (1944) da Möcüzçülər qatarında əməkləri olanlardandır və həm ərəb əlifbasında, həm latın qrafikasında Bakıda iki dəfə şairin toplularını da nəşr etdirib. Söyləyir ki, o, Möcüzə hələ gənclik illərindən aşiqmiş, tələbəlik dövründə şairin kitabı müdam balıncının altında olarmış, çoxunu əzbər bildiyi Möcüz şeirlərini təkrar-təkrar oxumaqdan doymazmış. Əli Polad mənə bunu da xəbər verib ki, Təbrizdən bir nəfər ona telefon açaraq Möcüzün heç kəsin görmədiyi və tam halda olan "Divan"ını əldə etdiyini vəsatmağa hazır olduğunu bildirib. Şayəd həmin zəng vuranın məlumatı doğrudursa, mümkündür ki, Əli Poladın təəssübkeş vasitəçiliyi ilə tezliklə Möcüzün daha mükəmməl şeirlər məcmuəsi ilə qarşılaşaq. Ancaq Təbrizdən edilmiş həmin telefon zənginin oyatdığı başqa bir ümid də odur ki, bəlkə daha başqa sandıqlarda da hələ Möcüzün indiyədək oxumadığımız, eşitmədiyimiz şeirləri onları üzə çıxaracaq xeyirxahını gözləməkdədir.

Mirzə Əli Möcüzlə aramızda zaman ayrılığı çox da böyük olmasa da, o, bütün ədəbiyyat tariximizin minlərlə şairindən də, yüzlərlə söz ustasından da seçilməkdədir. O, təklərdəndir. Təklərdən, zirvələrdən olan sənətkarımızısa gərək hər yönü ilə - itkisiz, təhrifsiz, bütün doğurduqlarına sahib çıxaraq tanıyaq.

...Babamla nənəm dindar adamlar idilər, oruc tutur, namaz qılırdılar və hər cəhətdən dürüstlükləri, saflıqları, rəhmdillikləriylə əsl Allah adamı idilər. Mən onlarla böyüyürdüm və lap kiçik yaşlarımdan mənə öyrətmişdilər ki, nə zaman göydə təzə Ayı gördün, salavat çevir. Bunu təlqin edən salavatın sözlərini də mənə əzbərlətmişdilər. Babama "Dədə", nənəmə "Ana" deyirdim və onları lap çoxdan itirmişəm. Babamı 6 yaşındaykən, nənəmi tələbə vaxtlarımda. Ancaq onları hər gün mütləq anıram. Çünki hər səhər idman edirəm və o sabit idman hərəkətlərinin sözlü müşayiəti də var, hərəkət etdikcə dilə gətirdiyim sözlərin arasında onların ikisinin də adları var və bir də onlardan aldığım salavatçevirmə tapşırığına həmişə əməl edirəm. Uşaqkən elə zənn edərdim Ay Allahdır, salavat çevirəndə elə Yaradana salam verirəm. Sonra anladım ki, o cür deyilmiş, amma əvvəlki fikrimdən də tamam əl çəkmədim, o işıqda Onun da olmasına inanmaqda davam etdim. İndiki xeyli oxumuş ağlımla hər dəfə qaranlıq səmaya boylanıb yenilənmiş Ayı görüncə yenə köhnə sadədilliklə salavatımı çevirəndə ömrümdən keçmiş və düşüncəmdə, qəlbimdə, millətimin ruhunda işığı olanların hər birinə salam verirəm.

Möcüz onlardan biri!

...Azərbaycan ədəbiyyatının möhtəşəm yolu həm də bir-birindən qüvvətli səslər deməkdir. O tükənməz səslər qatarında heç bir səsə bənzəməyən bir uca səs də var - Mirzə Əli Möcüzün səsi. O səs Azərbaycanın balaca bir guşəsindən - Təbriz yaxınlığındakı Şəbüstərdən ucaldı. O səs Şəbüstərə sığmadı, Təbrizə yayıldı, Güneyə səpildi, bütün Azərbaycan boyu dalğalandı. O qüdrətli səsin sahibi, yenilməz qələm ustası Mirzə Əli Möcüz insanlara hayan olmaq üçün gəlmişdi. Məhz insanlara! Yalnız şəbüstərlilərə, təbrizlilərə, güneylilərə deyil, büyün haqq, ədalət, insaf diləyən bəşər övladına! Səsindəki bu gücü hər kəsdən daha artıq hiss eləyən elə Möcüzün özü idi. Ona görə də hələ 1920-ci illərin sonları, 1930-cu illərin əvvəllərində cəmiyyətin ayağından yapışaraq geri çəkənlərə üz tutaraq ucadan, qətiyyətlə söyləyirdi:

Şəbüstər əhlini narahat eyləyib, sizi də,

İnşallah, eyləyəcək Möcüzün bülənd səsi.

Ölməz Möcüzün o bülənd - o uca səsi hələ çox zamanlar boyu elə əvvəlki məğrurluğunda yüksələcək, sevimli milləti rahat, daha xoşbəxt günlər içərisində yaşasın deyə o yolda əngəl olanları narahat edəcək.

10 fevral 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet . 2024.- 14 fevral, №(28).- S.10-11.