Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Azərbaycan ədəbiyyatı

I yazı

Mən də bu gün "ədəbiyyatımız mühüm bir

dövrə keçiyor" - deyə bağırmaq istiyoram!

M.Ə.Rəsulzadə 1911-ci ildə "İrani-nov" qəzetində çap etdirdiyi "Mətbuat azadlığı" adlı məqaləsində hər bir ölkənin mədəniyyətinin inkişafını birbaşa onun ədəbiyyatındakı təkamül prosesi ilə əlaqələndirirdi. Göstərirdi ki, hər ölkənin mədəniyyətinin inkişafı onun ədəbiyyatının inkişafı ilə bağlı olduğu kimi, hər millətin siyasi vəziyyəti də onun mətbuat azadlığı ilə bağlıdır (Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. II cild. Bakı, Şirvannəşr, 2001. 528 səh. s. 69).

"Pozğun qələmə alınan yazı, əsərlər həm əxlaqa, həm də tərbiyəyə böyük zərər yetirir. Öz xeyirləri üçün cürbəcür yalanlar, qərəzli qara fitnəkarlıq və iftiralar dərc edən mətbuat pozğun mətbuatdır, nəşrdir. Bu cür ədəbiyyat ancaq və ancaq pul qazanmaq naminə nəşr olunur, onların puldan başqa qayələri yoxdur. Belə mətbuatın səsi pul üçün çıxır, sakit olub susması da puldan asılıdır" (Yenə orada, s.73-74). Rəsulzadə "ziyanlı mətbuat", "pozğun yazı", "cəmiyyətə çox əziyyət verən zəhər" və s. bu kimi ifadələrlə bayağı ədəbi və bədii, publisistik məhsulların xalq, millət üçün zərərindən danışırdı. Haqlı olaraq vurğulayırdı ki, sənət meyarlarından və sənətkar qələmindən uzaq yazılar oyanmaqda, inkişaf etməkdə olan cəmiyyətlərin zövqünü və dünyagörüşünü, estetik baxış meyarlarını korlayır. O, 1913-cü ildə "İqbal" qəzetində çap etdirdiyi "Təzə kitablar" adlı göstərirdi ki, Avropada normal hesab edilən istənilən bir müəllif yazdığı hər bir əsərlə bütün millətinin ruhunu, ictimai-siyasi baxışlarını, problemlərini əks etdirə bilir. Bu qabiliyyət və hünəri ilə də öhdəsinə götürdüyü məqaləsində vəzifəsini vicdanla icra etmiş olur. Hər kəsin gözləri önündə baş verən bu təkamül prosesi isə ümumilikdə millətin mədəni inkişafı üçün şərait yaradır.

Həmin məqalədə Ağakərim Kərimov imzalı yazarın çap etdirdiyi "Nələr lazım?", yaxud "Üç vacibi şeylər" və Bakı ticarət məktəbinin şagirdi Əliəjdər (Zaki) Seyidzadənin yazmış olduğu "Məhəbbəti-madaranə" adlı əsərindən bəhs edir. Elm, sevgi və əxlaqı insanlıq üçün əsas şərt hesab edən Ağakərim Kərimovun nəzmlə yazdığı əsəri Rəsulzadə tənqid edərək bildirir ki, müəllif çox mühüm məsələlər haqqında qeyri-müəyyən və sənət kriteriyalarından uzaq şəkildə bəhs edir.

"Bu əfəndi şu vacibli kitabında əvvəla elmi, saniyən məhəbbəti, salisən tərbiyəni kəndi millətinə təlqin etmək istəmiş və bunları da şeirlə hüsula gətirmiş! Kitabın başında diyorlar:

Ey olan bərri-bəhrin sahibi

tək olan pərvərdigar,

Et nəzər milləti-müsəlmanə,

eylə rəhmət möcizin izhar.

Biz müsəlmanın işi

ahu-fəğan, dərd çəkməkdir,

Çıxardıb xoş günün yaddan,

eyliyib fələyə vagüzar..." (Yenə orada, s. 177).

Rəsulzadə əsər sahibinin həqiqət, düzlük, elm, məhəbbət haqqındakı iddialarına və tələbinə özünün mətni vasitəsilə cavab vermədiyini göstərir. Qeyd edir ki, əsər sahibi öz söylədiyinə əməl etsə idi, daha böyük xidmətlər etmiş olurdu. Çünki şairin nə demək istədiyini özündən başqa bilən olmayacaq. "Mən ki, bir şey anlamadım, ancaq acı bir təəssüf deyə bildim. Bu əfəndi kitabın sonunda daha gözəl bir həqiqət söyliyor:

Ey Kərim, bəsdir,

dəxi ağ elədik sən də - deyib

Şeri dəng etdin bizi lap

nəyə bənzər

(və ilaxir!..)

Əfəndicik bunu rek gözəl bildikləri halda, hər nədənsə yenə zəhmət ixtiyar edib para sərf eləmişlər.

Məzkur kitabçadan hasil olan faydanı lütfən şərh edərsələr, bir fayda olurdu zənnindəyiz" (Yenə orada, s.178).

İkinci kitab haqqında da "niyyət və xidmət istəyi təqdirəlayiqdir, fəqət ortada olan kitab başqa söz deyir" - qənaəti ilə çıxış edir ("Yeni qiraətə başlamış etfal üçün yazılan şu kitabın içərisi bu müqəddimədən daha qarışıq və qəliz sözlərlə doldurulmuşdur. Zənnimcə, bu əfəndilər də böyük zəhmətlər çəkmişlər!.. Fəqət naçarə!" (Yenə orada, s.179).

Əsərin təkcə məzmunu haqqında yox, həm də dil-üslub xüsusiyyətləri barədə də söz açır. Onu da qeyd edir ki, müəllif türk, ərəb və fars dillərindən elə istifadə edib ki, onun bu dillərdən hansına məxsus olduğu bəlli olmur. Yəni mətndə ərəb və fars kəlmələrindən həddindən artıq istifadə etməsi və dili qəlizləşdirməsi mənfi hal kimi qiymətləndirilir. "Binaən əleyh məzkur kitabı oxuyan zaman şagird əfəndinin türk, fars, ya ərəb - hankısından olduğunu anlamaq mümkün deyildir. Düşündükçə bunlan hər birindən olmadığına hökm etmək lazım gəliyor" (Yenə orada, s. 178).

Onu da qeyd edək ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə BDU-nun Tarix-filologiya fakültəsində Osmanlı ədəbiyyatı tarixindən dərs demişdir. Tərcüməçilik təcrübəsi də vardır. Məsələn, M.Qorkinin "Ana" əsərindən bir parçanı Azərbaycan dilinə çevirib çap etdirmişdir və s.

Rəsulzadə zamanın ictimai-siyasi, sosial-mədəni hadisələrini sistemli şəkildə izləyib təhlil etdiyi kimi ədəbiyyatda gedən prosesləri də həssaslıqla müşahidə edirdi. XX əsrin əvvəllərində ədəbiyyatın zənginləşməsi, mövzu-ideya, forma-məzmun baxımından püxtələşməsi məsələsinə xüsusi diqqət ayırır və belə bir ədəbiyyata ədəbiyyat mütəxəssisləri - ədəbiyyatşünaslar tərəfindən qiymət verilməsi tələbini irəli sürürdü. Ona görə də "Tənqidə ehtiyac var" adlı məqaləsini ("İqbal" qəzeti, 1913-cü il) çap etdirir. Oxucuların ədəbiyyata marağını, kitab satışı və alışı mədəniyyətinin formalaşması prosesini, ədəbiyyatın zamanla ayaqlaşması məsələsini və başqa bu kimi halları konseptual şəkildə təhlilə çalışlan müəllif yazır: "Ədəbiyyatımız yaman-yaxşı dövlətləniyor. Xalqımız oxumağa adət ediyor. Təzə nəşr olunan ədəbi əsərlər şəhərimizdəki kitab füruşların caməkanlarını (vstavkalarmı) dolduruyor. Gərək tərcümə və gərək milli romanlar, hekayələr yazılıyor. Təzə mühərrirlər və təzə əsərlər meydana çıxıyor. O dərəcə ki, artıq çıxan əsərlərin mahiyyətindən, nə cürlüyündən göz örtmək və hər nə cür olsa mətbu əsərlərin zühurunu mütləq surətdə alqışlamaq dövrəsi axıra çatıyor kimi görünüyor" (Yenə orada, s.255).

Rəsulzadə mühüm bir dövrə qədəm qoyan ədəbiyyatın təhlilini, təqdim və tənqidini istəyirdi. Çünki yazarlar keyfiyyətli əsərlər yazır, oxucular həvəslə oxuyursa, bu arada ədəbi tənqidin yeri mütləq görünür. Ədəbiyyat cəmiyyət həyatının aynası, doğru yol göstərəni, millətin mədəni tərəqqisinə xidmət edən sahə kimi geniş meydan almaqda idi. Cəmiyyət həyatında aparıcı, rəhbər funksiyasında olan ədəbiyyat bütün sahələrə nəzər yetirdiyi, həmin sahələri sərf-nəzər etdiyi, hətta tənqid etdiyi halda onun özünün də "redaktəyə", təhlil və tənqidə ehtiyacı olduğu aydınlaşır. "İnsanlara tənqidi-nəfs öyrədən ədəbiyyat özünü tənqid etməsə idi, alimi-biəməl məqamında qalar idi. Hər dövrün, hər zamanın bir iqtizası vardır. Bu iqtizaya görə ədəbiyyatda da təğyirat və təbdilat müşahidə olunmalıdır. Bu müşahidə hər şeydən əvvəl ədəbiyyatda nəzərə dəyməlidir. Ədəbiyyat əfkari - ümumiyyədə və həyati-növiyyədə vaqe olan təbəddülatdan geri qalmamalıdır. Əqəllən onların üzərinə icrai-təsir etməlidir. Onlardan mütəəssir olsa da, icrai-təsir etmək nüxbeyi-amalı olmalı" (Yenə orada, s.255).

Mövzu ilə bağlı klassik və müasir dünya ədəbiyyatı nümunələrinə üz tutan müəllif istənilən bir xalqın ədəbiyyatında sentimental, romantik, hissi-emosional tərzdə qələmə alınmış əsərlərin çoxluğunu təsdiqləyir, hətta bu emosionallığın hissiyyata "həyəcanverici nalələr, fəryadlar, dəvətlər və nidalar gətirdiyini" vurğulayır.

O, XX əsrin əvvəllərində - çox böyük ictimai-siyasi, sosial-mədəni hadisələrin cərəyan etdiyi bir zamanda ədəbiyyatın missiyasını ayrıca işıqlandırmağa çalışırdı. Həmin dövrün ədəbiyyat və mətbuat yazarlarına üzünü tutub deyirdi: "Yatmışlara xitab ediyorsunuz. Yuxulu adama qabili-tətbiq şeylərdən bəhs etmək əbəsdir. Ona əvvəlcə qalx, bəsdir yatdın, xalq getdi sən qaldın, qaldığın yer qorxuludur, dağın dalında quldurlar pusquya oturubdur - kimi sözlər deyib bağırmaq əvvəlidir" (Yenə orada, s.256).

Rəsulzadə bu məqamda ədəbiyyat adamı, ədəbi tənqidçi və ədəbiyyat tarixçisi kimi çıxış edir. Ədəbi prosesin istiqamətini, funksiyasını, məqsəd və prinsiplərini praktika üzərinə gətirir. Konkret olaraq cəmiyyətin inkişaf dinamikasına ədəbiyyatın real təsir gücünü müəyyənləşdirə bilir və yazarlara yol göstərir. Məsələn, qeyd edir ki, avam, cahil cəmiyyətlərdə publisistika və ədəbiyyatın birinci işi xalqı oyatmaqdırsa, ikinci işi yenə də onu oyatmaq olmamalıdır. Oyanmış insanlara hara gedəcəklərini anlatmaq lazımdır. Əvvəl məqsəd yatmışı oyatmaq idisə, yatmış oyandıqdan sonra məsələ tamamilə dəyişir. İndi artıq yuxudan gec qalxıb özünü karvandan geridə və tərəddüddə görən adama yol göstərmək, qabaqda gedənlərə necə çatmaq mümkün olduğunu bildirmək mərhələsi gəlir. Rəsulzadə Azərbaycan ədəbiyyatının həmin mərhələsini "realizm dövrü" adlandırırdı. "Fəqət, bunlar ila yövmil-qiyamə denilməz, ancaq yatanın oyanmasına qədər denilə bilir. Vaxta yatan durdu, gərnəşdi, xəmyazəsini çəkdi, başını yerdən qaldırdı, gözlərini bir-iki sildi, anladı, onu oyadan sənsən, bittəb müntəzir olacaq ki, indi ona yol göstərəsən. Artıq o zaman ona yenə qabaqkı nəğmələri çalmaq müvafiq düşməz və hələ "Ey bəradər, daldalanma, mürği-şəb tək abidar ol gəl" mətləi ilə başlayan şeirilər heç də fayda etməz" (Yenə orada, s.256).

Yenə Rəsulzadənin dili ilə desək, "laylay çalan ədəbiyyat" təhlükəsi aradan qalxmış, onu "yuxu qaçıran ədəbiyyat" əvəz etmişdi. O, geniş anlamda, dünya ədəbiyyatı ilə ayaqlaşa bilən nümunələrin çox olmadığından, həqiqi sənət əsəri yaradan imzaların çox az olmasından narahat idi. Lakin yaradılan nümunələr ümidverici idi və bu məqamda həmin nümunələri obyektivliklə qiymətləndirə bilən xüsusi bir ədəbi yaradıcılıq növü - tənqid tələb olunurdu. O da digər ziyalı yoldaşları, ədəbiyyatşünaslar kimi qəzetlərdə ədəbiyyatla bağlı çap olunan məqalələrin əvvəlində "tənqid və təqriz" ifadəsini yazırdı. "Bu məşəlin yanacağı isə tənqidi-ədəbidir ki, məəttəəssüf bizdə heç yoxdur. Bu sayədə də ədəbiyyat hər kəsin cəsarət edib atıldığı bir meydan olmuşdur. Tənqid və intiqad sözü mənayi-məşhuru ilə bir şeyi zəmm və təqdim etmək mənasına alınmasın, "kritik" mənasına gələn tənqid, eyni zamanda təqrizi də mühtəvidir" (Yenə orada, s.256).

Ədəbi tənqid məqalələri, eləcə də resenziyaların yazılması artıq mühüm və məsuliyyətli bir vəzifə kimi zəruri tələbata çevrilmişdir. Oxucunu əsl ədəbiyyat əsərləri ilə tanış etmək, onu ədəbiyyatda mövcud olan ədəbi cərəyanlar, inkişaf etmiş ölkələrdə ədəbiyyatın mahiyyəti və s. məsələlər haqqında məlumatlandırmaq missiyası da ədəbi tənqidin öhdəsinə düşürdü. Digər tərəfdən isə maarifləndirici ədəbiyyatda tərcümə məsələləri önə çəkilməkdə idi. Məsələn, Sədinin "Gülüstan" əsərini türkcəyə çevirən Rahilin tərcüməçilik fəaliyyəti haqqında Rəsulzadə maraqlı fikirlər söyləyir. İngilis, fransız, alman, rus və başqa dillərə tərcümə olunan bu əsərin Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsi zərurəti haqqında danışan müəllif Rahil əfəndinin tərcümə etdiyi "Gülüstan" ilə Sədinin "Gülüstan"ı arasında yerdən-göyə qədər fərq olduğunu yazır. Uşaqlıqdan Sədini oxuyan Rəsulzadə elə o zamanlar eşitdiyi "Sədini yeddisində oxuyan ancaq yetmişində anlar" - aforizmini xatırladaraq, Rahil əfəndinin tərcüməsindən onun hələ yetmişinə çatmadığı ehtimalını yarızarafat qeyd edir, hətta istehza ilə "Rahilin "Gülüstan"ı ifadəsini işlədir. Sədinin ondan xəbəri olmadığını, mətnin tərcüməçi əlavələri ilə dolu olduğunu, "Gülüstan"ın bəkarətindən düşdüyünü" qeyd edir. O, qeyri-dəqiq tərcümə problemlərini incəlik və səbirlə çözür, məna-məzmun və forma-estetik çalarlara diqqəti cəlb edir.

"Əsbi-lağər miyan bekar ayəd Ruzi-meydan nə kave-pərvari" - beytini mütərcim böylə tərcümə ediyor: "Arıq incəbel at dava günündə işə gəlir, nəinki yoğun öküz. Yəni hər mənəm deyən özlərini rüəsayi-millət hesab edənlər, millət yolunda baş və candan keçməz. Halbuki farsi bilənlərcə məlumdur ki, bu beytin mənası ancaq bu ola bilər: "Müharibə günündə kök öküz deyil, arıq at işə yarar". Burada "yəni"dən sonra gələn cümlələrin hamısı hədərdir və bilkülliyyə zaiddir. "Yəni"dən əvvəl gələn cümlə hər nə qədər, məsələn, Sədinin beytinin tərcüməsinə bənzəsə də, türkcə bir tərkib olmaqdan uzaqdır ki, bu xüsusda zeylən bəhs edəcəyiz" (Yenə orada, s.264).

Məqalənin ("Gülüstan"ın tərcüməsi", "İqbal" qəzeti, 1913-cü il) sonrakı hissəsində də təhlillərini bu qaydada davam etdirir.

Rəsulzadənin tərcümə sənəti və tərcüməçi təfəkkürünün xarakteri haqqındakı qənaətləri xüsusi maraq yaradır. Məsələn, o, tərcümə prosesində zehnin iki şeylə məşğul olmaq məcburiyyətində olduğunu iddia edir və göstərir ki, yalnız bu iki xüsusiyyətə diqqət yetirənlər gözəl tərcüməçi ola bilərlər. Sözlərin və ifadələrin tərkibi, məna çaları və ən əsası tərcümə olunan əsərin mənasının qorunub saxlanılması. O, bir çox tərcüməçilərin, o cümlədən də, Rahilin öz tərcüməsində Sədi ahəngini, poetikasını saxlamaq cəhdini əbəs saymış, bildirmişdir ki, "Gülüstan"dakı, dəqiqliyi və Sədinin cümlələrindəki ahəngi türkcədə də mühafizə etmək mümkün olmaz. Rahilin də bəzi yerdə Sədinin mətnindəki səc və qafiyələri qismən saxlamaq cəhdini bəyənməmişdir. Çünki o, sübut edirdi ki, hər bir dilin özünəməxsus bir ruh və ahəngi vardır. Və onu başqa bir dilə nəql edincə ahəngsizliyin ən gülünc bir nümunəsi ortaya çıxır.

O, tərcümə ədəbiyyatı ilə məşğul olan müəlliflərə daha bir tövsiyə edir. Tərcümə bitdikdən sonra bir-iki ay gözləmək və mətnə yenidən baxmaq. O zaman tərcümə olunan əsərdəki yad təsirlər, alınma kəlmələrin çoxluğu və s. bu kimi hallar ortaya çıxacaq.

Rəsulzadə Rahilin tərcüməsini də bu baxımdan tənqid edir. Mətndə türk və Azərbaycan dilindən əsər belə olmadığını yazır. "Sədini türkcəyə tərcümə edə bilmək üçün hər halda türkcə də iqtidar sahibi olmaq lazımdır. Halbuki türkcə qaidələrinə müvafiq Rahilin bir cümləsi tapılmaz - dersək, çox da iğraq etmiş olmarıq" (Yenə orada, s.266).

Rahilin gələcəkdə Həzrət Əlinin "Nəhcül-bəlağə" əsərini də tərcümə etmək niyyətindən xəbər tutan Rəsulzadə ədəbiyyat naminə ona üzünü tutub xahiş edir: "Ədəbiyyat naminə rica edərdik ki, tərcümə elədikləri zaman türkcə qaidələrinə ziyadəcə əhəmiyyət versinlər, tainki o bəlağət və hikmətin bir nümuneyi-aliyül-ali olan böyük əsər ərəb qarelərinə verdiyi zövqü türk qareinlərə də verə bilsin. Bir kəlmə, "Gülüstan"ın tərcüməsi kimi olmasın" (Yenə orada, s.266).

Maraqlıdır ki, Rəsulzadə daha sonra "Zavallı Sədinin görəcək günləri varmış. "Bustan" da türkcəyə tərcümə edilmiş, bunu yaxınlarda duydum" - həyəcanını yaşamalı olur. Onun "Bustan" adlı məqaləsindən ("İqbal" qəzeti, 1913-cü il) məlum olur ki, dostlarından biri həmin tərcümənin bir nüsxəsini ona verir və fikir bildirməsini xahiş edir. Hətta ilk baxışda Rahilin "Gülüstan"ından yaxşı olması təsirini duyduğunu da etiraf edir. Ancaq onu da qeyd edir ki, Rahildən yaxşı olmaq bir hünər deyildir, çünki Rahilin tərcüməsi pisdən də pis idi.

Mir Əbdulvahab Seyyidzərgərin tərcüməsi üzərində də Rəsulzadə çox ustalıqla müqayisələr aparır.

"Bustan" Azərbaycan türkcəsinə həm də nəzm şəklində tərcümə edilmişdir.

"Şirazlı filosofun əsərlərini bakılı bir şair türkcəyə nəzmən tərcümə etmiş. Sədini nəzmən tərcümə edə bilmək üçün heç olmazsa, Sədinin yarısı qədər şair olmalıdır. Böylə bir şairi yetişdirdiyi üçün Bakı şayani-təbrikdir - deyə ilk dəfə böylə düşündüm" (Yenə orada, s.274).

Daha sonra isə tərcümə ilə bağlı nöqsanları təhlil etdikdə Azərbaycan türkcəsində olan "Bustan"ın fars dilində olan "Bustan"dan həcm etibarilə xeyli az olduğu ortaya çıxır. Müəllif qeyd edir ki, əsl "Bustan" təqribən 9.176 beytdən ibarət olduğu halda, tərcüməsi 1.464 beyt təşkil edir ki, bu da əslindən xeyli azdır ("Dedim ki, bəlkə cənab mütərclim iicaz və ixtisari-kəlamda Şeyxi keçmiş, onun iki beytdə sığışdıra bildiyi mənaları, bu iki misrada yerləşdirmişdir" (Yenə orada, s.274).

Bu tərcümədə daha çox təhriflər və "sərbəstliklər" olduğunu müəllif konkret faktlarla göstərir. "Bustan"ın tərtibi, fəsilləri forma və məzmun etibarilə əslindən çox fərqlənirdi. Tərcüməçi hətta bəzi fəsilləri ixtisara salaraq tərcümə etmiş, çox hallarda isə tərtib ardıcıllığını pozmuşdur və s. Rəsulzadə isə bu cür davranışda qeyri-ciddi yanaşmanı ədəbiyyata xəyanət hesab edirdi. Bildirirdi ki, tərcüməçi bu şəkildə tərcümənin əvvəlində "Bustan"dan iqtibas olunmuş müntəxəbat" ifadəsi yazmalıdır. Yəni ixtisar şəklində tərcümə olunduğu oxucuya dürüstlüklə çatdırılmalıdır.

Məqalənin bir neçə yerində orijinal mətnlə tərcümə mətni fraqmentlərini müqayisəli şəkildə təhlil edir və tərcümənin naqis, qeyri-dəqiq olduğunu əsaslandırır: "Məsələn, "Qızıl Arslan şahın bir mərdi-danişmənd ilə hekayəti"nə Sədi böylə başlıyor:

"Qızıl Arslan qəleyi-səxt daşt,

Ke kərdən baluvənd bər mlfəraşt".

Mütərclm bunu böylə tərcümə ediyor:

"Rəvayətdə vardır qızıl Arslan

Öz əsrində olmuşdu çox hökmran

Var idi onun qələsi çox bülənd

San ol qələ əflakə atmış kəmənd".

Bundan fikrimizin əksi çıxıyor. Anlaşılır ki, mütərcim Sədinin bir beytdə ifadə etdiyi mənanı yaman-yaxşı ancaq iki beytdə ifadə edə biliyor ki, bu surətlə türki "Bustan" əsl "Bustan"dan, yuxarıdakı hesaba görə 6 dəfə deyil, 12 dəfə kiçikdir" (Yenə orada, s.275).

Bir neçə belə nümunələrdən sonra Rəsulzadə bu cür tərcümə mətnlərini ortaya qoyan, çəkinmədən oxuculara təqdim edən tərcüməçilərin məsuliyyətsiz davranışını tənqid edir və Şərqin böyük filosofu Sədiyə qarşı da bir hörmətsizlik olduğunu açıqlayaraq bildirir ki, bu, bağışlanmaz səhvdir. Obrazlı şəkildə qeyri-peşəkarların Sədi əsərlərinə üz tutmağını "Azərbaycan ədəbiyyatının taleyi-nasazı" hesab edir, təəssüflənir ki, nədənsə Sədinin tərcüməsinə daha çox savadsızlar, öz dilini belə mükəmməl bilməyən, bu dildə doğru-dürüst ifadə imkanları olmayanlar cəhd edir. "Bu, əfv olunmaz. Bu, əfv olunursa, ruhi-Sədi müəzzəb olur. Çünki farsi bilməyənlər bilməzlər ki, bu "səhv və nisyan"lar Seyyidzərgərindir, yoxsa Sədinin" (Yenə orada, s.276).

Mir Əbdulvahab Seyyidzərgərin müqəddiməsini, nəsr dilini qüsurlu hesab edən müəllif onun nəzmlə tərcüməsində də xeyli naqisliklər aşkar edir. Bəzən tərcümə hesab edilən fraqmentlərdə farsca ifadələrin çoxluğunu, kəlmə sayını belə hesablayır.

"Benami-xudavəndi-balavü pəst,

Qələm algilən, Seyyida, sən bedəsəti

Səri-cümlə divanda ibtida,

Cahan afərinə səzadır səna.

Əlimu giramiyü can afərin.

Tənü əqlü fəhmü zəban afərin.

Həkimi-süxən alimi sərü qeyb,

Bir Allahdır, yox ona şəkkü reyb.

Bu nə farsıdır, nə də türki. Bu dörd "beyti-türki" təhlil olunursa, burada ancaq beş türkcə kəlmə ilə altı edat türkü vardır. Tərkiblərə gəlincə, ancaq axırıncı misra olan "bir Allahdır, yox ona şəkkü reyb" bir az türkcə tərkibə oxşayır kimidir. Baqi misralar isə pozuq bir terkibifarsıdan başqa bir şey deyildir. Fəqət bu qədər var ki, Sədinin farsisini oxumaq farsı bilməyən bir türkün qulağına heç olmazsa bir ahəngi dilnəvaz bəxş edər. Əbdülvahab cənabları qarelərini bundan da məhrum etmişlərdir" (Yenə orada, s.277).

Azərbaycan türkcəsində, əslində səliqəsiz, qarışıq şəkildə Sədini oxumaq məcburiyyətində olan Azərbaycan oxucusuna elə farsca Sədini oxumağı tövsiyə edir. Çünki farscada heç olmasa, Sədi poetikası, ahəngi qulağa daha xoş gələr, - deyə düşünür.

Başqa bir məqamda Rəsulzadənin "tərcümə tənqidçisi" kimi həssaslığı, məna təhrifini gözdən qaçırmamasını görürük. Sədinin Qızıl Arslanın qalasını tərif edən, qalanın kimsədən qorxusu, narahatlığı, asılılığı, ehtiyacı olmayan üstünlüyünü, yollarının da zülfi-ərusan kimi buruq-buruq olmasını əks etdirən beytini -

"Nə əndişə əz kəs, nə hacət behiç,

Çu zülfi-ərusan rəhəş piç-piç" -

Zərgərinin Qızıl Arslanın şəxsinə aid olaraq tərcümə etməsini və onun sultanlardan xərac aldığını da özündən əlavə olaraq artırmasını oxuculara çatdırır:

Yoxuydu onun kimsəyə ehtiyac,

Alardı salatinlərdən xərac.

Gördüyümüz kimi, burada ciddi məna fərqi və təhrif ortaya çıxır.

Rəsulzadə böyük mütəfəkkir şairlərin əsərlərini tərcümə adıyla təhrif edən müəlliflərə və daha sonralar belə cəhddə bulunmaq istəyənlərə dərs olsun deyə həm "Gülüstan", həm də "Bustan" tərcümələri üzərində özünün də dediyi kimi, səhvlərin üzərinə barmaq qoyaraq işləmişdir. Dostlarından birinin ona: "Böylə əsərlər tənqid olunamaz. Çünki onlarda tənqidə dayanır və tənqid götürər bir nöqtə yoxdur" - iradına cavab olaraq - "Fəqət mühitimiz nəzərə alınırsa, bunları təhlil və tənqid etmək dəxi faydasız deyildir" - qənaətini bəyan edir.

İradə MUSAYEVA

525-ci qəzet . 2024.- 29 fevral, №(39).- S.12-13.