Səslər və rənglər poeziyası

ÇİNGİZ ƏLİOĞLUNUN 80 YAŞINA

Altmışıncı illərin sonlarında poeziyamızda yeni bir imza göründü: Çingiz Əlioğlu. Yaxşı ki, bu ad yaddaşlara tez həkk olundu. Buna səbəb Çingizin şeirləri idi. "Öz cığırlarımı axtarmalıyam" deyən şair "Nikbinlik" (1969) və "Vağzallar,..Yollar..." (1974) şeirlər kitablarında bu istəyinə nail ola bildi. Sonralar Çingizin çox kitabları işıq üzü görəcək, şeirləri rus, özbək, qazax, gürcü, Litva, latış və sair dillərə tərcümə olunacaq. Azərbaycan ədəbi tənqidi onun yaradıcılığına qətiyyən biganə qalmayacaq... Səksən yaşı tamam olan Çingiz Əlioğlu haqqında söhbətə də elə bu nöqtədən başlamaq istəyirəm.

Ədəbi gəncliyin yaradıcılığına həmişə qayğı ilə yanaşan, xüsusilə bir istedad görəndə sevincini gizlətməyən Xalq şairi Rəsul Rza hələ 1968-ci ildə yazmışdı: "Şairi tanımaq üçün bir xarakterik şeir də kifayətdir. "Nə yaxşı ki..." şeirindəki təfəkkür Çingizin istək və imkanları haqqında söz deməyə əsas verir. Həmin şeiri oxuyarkən mən Nazim Hikmətin çinar, göl, pişik və günəşdən bəhs edən şeirini xatırladım. Böyük bir şairlə bir həvəskar gəncin sənətkarlığı, poetik ifadə, söz bitkinliyi arasında nə qədər fərq olsa da, intonasiya baxımından bu şeirlərdə bir yaxın oxşarlıq var. Ona görə yaxın oxşarlıq deyirəm ki, bu oxşarlıq təqlid, bənzətmə, hətta təsir belə deyil. Bu yalnız poetik təfəkkür oxşarlığı, duyğu yaxınlığı, təəssürat bənzəyişidir".

Rəsul Rza kimi ustad bir sənətkarın Çingiz Əlioğlunun ilk yazılarına belə bir qayğısı heç şübhəsiz, böyük etimad idi. Sonralar "Nə yaxşı ki..." şeirini Çingizin hər bir kitabında izlədim və hiss etdim ki, illər keçsə də, həmin şeir öz bədii, poetik təravətini itirmir. Təkcə ona görə yox ki, bu şeirə ustad əli sığal çəkib, həm də ona görə ki, göstərilən şeirdə Çingizin yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan momentlər öz əksini tapır:

Nə yaxşı ki, gözlərin var,

Kimsə qəlbimə dəyəndə

Ürəyim

kirpiklərinin kölgəsində

təsəlli tapır.

Çingizin "Görüşdən ayrılığa" adlı kitabına ön söz yazmış mərhum Aydın Məmmədovun maraqlı, düşündürücü mülahizələrini xatırlayıram: "Çingizin şeirlərində nə obrazlılıq naminə söz oyunu var, nə də tənqidçilərimizin tez-tez qeyd etdiyi "fəlsəfəçilik", nə həddən artıq sərbəstlik var, nə də ənənəçi görünmək xatirinə fikrin məcrasını zorla, süni şəkildə yığıb-yığışdırıb heca trafaretlərinin daxilində qəlibləşdirmək; Çingizin şeirlərində fikir azadlığının, ehtiras və təlatüm sərbəstliyinin, mühitlə toqquşmada şair içinin "qazandığı" göynəmələrin, sevinc və hayqırtını, üsyan və etirazın bəzi hallarda qışqırıq səviyyəsinə çatan, bəzi hallarda isə için-için sızıldayan, "mızıldanan" ritmini təbii şəkildə verməyə qadir olan forma elastikliyi var və bu elastiklik görünür ki, şeirin meydana gəlməsi şərtləndirən ilkin motivlə, başqa şəkildə desək, şeirin mövzusu ilə birlikdə doğulur, hər motiv, hər mövzu, hər hava zəruri şəkildə də özünün deyim tərzini, ifadə formasını diktə edir". Mərhum həmkarımın Çingizin şeirləri barədə bu mülahizələri də inandırıcı, səmimi idi. Həmin ön sözdə Çingiz Əlioğlu bir şair kimi öz fərdi aləmi və üslubu ilə təqdim olunurdu. Sonralar Çingizin yaradıcılığı barədə çox yazılar qələmə alındı.

Mənim fikrimcə, Çingizin poeziyası rənglər və səslər poeziyasıdır. Onun ən uğurlu şeirlərində təbiətin, dünyanın və insan qəlbinin rənglərini poetik duymaq qabiliyyəti nəzərə çarpır. Onun altmışıncı illərin sonlarında yazdığı "Toğrul Nərimanbəyovu emalatxanasında" triptix-şeirini o illərin ən çox diqqəti cəlb edən bir sərbəst şeir nümunəsi kimi qiymətləndirmək olar. Əvvəla, bu şeirdə bir çox komponentlər öz yerindədir, qafiyə azlığı hiss olunsa da, bu cəhət şeirin gözəlliyinə xələl gətirmir. Şeirdə ritm var, ahəng var, misralar arası rabitə heç bir məqamda qırılmır. Həmçinin, obrazlı ifadələr, assosiativ şeirə məxsus deyimlər, bənzətmələr... Şair Toğrul Nərimanbəyovun emalatxanasında tamaşa etdiyi əsərlərdən aldığı təəssüratı bədii sözün yaratdığı lövhələrə çevirmişdi:

Budaqdan qopmuş

nar kimi,

Üfüqə diyirləndi

gülöyşə günəş.

Qıpqırmızı

nar şirəsinə

bulaşdı qürub.

Bir azdan

dənəvər-dənəvər

mələs ulduzlar

səpiləcək səmaya.

Nar çiçəyi kimi

çıttayacaq

pəncərələrdə işıqlar.

Adicə bir predmetdə - səsdə, küləkdə, yaz havasında, işıqda dünyanın rəng və çalarlarını görmək və bunları poetik müşahidə obyektinə çevirmək hər şairə qismət olmur. Çingizin ilk şeirlərindəki uğurları da məhz buradan başlanırdı. Şairin lirik qəhrəmanı günlərin birində "bekar və kara gəlməz avara bürkünün" əlindən şikayətlənir, amma birdən bu söhbət başqa rəng alır. Yayın ortasındakı başgicəlləndirən bürküdən-təbii iqlim sferasından pulgir bazarların möhtəkir bürküsünə, qardaş qırğını gedən İranın, Kampuççili uşağın ac körpə baxışlarının, Hindistandakı musson yağışlarının, Avropadakı raket tünlüyünün bürküsünə düşürsən və bir udusluq təmiz hava, genişlik istəyirsən.

Çingizin elə ilk şeirlərindən bu yana assosiasiyalar, ayrı-ayrı təsəvvürlər arasındakı əlaqələr oxucular üçün yeni idi.

Şüa-şüa

Barmağının ucundan

Dünyamıza axan

Qara gözlərinin içindən

Kədərli işıqla

Gözümüzə bir dəcəl baxan,

Lopabığ, qıvrımsaç

Bir oğlan yaşayırdı...

Bu oğlan Vaqif Mustafazadə idi. "Barmaqları ağlayan-gülən, yaşayan-ölən, boy-boy nəğmə, rəng-rəng nəğmə biçən, könlümüzə-gözümüzə işıq daşıyan" həmin Vaqif.

Barmaqları Qırat kimi,

Barmaqları Dürat kimi

Haçandı dünyadan

Köçmüş Vaqifi

O qara dünyadan

Bu ağ dünyaya

Gətirmək istəyir...

Gətirə bilmir.

Çingiz Əlioğlunun şeirlərindən söz açan digər həmkarım - Nizaməddin Şəmsizadə yazır: "Çingiz Əlioğlu Azərbaycan türkcəsinin poetik imkanlarını istedad və həssaslıqla aşkara çıxaran, söz "ceyran dalına çıxanda" bu dilin seyrinə və möcüzəsinə tapınan şairdir. Bəli, onun poeziyası sadə deyil, hər kəsə öz qoynunu açmır, səviyyəli oxucu ilə dilləşə bilir". Əlbəttə, bugünkü oxucuların heç də hamısı səviyyəli deyillər, amma Çingizin müəyyən oxucu auditoriyası da var ki, istər onun hecada və sərbəstdə yazılan şeirlərini, istərsə də "postmodern paradiqma hüdudlarında tişə-fırçaya qazılıb-yazılmış simfopoema yaratmaq cəhdi" kimi səciyyələndirdiyi "Of!!!" silsiləsini xoşluqla qarşılayır. Bu baxımdan onu həm də eksperimentçi bir şair kimi də tanıyırıq. Amma bu eksperimentləri poetik axtarışlar hesab edirik.

Onun şeirlərindən söz açan müəlliflər - içi mən qarışıq - nədənsə, Çingizin sevgi şeirlərindən bəhs etməmişlər (ya da çox cüzi). Halbuki onun sevgi şeirləri sonu duvanqapma ilə bitməyən bir dastanı xatırladır. Bu "dastanda" klassik poeziyadan və bayatılardan, ayrılıq nəğmələrindən qopub gələn, əvvəli vüsalla başlayan, sonu hicrana köklənən etiraflar səslənir. "Fikir axını" bu şeirlərə də hakim kəsilir.

Səni ayrılıq deyil,

Vüsal məndən alıbdır.

Üzünü görmədiyim

Günlər yadda qalıbdır.

Vurmadığın zərbənin

Yarası daha dərin.

Demədiyin sözləri

Çətin unudam, çətin!

Qurtaraq bu söhbəti,

Bəlkə də çox uzatdıq

Mən azadlıq quluyam,

Demək... yoxdur azadlıq...

Çingiz Əlioğlunun 80 yaşı oldu! Vallah, mən bu yaşın Çingizi yaxaladığına inana bilmirəm. Heç cür! Amma onun keçdiyi ömür yolunu, şair taleyini düşünəndə deyirəm ki, Çingiz bu yaşa Ustad kimi gəlib. Çünki: minillik Azərbaycan poeziyasının ənənələrini bir novator şair kimi davam etdirdi. İstər ona realist şair deyin, istər romantik, istər modernist - O, Şairdir: 60 ildən bəri Azərbaycanımızın ən gözəl şairlərindən biri!

Vaqif YUSİFLİ

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet .- 2024.- 5 iyul, №(116).- S.11.